CC BY
31
ДИСКУССИИ
Рэзктэнтнасць папуляцьм як пахасацыяльны феномен. Прыклад дыферэнцыяцьм узроуню захворваемасц на рэсшраторныя шфекцьм у Беларуа
Кандрычын С.В.
Мнская абласная клмчная бальнца, Беларусь
Kandrychyn S.V.
Minsk Regional Clinical Hospital, Belarus
Resistance of population as psychosocial phenomenon. Example of upper respiratory infections incidence differentiation in Belarus
Резистентность популяции как психосоциальный феномен. Пример дифференциации уровня заболеваемости от респираторных инфекций в Беларуси / Кондричин С.В.
Резюме. Предметом настоящего исследования является устойчивый паттерн пространственного распределения показателей заболеваемости острой инфекцией верхних дыхательных путей и гриппом: в течение длительного исторического периода указанный показатель в восточных регионах Беларуси был выше, чем в западных. Различие в показателях заболеваемости двух восточных (Гомельской и Могилёвской) и двух западных (Брестской и родненской) областей в среднем за период с 1960 по 1989 год составляло 38,2%, при этом взятое отдельно для городского и сельского населения это различие составило соответственно 32,5 и 40,6%. В 50-х годах было предложено объяснять указанные различия в заболеваемости более высоким уровнем урбанизации восточных регионов Беларуси (Селиванов, 1958). Однако углубленный анализ региональных данных, выполненный в разрезе групп районов и городов Беларуси, ограничивает исходную значимость фактора урбанизации как единственной причины региональной дисперсии уровня респираторной заболеваемости. Дополнительным элементом сравнительного анализа является оценка сочетанного распределения региональных различий показателей острой респираторной патологии и показателей заболеваемости туберкулёзом и сифилисом. Основным концептом исследования стала гипотеза о значимости механизмов психосоматической резистентности популяций в формировании пространственного паттерна острой респираторной заболеваемости. Предполагается, что защитный психосоматический эффект обусловлен социокультурными и ментальными характеристиками регионов. Защитные ресурсы здоровья популяции рассматриваются как продукт исторического развития, в ходе которого происходит со-четанное формирование социокультурных и антропо-биологических адаптивных характеристик.
Ключевые слова: острая респираторная инфекция, заболеваемость, восточные и западные регионы Беларуси, факторы психосоматической резистентности.
Медицинские новости. — 2014. — №3. — С. 36-42. Summary. The article is concerned with phenomena of regional variations of acute upper respiratory infections incidence rate in Belarus. In two eastern regions (Homel and Mahiliov) the rate was regularly higher than in western regions (Grodno and Brest). In period 1960-1989 the difference in yearly average incidence rate between the regions was 38,2% calculated altogether and separately for urban and rural population it was 32,5% and 40,6 %. Across previous studies, the evidence generally supports the degrees of urbanity as a factor responsible for the spatial infection pattern and, to a less extent, suggests the role of other causative mechanisms. More detailed regional analysis of a number of data from the smaller administrative units (districts and towns) can present the additional possibilities to challenge this hypothesis. The article uses the statistical data of Soviet period collected from the official documents of Ministry of Health of the Republic of Belarus. The potential role of collective psychosomatic protective mechanism of the regional populations is in the focus of study theoretical concept. The particular argument presents the similarity in spatial distribution of acute respiratory infection wtth tuberculosis and syphilis incidence rates. It is suggested that protective psychosomatic effect was shaped by historical, sociocultural and mental background.
Keywords: upper respiratory infection, incidence rate, eastern and western regions of Belarus, psychosomatic protective factors. Meditsinskie novosti. - 2014. - N3. - P. 36-42.
Першыя звестк аб юнаванн палярнасц у размеркаванн паказчыкау захворваемасц на вострую рэшраторную Ыфекцыю памiж усходнiмi i заходнiмi рэгiёнамi Беларуа адносяцца да 50-х гадоу мЫулага ста-годдзя, фактычна да пачатку рэпстрацьи у межах сучаснай Беларуа У дысерта-цыйнай працы Я. М. Селiванава быу вы-значаны асноуны патэрн рэпянальнай палярнасц - у заходах абласцях та-гачаснай Беларуа (Брэсцкай, Гродзен-
скай, Маладзечанскай) паказчык захворваемасц на грып i на «вострыя катары дыхальных шляхоу» (на 10 тыс. нас.) у 1953 годзе складау - 254,5; у 1954 -295,0; у 1955 - 375,6; у 1956 - 334,2. Ва усходых абласцях (МЫская, Гомельская, Вщебская, Маплёуская) па гэтых жа гадах адпаведны паказчык быу: 1013,6; 1160,4; 1320,6; 1412,7 (або аутарам вызна-чалася рознща у 3-4 разы) [13].
Выснова, да якой прыходзщь аутар, здаецца безпамылковай - адрозненн
ва узроун захворваемасц «па абласцях рэспублк адлюстроуваюць тэндэнцыю да пераважнага росту гэтых Ыфекцый у най-болей развiтых у прамысловым дачыненн раёнах з найбольшай канцэнтрацыяй насельнщтва». Альтэрнатыуныя ппотэзы прагучаць у тыя часы проста не магл^ бо ужо само вызначэнне адрозненняу рэпянальных паказчыкау для тых часоу выглядала неяк нечакана. Аднак сам аутар, вщаць, быу супраць прiмiтыунага «урбанютычнага» тлумачэння, бо пша,
ТаблЩа ll Паказчык 3axBopBaeMacui (на 100 тыс. нас.) на востую рэстраторную Ыфекцыю i грып па абласцях Беларус у 1990, 2000, 2010 гг.*
Вобласць 1990 г. Рэйтынг 2000 г. Рэйтынг 2010 г. Рэйтынг
Брэсцкая 19533 2 21791 2 31400 2
Вiцебская 27633 6 27765 3 37088 6
Гомельская 21939 4 28072 4 34372 4
Гродзенская 17260 1 21069 1 30498 1
М^ская 21030 3 28990 6 33873 3
Магтёуская 22670 5 28785 5 36297 5
З а у в а г а : * Выкарыстаны дадзеныя з афЩыйных публкацый Мiнздрава РБ: Здравоохранение Беларуси: статистический ежегодник [10]. Вызначаны рэйтынгавы парадак па узрастанню.
што «важна прааналiзаваць паказчыга супрацьгрыпознага iмунiтэту жыхароу гарадоу i сёлау усходнiх i заходнiх раёнау Беларусь [13, с.4].
Асноуным абмежаваннем у праверцы альтэрнатыуных гiпотэз была, i у значнай меры застаецца, значнасць першапа-чатковай высновы — бо у буйных цэн-трах распаусюджаннасць рэспiраторных захворванняу сапрауды вышэйшая. Але слабы той аналiз, яга аперыруе толькi адной зменнай. Тут варта прыгадать вопыт сусвет-най медыцыны, асаблiва прафесара гiгiены з Мюнхену Макса фон Петтэнкофара, яга адмауляу пакорлiвай веры у сту мiкробау. Ён падкрэслiвау значнасць мехаызмау адпорнасцi арганiзма i разглядау эпiдэмiялагiчны працэс як урауненне з некалькiмi невядомымi [4]. Працэс фарма-вання большасц з паказчыкау папуляцый-най захворваемасц знаходзiцца пад уплы-вам адразу некальгах чыннiкау; нярэдка разнародных па сваёй прыродзе, а часам i цалкам невядомых даследчыку. Таму вы-дзяленне толькi аднаго чыннiка са усяго гэ-тага набору абмяжоувае вартасць аналiзу, асаблiва у рамках сучасных уяуленняу аб палiфактарным мехаызме iнфекцыйнага працэсу [21].
У дысертацыйным даследваннi Г. М. Чысценка, вызначаючы рэгiянальныя адрозненнi памiж заходнiмi i усходнiмi рэгiёнамi Беларусi у распаусюджаннасц iнфекцыйных i паразiтарных захворванняу пша, што «першачарговай увагi заслугоуваюць кластары, якiя аб'ядноуваюць тэрыторыi са спалучэннем высокага узроуню распаусюджанасцi энтарабiёза i высокай iнфекцыйнай захворваемасцi. Такiмi тэрыторыямi з'яуля-юцца гарады Ворша, Вiцебск, 1омель, Ма-зыр, Барысау, Маплёу» [15, с. 21].
Пасля таго як вызначана комплексная сувязь у распаусюджанасц паразiтарных i iнфекцыйных захворванняу па асобных рэпёнах краiны, застаецца
звярнуцца да чыннкау, якiя адказва-юць за рэпянальную рэзiстэнтнасць. У класiчным pa3yMeHHi эпщпрацэсу на першы план выходзяць чыныга прырод-нага асяроддзя, гэтак званыя бiяцэнозы цi бiяантрапацэнозы, а людская па-пуляцыя звычайна прадстауляецца як паауная механiчная супольнасць, якая у большай або меншай меры садзейычае распаусюджванню захворваемасцi. Пры гэтым рэзiстэнтнасць папуляцыi разгля-даецца як бiялагiчная характарыстыка, а чыннiкi культурнага асяродзя пераважна ацэньваюцца у аспектах якасц гiгiенiчных мерапрыемствау.
У табл. 1 прадстаулены рэгiянальныя паказчыкi захворваемасцi на вострую Ыфекцыю верхнiх дыхальных шляхоу i грып на працягу двух апошнх дзесяцягоддзяу. Правiлы правядзеня рэгiянальнага параунаучага аналiзу рэпёнау (ecological study) патрабуюць выключэння з аналiзу горада МЫска - бо гэтыя дадзеныя мо-гуць быць уключаны толькi у параунанне эпiдхарактарыстык буйных гарадоу. Захвор-ваемасць у сталiчным горадзе на вострыя рэспiраторныя iнфекцыi амаль у 3 разы пе-равышае паказчыга па рэгiёнах краiны.
Звяртае на сябе увагу адпавед-ная устойлiваць у рангавым парадаку: заходнiя рэпёны (Гродзенская i Брэсц-кая вобласцО устойлiва маюць нiжэйшыя паказчыкi, Гомельская вобласть займае сяродкавую пазщыю, а пауноча-усходня i цэнтральныя рэгiёны дзеляць памiж сабою вышэйшыя пазщьм.
Трэба адзначыць, што сярод дзяцей ва узросце да 14 год вострыя Ыфекцым верхнiх дыхальных шляхоу здараюц-ца найбольш часта (больш за 50% у памерах усёй папуляцыО i характар геаграфiчнага размеркавання паказчы-ка захворваемасцi дзяцей падобны да паказчыкау усёй папуляцыi. Так, у перы-яд 2003-2007 гг. ён фактычна дублiруе вектар геаграфiчнага размеркавання
агульных папуляцыйных дадзеных: для Брэсцкай i [родзенскай абласцей паказчыга захворваемасц дзяцей былi адпаведна 66083 i 71323 (на 100 тыс. дзяцей), а для Го-мельскай i Магiлёускай - 85944 i 97062 [10].
Рознiца у паказчыках тут не такая унушальная, як у працы Я. Селiванава за 50-я гады, але устс^вая: у сярэднiм за перыяд 1989-2011 гг. яна складае 18%. Сам той факт, што рангавы парадак у межах груп рэпёнау фактычна не змянуся, сведчыць аб сталым дзеяннi прычынных механiзмау. Тут звернемся да тэзы аб тым, што тлумачэнне гэтай рознщы трэба шу-каць не у характарыстыках iнфекцыйнага агенту ц прыроднага асяроддзя, а ва устойлiвых структурных характарыстыках папуляцыi, як сацыякультурнага, так i медыка-антрапалагiчнага зместу. Безумоуна, не губляе сваёй значнасц i гiпотэза аб уплыве урбанютычнага чыннiка. На падставе эпiдэмiялагiчных дадзеных паспрабуем абгрунтаваць думку аб тым, что не толькi "урбанютычны" чыннк вы-значае устойлiвую рознiцу у паказчыках рэспiраторнай захворваемасцi памiж заходнiмi i усходнiмi рэгiёнамi Беларусi; пэуную моц тут маюць псiхасацыяльныя чыннк i умовы сацыякультурнага асяроддзя рэпёнау.
Сёння маецца багаты эксперымен-тальны досвед i распрацавана пэуная тэа-рэтычная база аб ролi псiхасацыяльных чыннiкау у развщц iнфекцыйнага працэсу. У першую чаргу, у гэтым аспекце прыгадваюцца працы аб значнасц стрэсу як пускавога мехаызму рэспiраторнай iнфекцыi [18, 19]. Аднак вщавочна, што усю гаму псiхасамытычных працэсау, асаблiва iх абарончых якасцяу, нельга зводзiць да адмоунага эфекту стрэсу. Адпаведную ролю тут граюць Ышыя мехаызмы, якiя уплываюць на маральны шмат у сям! ц на працы, пашыранасць курэння i iншых шкодных практыкау (звы-чак), прыхiльнасць да прынцыпау здаро-вага ладу жыцця i г.д. Нельга адмауляць у слушнасц думкi аб тым, што культурныя i духоуныя нормы ствараюць адпаведны блок цi, наадварот, паслабляюць адпор-насць да iнфекцыi. Напрыклад, iстотным моматам рэзiстэнтнасцi да Ыфекцыйнага захворвання можа з'яуляцца пазiтыуны эмацыйны стан цi станоучы псiхалагiчны статус асобы [19, 22]. Падобныя ж думга выказваюць i некаторыя рашсгая даследчыкi, якiя лiчаць, што «успрымаль-насць чалавека да рэспiраторных вiрусау залежыць ад яго эмацыйнага стану, па-казвае на нязжыты душэуны разлад» [12].
Сёння праблема рэзiстентнасцi ад аспектау iндывiдуальнай псiхасаматычнай
№3^ 2014
МЕДИЦИНСКИЕ НОВОСТИ |з7
Дискуссии
Сярэднегадавыя паказчык захворваемасц1 на вострую шфекцыю верхн1х дыхальных шляхоу I на грып гарадскога насельнщтва (на 100 тыс. нас.) па двух усходжх (Гомельскай I Магшёускай) I двух заходн1х (Гродзенскай I Брэсцкай) абласцях у 1960-1988 гг.
— заходит вобласщ
— усходнт
............. вобласщ
Сярэднегадавыя паказчык1 захворваемасц1 на вострую шфекцыю верхых дыхальных шляхоу I на грып сельскага насельнiцтва (на 100 тыс. нас.) па двух усходжх (Гомельскай I Магшёускай) I двух заходжх (Гродзенскай I Брэсцкай) абласцях у 1960-1988 гг.
юооо 8000 6000 4000 2000 о
--/—
^ —Чу- заходи ¡я
' ' вобласщ
усходнш вобласщ
Сярэднегадавыя паказчык! захворваемасц на вострую 1нфекцыю верхн1х дыхальных шляхоу I на грып усяго насельнiцтва (на 100 тыс. нас.) па двух усходжх (Гомельскай I Магшёускай) I двух заходжх (Гродзенскай I Брэсцкай) абласцях у 1960-2010 гг.
60000 40000 20000
1ш IIIIII111111111И
-заходит вобласщ
УСХОДН1Я
вобласц
характарыстыга перакладаецца на больш шырога сацыяльны кантэкст. ВыНга даследванняу групы амерыканскiх аутарау сведчаць аб тым, што вышэйшы узровень сацыяльнай iнтэграцыi у грамад-стве, больш разнастайныя i сталыя сацы-яльныя кантакты вызначаюць большую адпорнасць да рэтраторных iнфекцый [19, 20]. Паралельна выказваюцца думкi аб тым, што паказчыга захворваемасцi на рэшраторную iнфекцыю варта разглядаць у сукупнасц не толькi з сацыяльна-эканамiчнымi працэсам^ але i з працэсамi духоунай i маральна-этычнай трансфармацыi грамадства [5].
Пахасацыяльныя прычыны патагене-зу i рэзiстэнтнасцi, у большай або мен-шай ступенi, вызначаюцца калектыуным механзмам^ якiя дзейнiчаюць на розных узроунях арганiзацыi сацыяльнай супольнасцi: у сям!, у лакальных суполь-насцях i ва уам грамадстве. У пэуным сэнсе адпорнасць да Ыфекцьи (уласна як i здароуе у цэлым) - гэта калектыуны, грамадсга i духоуны прадукт [2].
Метад даследвання
Папярэдне прыведзеныя параунаннi дазваляюць казаць аб працяглым i устойлiвам дзеяннi чыннiкау папуляцыйнай рэзiстэнтнасцi. Да рэпянальнага аналiзу былi выбраны дадзеныя савецкага перыяду: статыстыка рэгiянальнай захворваемасц на вострыя рэспiраторныя iнфекцыi па рэпёнах Беларусi за 60-я, 70-я i 80-я гады.
Выбар дадзенага перыяду вызначаны шэрагам прычын:
- ёсць падставы меркаваць, што засакрэчаная статыстыка савецгах часоу, збiраемая згодна унверсальных стандартау i пад дзяржауным кантролем, будзе больш пэунай, чым статыстыка су-часнага перыяду;
- дадзеныя савецкага перыяду да 1986 года дазваляюць выключыць па-тэнцыйный уплыу чыныка радыяцыйнага забруджання асобных тэрыторый, якое
адбылося у вынiку Чарнобыльскай катастрофы;
- сучасная эканамiчная сiтуацыя у большай ступен спрыяе з'яуленню няпоуных цi скажоных папуляцыйных дадзеных: частка хворых на Ыфекцыи не звяртаецца за дапамогай з-за больш жорстгах патрабаванняу на пра-цы, а асобам без сталага месца пра-цы, безпрацоуным i прадпрымальнiкам лiсток непрацаздольнасцi, а нярэдка i зварот за дапамогай у дзяржауныя ме-дустановы, не патрэбныя. На сучасным этапе рэальныя лiчбы хворых на вострую рэспiраторную Ыфекцыю робяцца усё больш недаступнымi для даследчыкау [9];
- з'яуленне i узрастанне колькасцi недзяржауных медычных устаноу змян-шае магчымасцi цэнтралiзаванага збору статыстычных дадзеных, асаблiва для тагах фомау захворванняу, пры ягах рэдка узнкае неабходнасць у шп^зацын пацыентау.
Прымаючы да увагi тыя непазбежныя недахопы працэсу пярвiчнай статыстыч-най справаздачы аб выпадках вострай рэстраторнай захворваемасцi, якiя здаралiся у савецкi перыяд, ёсць падста-вы меркаваць, што гэты матэрыял пры-датны да навуковага аналазу. Асаблiвую каштоунасць яму надае цэнтралiзаваны i абавязковы характар справаздачы. Зноу жа прыгадаем, што спрыяе дакладнасцi дадзеных дакумент аб часовай непрацаздольнасцi. Разам з гэтым шы-рокая распаусюджанасць захворвання дазваляе у поунай меры праявiцца вар-тасцям закону «вялгах лiчбау». Галоуным аргументам застаецца уыкальнасць масiва статыстычнай Ыфармацым, якi быу акумуляваны у савецга перыяд, I нiякiя рэтраспектыуныя метады не дазволяць правесцi 1х экспертызу. Падкрэслiм, што навуковая вартасць дадзеных можа стаць зразумелай тольга падчас аналiзу, а апрыёрныя негатыуныя усталёукi да калектыунага даробку пакаленняу
медыкау i статыстыкау часцей не маюць пад сабою сур'ёзных падставау.
Быу выкарастаны метад выкатроуга са штогадовых справаздачау Мiнiстэрства аховы здароуя i абласных санiтарна-эпiдэмiялагiчных станцый аб узроунi Ыфекцыйнай захврорваемасцi (Статистическая отчётность Ф.№85-СЭС и Статистическая отчётность Ф.№85-инфекция). Дакументацыя захоуваецца у Нацыянальным дзяржауным архiве РБ, у дакументах Мiнздрава БССР (Фонд 46. Нумары вопiсау: 5, 7, 11, 14).
Акрамя таго, выкарыстоувалася ста-тыстычная iнфармацыя з друкаваных крыыц Нацыянальнага статыстычнага камiтэту РБ, Мшдрава РБ, Дзяржаунай санiтарна-эпiдэмiялагiчнай службы РБ, абласных статыстычных камтетау.
Аналiз размеркавання паказчыкау захворваемасцi у сучаснай геаграфiчнай прасторы праводзiуся у адпаведнасцi з даунiмi гiстарычнымi падзеламi Беларусi (мяжой 1939 года). Методыка аналiзу была прадстаулена у ранейшых працах [8]. Асноуным пытаннем даследвання з'яуляецца спроба суаднясення гiстарычных дадзеных аб эпiдэмiялагiчных паказчыках захворваемасцi на рэспiторную Ыфекцыю з геагiстарычным падзелам сацыякультурнай прасторы Беларуа
Рэгiянальныя адрозненнi паказчыкау захворваемасц на рэспiраторную iнфекцыю у перыяд з 1960 па 1989 год Вынк параунання паказчыкау захворваемасцi на вострую Ыфекцыю верхнiх дыхальных шляхоу i на грып, як1я рэпстравалюя з 1960 па 1989 год, пацвердз^ раней вызначаную тэндэн-цыю - у заходнiх рэгiёнах гэты паказчык стабiльна нiжэйшы, чым ва усходнiх. На мал. 2-3 прадстаулены дадзеныя асобна для гарадскога i сельскага насельнiцтва двух груп рэпёнау. Падоб-ны ж характар адрозненняу для розных груп насельнiцтва ураунаважвае зыход-
Табл|ца 2|Паказчыю захворваемасц1 на вострую шфекцыю верхн1х дыхальных шляхоу i на грып (на 100 тыс. нас.) па 15 гарадах Беларуа за два перыяды: 1960-1964 i 1977-1981 гг. Сярэднегадавыя значэнш i рангавая пазiцыя па узрастанню
Горад Насельнщтва, тыс., (1964 г.) Захвор-ваемасць (1960-1964 гг.) Ранг (узр.) Горад Насельн1цтва, тыс. (1979 г.) Захвор-ваемасць (1977-1981 гг.) Ранг (узр.)
Гомель 216,0 25649 13 Гомель 382,8 46502 14
Вщебск 181,1 30108 15 Вщебск 296,6 46887 15
Магтёу 151,9 23953 11 Магтёу 290,4 36018 7
Гродна 94,3 12463 1 Гродна 194,8 25408 2
Бабруйск 112,8 25434 12 Бабруйск 192,2 39822 12
Брэст 85,2 12880 4 Брэст 177,3 40010 13
Баранавiчы 70,0 12836 2 Баранавiчы 130,7 38028 10
Ворша 79,4 14417 7 Ворша 112,4 33768 5
Барысау 68,5 17753 8 Барысау 111,7 36125 8
Пiнск 49,4 20120 10 Пнск 89,9 38753 11
Мазыр 35,9 29164 14 Мазыр 73,5 33272 4
Маладзечна 37,0 14173 6 Маладзечна 72,6 37392 9
Полацк 54,7 18149 9 Полацк 71,1 29772 3
Лiда 35,1 13756 5 Новаполацк 67,1 35888 6
Рэчыца 35,0 12855 3 Лiда 65,5 23448 1
ную вартасць "урбанiстычнага" чыныка. На мал. 3 прадстаулена размеркаванне агульных сярэднiх паказчыкау па заходах i усходнх абласцях за перыяд 1960-2010 гг.
Рознiца у паказчыках захворваемасцi у сярэднiм за перыяд 1960-1989 гг. для гарадскога i сельскага насельнщтва разам складала 38,2%, паасобна для гарадскога i сельскага насельнiцтва - 32,5 i 40,6% адпаведна.
Пры параунанн сярэднегадавых паказчыкау захворваемасцi па 15 най-буйнейшых гарадах Беларусi (без МЫску) за два перыяды (1960-1964 i 19751981 гг.) высветлялася наступнае размеркаванне рангавых пазщый па узроуню рэспiраторнай захворваемасцi (табл. 2). Нягледзячы на захаванне выразнай карэляцыйнай залежнасцi узроуню захворваемасц ад колькасцi гарадскога насельнiцтва (r=0,55; p<0,05), з таблiцы бачна, што некаторыя гарады «выпада-юць» з гэтай залежнасцк Асаблiва вы-разна значнасць рэпянальнага падзелу праявiлася у 60-я гады, калi прыналеж-насць да заходняй або усходняй групы рэпёнау у большай меры вызначала дысперсю паказчыка захворваемасцi па гарадах Беларуа, чым колькасць насельнiцтва. Гэтую тэзу пацверджва-юць вынiкi множна рэгрэшнага аналiзу:
сярэднi паказчык захворваемасцi па гарадах - незалежная пераменная, а прэдыктары - колькасць насельнiцтва i прыналежнасць да усходнiх або заходах рэгiёнау (0;1). Прэдыктар «колькасць насельнщтва» меу меншы узровень значнасцi i быу выключаны пры паэтап-ным аналiзе (excluded variables). У за-ключнай мадэлi рэгрэсii значэнне R2-Square складае 0,388: яно паказвае, што 38,8% дысперси паказчыка рэтраторнай захворваемасцi можа быць абумоулена прыналежнасцью да заходняй або усходняй групы рэгiёнау. Стандартны каэфщыэнт рэгрэси р= 0,623.
Гiстарычны прыклад Беларуа дае магчымасць зрабiць рэгiянальны аналiз больш дэталёвым, або правесцi параунанне на узроунi раёнау Мiнскай i Вiцебскай абласцей, усходнiя i заходня часткi якiх да 1939 года належалi да розных палiтычных i сацыякультурных сiстэмау. Было праведзена параунанне паказчыкау захворваемасц на вострую Ыфекцыю верхнiх дыхальных шляхоу i на грып для сельскага насельнiцтва раёнау Мыскай i Вiцебскай абласцей. Вынк параунання пацверджваюць раней вы-значаную тэндэнцыю: у заходнiх раё-нах гэтых абласцей сярэднiя паказчык захворваемасцi нiжэй, чым ва усходых.
Так, за перыяд 1977-1980 гг. даследуе-мы паказчык для сельскага насельыцтва (на 100 тыс.) у 7 заходах раёнах Мiнскай вобласц складау 7408, а у 14 усходых раёнах - 8995 (рознща памiж групамi раёнау 17,6%). МЫсга раён выключаны з аналiзу, бо значная частка яго сельскага насельнщтва фактычна была уключана у склад мегаполюу.
Падобную ж тэндэнцыю прадэ-манстравала параунанне паказчыкау захворваемасцi сельскага насельнiцтва Вщебскай вобласцi: у шасцi заходнiх раёнах ён складау 5933, у 12 усходнх (без Вiцебскага) - 7960 (рознща 25,4%).
Прымяненне метадау статыстыч-нага аналазу (t-test) для параунання рэгiянальных паказчыкау дазваляе ка-заць аб дакладнасц гэтых адрозненняу на узроунi тэндэнцьм (статыстычна значная рознiца назiралася толькi у асобныя гады).
Падсумоуваючы гэтую частку аналiзу, можна казаць аб тым, што рэпянальныя паказчыкi захворваемаcцi на рэспiраторную Ыфекцыю у 1970-я i 80-я гады дэманструюць устойлiвую па-лярнасць па вос усход - захад, i гэтае адрозненне назiраецца як у гарадскiх, так i у сельсгах мясцовасцях1. Тэндэнцыi, якiя назiраюцца у рэгiянальным
1Аналiз даступных дадзеных па Украше i Польшчы сведчыць, што характар дыферэнцыяцьп паказчыкау вострай рэстраторнай захворваемасцi на мапе (карце) Украшы фактычна дублiруе прыклад Беларусi, у той час калi на тэрыторып Польшчы падобных рэгiянальных адрозненняу не юнуе. Акрамя таго, у кожным з выпадкау захоувае сваю значнасць чыншк урбанiзацыi.
№3^ 2014
МЕДИЦИНСКИЕ новости |з9
Дискуссии! мн
размеркаваннi паказчыкау не могуць служыць доказам якой-небудзь з названых ппотэз, яны дазваляюць ка-рэктна вызначыць рамкi праблемы i падыйсц да разумення полiфактарнага мехаызму у фармаваннi паказчыкау рэспiраторнай захворваемас^, у тым лiку яны не дазваляюць пераацэньваць значнасць тольк аднаго з набору разна-родных чыныкау.
Комплексный праявы рэгiянальнай дыферэнцыяцы1 па вос1 «усход -захад»: трупы шфекцыйнай I параз1тарнай захворваемасц1 I трупы паказчыкау «сацыяльных хваробау» Зварот да комплекснага дзеян-ня прычынных мехаызмау, якiя вызна-чаюць адразу шэраг захворванняу i паталагiчных станау, дазваляе разглядаць адрозненнi у паказчыках захворваемасцi на рэспiраторную iнфекцыю у патаге-нетычнай сувязi з мшым рэгiянальнымi характарыстыкамi, якiя дэманструюць па-добную палярнасць. У першаю чаргу вар-та звярнуцца да некаторых iнфекцыйных i паразiтарных хваробау. Менавга супадзене у геаграфiчнай прасторы патэрну размер-кавання розных iнфекцыйных захворванняу дазваляе меркаваць аб ролi агульных хваро-батворных чыннкау або агульных мехаызмах рэгiянальнай рэзiстэнтнасцi. Разам з гэ-тым падабенства у размеркаванн розных паказчыкау разумее дзеянне адных i тых жа этыялагiчных мехаызмау (тут прыгада-ем праблему «генетычнай аднароднасць у патагенезе розных формау саматычнай паталогii). У рэчышчы нашай дыскусii такая абагульняючая этыялагiчная знач-насць надаецца асобаму уплыву са-цыякультурнага асяродззя. Тут жа зноу неабходна адзначыць, што параунаучы аналiз (тут рэгiянальны эпiдэмiялагiчны аналiз) не можа служыць доказам той або Ышай гiпотэзы, але ён дае падста-вы вызначыць найбольш «перспектыуны» накiрунак даследвання, карэктна абаз-начыць ягоныя межы. Таму i высновы, прапанаваныя у гэтай працы, застануц-ца у якасцi больш або менш прыдатнай да навуковага дускурсу гiпотэзы. Аднак аутар спадзяецца, што прадстауленая у ёй фактаграфiчная база, у спалучэннi з вынiкамi шэрагу iншых даследаванняу, дазваляе наблiзiцца да ацэнкi значнасцi сацыякультырных чыныкау у фармаваннi характарыстык здароуя.
Каб перайсц да абмеркавання падабенства у геаграфiчным размеркаваннi паказчыкау розных Ыфекцыйных захворванняу, прыгадаем высновы Г.М. Чысценк1 аб тым, што на асобных тэры-торыях Беларусi назiраецца спалучэнне
розных формау Ыфекцыйных i паразiтарных захворванняу, прычым найбольш высокi узровень захворваемасцi назiрауся у га-радах i рэпёнах усходняй часткi краiны [15, с. 21]. У якасц прыкладу выкарыстаем афiцыйныя дадзеныя аб выяуляемасцi аска-рыдозу на 1000 абследаваных па заходах i усходнiх абласцях (мал. 4).
У прыведзеным графiку нас больш цкавщь не сама дынамка паказчыкау (якая адлюстроувае сумарны выык дзе-яння шэрагу механiзмау), а устойлiвы характар рэгiянальных адрозненняу. Зда-валася б, што назiраемы зыходны трэнд фактычна азначае, што у рэшце рэшт гэты паказчык робiцца неактуальным I не будзе прыдатны для рэпянальных параунанняу. Аднак гэты трэнд хутчэй сведчыць аб праблемах з рэпстрацыяй, чым з рэальным ходам працэсу. Пац-верджаннем таму служаць сярэднiя паказчыкi захворваемасцi на аскарыдоз, атрыманыя у першым дзесяцгода XXI стагоддзя. Так, у Брэсцкай i Гродзенскай вобласцiях яны былi 52,1 i 50,5 (на 100 тыс. нас.), а у Юмельскай, Маплёускай i Вiцебскай - 120,4; 64,1; i 183,1 адпавед-на. Аналапчная сiтуацыя i з паказчыкамi выяуляемасц аскарыдоза у дзяцей ва узросце да 14 год: у сучасны перыяд у заходнiх i усходых абласцях назiраецца рознiца у два разы - адпаведна 206,5 i 447,9 (на 100 тыс. дзяцей) [10].
Ведаючы, што глicтавая iнвазiя выклiкае паслабленне рэзiстэнтнасцi арганiзму i патэнцыйна уплывае на развiццё рэтраторнай захворваемасцi, нельга iгнараваць яе ролю у фармiраваннi рэгiянальнай палярнасцi у паказчыках рэспiраторнай захворваемасцi (асаблiва кот лiчбы розняцца амаль у два разы). Больш за тое, тут узнкаюць не адна, а адразу некальга канкуруючых памiж сабою або узаемна дапауняючых гiпотэз. Напрыклад, нельга выключыць першаснае значэнне сацыякультурных механзмау, якiя адказваюць за эфектыунасць мерау асабiстай i калектыунай ппены. Разам з тым, можна думаць i аб iснаваннi агульных мехаызмау рэзiстэнтнасцi папуляцый, якiя абярагаюць як ад глютавой iнвазii, так i ад рэспiраторных захворванняу. А можа прычына i у шкодных для здароуя прак-тыках (у злоужыванн алкаголем, курэннi), якiя у большай ступенi распаусюджаны у рэгiёнах з высогам узроунем захворванняу.
Усе пералiчаныя тлумачэнн маюць пад сабою пэуную тэарэтычную глебу i пры адпаведнай нагараванасц даследчыка могуць быць выкарастаны для расстаноукi прычынных сувязей. Нецяжка правесц
| Выяуляемасць аскарыдозу на 1000 абследаваных па заходжх I усходжх абласцях Беларус1 у 1969-1988 гг.
1969 1973 1975 1977 1980 1986 1988
Сярэднегадавыя паказчык захворваемасц на сухоты гарадскога насельнiцтва (на 100 тыс. нас.) па двух усходжх (Гомельскай I Маплёускай) I двух заходжх (Гродзенскай I Брэсцкай) абласцях у 1969-2007 гг.
-заходит вобласщ
1 усходнт вобласщ
с— с— оооооосясяоо
Сярэднегадавыя паказчык захворваемасц на сухоты сельскага насельнiцтва (на 100 тыс. нас.) па двух усходжх (Гомельскай I Маплёускай) I двух заходжх (Гродзенскай I Брэсцкай) абласцях у 1969-2007 гг.
111111111111111111111111111111111111111 СП СОС— -нШСПСОС—
«Э оооооосясяоо
от отототототототоо
iх тэарэтычнае абгрунтаванне i знайсцi прыдатны метадалапчны iнструментарый. Пакуль жа у нас ёсць усе падставы сцвяр-джаць правомоцнасць тэзы Г. Чысценк аб комплексным, спалучанным характары размеркавання паказчыкау iнфекцыйнай i паразгарнай захворваемасцi у Беларус1. Пры гэтым высновы аб гене-зе дадзенай залежнасщ зробленыя у рамках папуляцыйнага даследван-ня, застануцца спрэчнымк Далей мы пойдзем у нагарунку пашырэння зместу рэгiянальных адрозненняу, што павЫна сведчыць аб комплексным характары i спалучэннi у iх фармiраваннi агульных со-цыякультурных дэтэрмiнант.
Далейшым этапам нашага даслед-вання будзе далучэнне да назiраемай палярнасц па восi «усход - захад»
Дынам1ка захворваемасц1 на афтю (на 100 тыс. нас.) па чатырох абласцях Беларус1 у 1970-2011 гг.
Брэсцкая —Гродэенская Гомельская — — — Маплёуская
такiх сацыяльных хваробау, як сухоты i сiфiлiс. Выни параунання паказчыкау захворваемасцi на сухоты надаюць яшчэ большай упэуненасцi у выбраным накiрунку разважанняу. 1стотным плюсам гэтага параунання з'яуляюцца асобныя паказчык для гарадской i сельскай папуляцый рэгiёнау (мал. 5, 6). У аналiзе трэндау гэ-тай захворваемасц звяртае на сябе увагу адсутнасць нейкiх устойлiвых адрозненняу памiж рэгiёнамi для 1960-х i пачатку 70-х гадоу, а аб фармаваннi устствага рэгiянальнага патэрну можна казаць тольга з канца 70-х.
Рэгiянальныя адрозненнi у паказчы-ках захворваемасц на сiфiлiс маюць асаблiвую значнасць, бо менавiта яны могуць сведчыць аб дзеяннi адмет-нага этыялапчнага кампанента - тут аб значнасц маральна-этычнага цi духоунага жыцця папуляцый, а не аб iх бiялагiчных вартасцях i не аб асаблiвасцях прыроднага асяроддзя. Найбольш выраз-на гэты этыялагiчны кампанент праявiу сябе у перыяд сацыяльнага стрэсу, якi перажыло нашае грамадства у 90-х гадах (мал. 7).
Даследаванне, праведзенае на узроун раёнау Мiнскай i Вiцебскай абласцей пацвердзта палярызацыю па гэтаму паказчыку, выяуленную на абласным узроунi. Параунанне сярэд-нягадавых паказчыкау захворваемасцi на афтю за «пкавыя» 1995-1996 годы выявта статыстычна значныя адрозненнi памiж 25 усходнiмi i 12 заходнiмi раёнамi гэтых абласцей (Ме$1, р<0,0001). Мето-дыка групавання раёнау на заходнюю i усходнюю групу адносна мяжы 1939 года была апюана раней, аднак паколькi для аналiзу мелiся лiчбы толькi хворых на афтю гарадскога i сельскага насельнцтва раёнау разам, то з мэтаю дасягнен-ня адноснай гамагенiзацыi па узроуню урбанiзацыi з параунання былi выключаны раёны з гарадскiм насельнiцтвам больш за 100 тысяч чалавек. Сумарны паказчык для заходнiх раёнау гэтых абласцей склау 86,1
(±11,2), для усходнх - 154,5 (±10,7) (рознща памiж групамi раёнау амаль 2 разы).
Сацыяльныя складовая у генезе
рэзгстэнтнасц nаnуляцыi
Пералiк спалучаных памiж сабою паказчыкау, якiя дэманструюць падабенства патэрна рэпянальнай палярнасцi, наблiжае да думкi, што праблему зменлiвасцi паказчыкау рэспiраторнай захворваемасцi вар-та разглядаць у генетычнай сувязi з характарысты^ сацыякультурнай пра-сторы. У папярэднх працах вызначауся вектар дыферэнцыяцыи сацыяльных, культурных i дэмаграфiчных паказчыкау памiж усходнiмi i заходнiмi рэгiёнамi Беларусi. Сярод гэтых паказчыкау -узровень разводау, колькасць сiрот i дзяцей, народжаных па-за шлюбам, узровень злачыннасц i шэраг iншых [напр., 8]. Да iх жа адносщца большасць з паказчыкау «сацыяльных хваробау»: сухоты, венерычныя захворваннi, а зараз i СН1Д. Тлумачэнне гэтай з'явы бачыцца у асаблiвасцях сацыякультурнай кампазщым рэгiёнау, у функцыянаваннi пстарычных дэтэрмiнантау iх развiцця.
Трэба зауважыць, што рэгiянальныя адрозненнi для большасц з названых паказчыкау назiралiся i у савецкiя часы, што сведчыць аб устойлiвым характары дзеяння прычынных механiзмау. Паводле канцэпцыi С. Хантынгтона, комплексную дыферэнцыяцыю сацыяльнай прасторы можна апiсваць у тэрмЫах «сутыкнення цывшацый», дзе найбольшую значнасць дэманструе чыннк рэлiгiйнага i духоунага жыцця [24]. Нягледзячы на шэ-раг метадалагiчных абмежаванняу, гэтая пазщыя застаецца дамiнуючай. Вынiкi сацыялагiчных даследаванняу пацвер-джваюць, што у вырашэнн жыццёвых праблем для чалавека з заходняй частк Беларусi рэлiгiя мае у 2 разы большае значэнне, чым для сярэднестатыстыч-нага жыхара яе усходнiх рэгiёнау [1, 3]. Нягледзечы на тое што навуковыя, а тым больш щэялапяныя трактоукi гэтага феномену iстотна адрозываюцца, са-браная фактаграфiчная база патрабуе тлумачэння, а рэлИйны чыннiк ц скла-довыя духоунага жыцця традыцыйна вызначаюцца у якасцi найважнейшай дэтэрмтнты сацыякультурнага развiцця.
У прапанаваным кантэксце выгля-дае абаснаваным сцвярджэнне аб тым, што адметнае сацыякультурнае ася-роддзе рэгiёнау вызначае спецыфку псiхасацыяльнай i ментальнай прасто-ры. Разам з гэтым правамерная i зва-ротная тэза аб тым, што культурныя характарыстыкi з'яуляюцца прадуктам
ц вытворнай псiхасацыяльных працэсау: таксама можна казаць аб функцыя-нальным спалучэннi сацыякультурных i псiхасацыяльных працэсау, якое адбываец-ца на узроун папуляцыi. Статыстычны ма-тэрыял, як1 разглядаецца у нашай працы, прапануе наяунасць гэтага спалучэння.
Дадзеныя шэрагу даследаванняу дазваляюць казаць аб значнасц псiхасацыяльных мехаызмау у фармаваннi папуляцыйных паказчыкау захворваемас^ на рэспiраторныя iнфекцыi [16-23, 25-29]. Разам з тым павялiчваецца колькасць прапануемых патагенетычных механiзмау. Вiдавочна, што патэнцыйныя псiхасацыяльныя механiзмы здольныя дзейнчаць на розных узроунях сацыяльнай арганiзацыi -на узроунi асобы, сям'i, калектыву i супольнасцi у цэлым. Зноу жа паустае пытанне аб генетычнай i функцыя-нальнай гетарагеннас^ гэтых прычынных мехаызмау, або паутараецца метадалагiчная праблема комплексна^ механiзмау i спалучэння iх дзеяння.
Так, у захворваемас^ дзяцей пахасацыяльныя чыннiкi могуць быць задзейнiчаныя па рознаму: як праз засця-рагаючыя паводзiны у сям'i, якiя павышаюць устойлiвасць арганiзма да iнфекцыi, так i праз адмоуны уплыу нездаровых паводзiн бацькоу (курэнне, злоужыванне алкаго-лем). Адпаведнае значэнне мае i маральны клiмат у сям1, якi дазваляе пазбегнуць стану трывоп або страху, канфлiктау i стрэсау, а усе гэтыя працэсы адмоуна уплываюць на рэзiстэнтнасць да нфекцыи [23, 28]. Не-каторыя аутары у ацэнцы рэзiстэнтнасцi непасрэдна вызначаюць ролю сацыяльных сувязей, бо адзногая асобы часцей пакут-ваюць на iнфекцыi [20, 29].
Сувязь з паказчыкамi сацы-
яльнай паталогн прасачыць не заусёды проста, у тым лiку з-за iх спрэчнай верагоднасцi. Асобна ватра адзначыць паказчык захворваемасцi на алка^зм, якi зауважальна пачау расцi у савецкi перыяд. Так, па дадзеных справа-здачы Мiнздрава бСср за 1964 год, колькасць зарэпстраваных хворых на алкагалiзм i наркаманiю з 1958 па 1964 год павялiчылася у 8 разоу (з 485 да 4000 чалавек) [14]. У заходах абласцях аднос-ная колькасць хворых на алкагалiзм тады была Нжэйшая. Так, у 1964 годзе у разл^ на 100 тыс. дарослага насельыцтва гэты паказчык у Брэсцкай i Гродзенскай абласцях быу адпаведна 37 i 58, а ва усходнх Гомельскай i Маплёускай - 59 i 139. Да сучасных афiцыйных дадзеных аб пашыранас^ алкагалiзму трэба ставiцца з пэунай доляй скепсiсу [11].
№3^ 2014
МЕДИЦИНСКИЕ НОВОСТИ |41
Дискуссии |мн
ТабпЩа з| Сярэджя паузроставыя паказчык смяротнасц сельскага насельнщтва у заходжх (Брэсцкая i Гродзенская) i усходжх (Гомельская i Маплёуская) абласцях Беларуа у 1975-1976 гг. i за 2010 г. Колькасць памершых на 1000 насельнщтва адпаведнай узроставай групы
Узроставая трупа, гадоу 1975-1976 гг. 2010 г.
Заходн1я вобласц Усходшя вобласц Заходн1я вобласц Усходшя вобласц
30-34 3,2 4,2 4,9 5,1
35-39 3,4 4,4 5,6 6,9
40-44 4,2 5,1 7,6 8,7
45-49 5,4 6,1 10,0 11,5
50-54 7,0 7,9 15,1 16,4
55-59 9,9 10,1 20,8 23,0
Каб аб'яднаць у тэарэтычным i прыкладным аспектах дзейнасць падобных па сваей накiраванасцi пратэктыуных мехаызмау, можна казаць аб «псiхасацыяльных рэсурсах, ягая ма-дэруюць рызыку развщця Ыфекцыйных» i iншых форм захворванняу [16]. Дапуш-чальны яшчэ вышэйшы узровень тэарэтыч-нага абагульнення: яга вызначае iснаванне «неспецыфчнага рэзерву здароуя (вы-творнай культурных i духоуных чыннкау), адказнага за шырока перакрыжаваную адаптацыю да большасцi захворванняу нфекцыйнай i неiнфекцыйнай прыроды» [5].
У якасц пацверджання правамоц-насц падобных абагульняючых тэзау пры-вядзем дадзеныя па смяротнасцi сель-скага насельнщтва заходнiх i усходых абласцей Беларус за 1975-1976 гг. i 2010 г. (табл. 3).
Па паказчыках смяротнасцi вiдаць, што фактычна парауноуваюцца дзве розныя эпохк адбыуся адмоуны зрух па узроуню смяротнасцi фактычна на 10 год - паказчыга смяротнасцi для узроставай групы 45-49 год зрабiлiся актуальным для узроставай групы 35-39 год. Тым не менш, захоуваецца устойлiвая рознiца паказчыкау памiж усходнiмi i заходнiмi рэгiёнамi; у 70-я гг. у сярэднiм па вызначаных узроставых групах яна складала 14,8%, а у 2010 г. - 11,1%.
Хiба не выпадкова, што i найболь-шая колькасць доугажыхароу у Беларуа (асобау ва узросце больш за 100 год) пражываюць менавта у заходнiх аблас-цях: у Гродзенскай вобласц (яна лiдэр па колькасц доугажыхароу) - 124, Брэсцкай - 98, Гомельскай - 77, а Маплёускай - 58 [6].
Прадстаулены матэрыял прыводз1ць да думк аб тым, што рэзiстэнтнасць па-
пуляцый, супрацiуляльнасць да хваробау, ц рэсурс здароуя, у пэунай ступен вы-значаюцца сацыякультурным здабыткам, яга фармавауся на працягу гiсторыi. Тут жа можна казаць i аб культурным «дароб-ку» пакаленняу, або уплыве культурнага капiталу на здароуе. Згодна з класiчнымi поглядамi (А.Дж. Тойнб^ С. Хантынгтон), рэлiгiйнае i духоунае жыццё грамадства вызначае ключывыя пазiцыi развiцця цывiлiзацый, у тым л^ i развiцця рэсурсау здароуя.
Для рэалiзацыi мэтау дасле-давання неабходна рыгарыстычна прытрымлiвацца метадалапчных норм у яго планаваннi, правядзенн i, асаблiва, пры трактоуцы вынкау. Метадалагiчны падыход, як1 выкарыстоувауся у дадзе-най працы, заснаваны на сцвярджэнщ што адрозненнi у сацыякультурным жыцц i у рэлiгiйнасцi рэпёнау Беларусi ёсць праява гiстарычных падзелау; сам гэты факт знаны, i ён не патрабуе дадатко-вага абмеркавання. Пытаны з'яуляюцца тады, калi мы назiраем комплекснасць рэгiянальных адрозненняу. Тут зноу жа мы павiнны падкрэслiць, што выыга папуляцыйных даследаванняу не мо-гуць непасрэдна сведчыць аб юнаваны каузальнай сувязi памiж рознымi сацыяльным i медыка-б1ялаг1чным1 з'явамi, для гэтага неабходна звярнуцца да Ышых метадау.
Л I Т А Р А Т У Р А
1. Авсиевич М.Т., Земляков Л.Е., Савостенок П.Н. Религия в условиях социальных перемен в Беларуси. - Мн., 1999.
2. Арина Г.А. // Телесность человека: междисциплинарные исследования. - М., 1993. - С.48-58.
3. Безнюк Д.К. // Социолог. исследования. - 2006. -№2. - С.128-135.
4. Глязер Г. Драматическая медицина. Опыты врачей на себе. - М.: Молодая гвардия. 1965.
5. Гундаров И.А., Полесский, В.А. // Главврач. -2011. - №5. - С.53-57.
6. Ермакович С.В. В Беларуси 598 долгожителей старше 100 лет. Электронный ресурс. Режим доступа: http://telegraf.by/2012/10/v-belarusi-598-dolgojitelei-starshe-100-let
7. Здравоохранение в Республике Беларусь. Официальный статистический сборник. - Минск: Бел-ЦНМИ (ежегодное издание).
8. Кандрычын С. // Социология: теория, методы, маркетинг. - 2008. - № 4. - С.74-96.
9. М1роненко А.П. Особливост эпiдемiчного процесу грипу в Укран та удосконалення эпщемюлопчного нагляду: автореф. дис. ...д-ра мед. наук. - Кшв, 2009.
10. Министерство здравоохранения Республики Беларусь, ГУ Республиканский центр гигиены, эпидемиологии и общественного здоровья. Основные показатели здоровья населения, деятельности санэпидслужбы и состояния окружающей среды. Сборник (ежегодное издание). - Минск.
11. Разводовский Ю.Е. Эпидемиология алкоголизма в Беларуси. - Гродно, 2004.
12. Ральникова И.А. // Известия Алтайского государственного университета. - 2010. - №1-2. -С.63-66.
13. Селиванов Я. М. Эпидемиологическая и иммунологическая характеристика гриппа в Белоруссии: автореф. дис. .канд. мед. наук. - Москва, 1958.
14. ЦСУ при СМ БССР. Отдел статистики населения и здравоохранения. О заболеваемости населения Белорусской СССР алкоголизмом и наркоманией за 1964 год. (Л.166-170) / Аналитические записки в ЦК КПБ и СМ БССР ЦСУ СССР. Ф.30.О.9 № 1072.
15. Чистенко Г.Н. Эпидемиологические аспекты паразитарных болезней в Беларуси: автореф. дис. .д-ра. мед. наук. - Витебск, 1995.
16. Cobb J.M., Steptoe A. // Psychosomatic Medicine. -
1996. - Vol.58 (5). - P.404-412.
17. Cohen S, Tyrrell D. A., Smith A.P. // N. Engl. J. Med. - 1991. - Vol.325 (9). - P.606-612.
18. Cohen S, Alper C.M., Doele W.J. et al. // Psychosomatic Medicine. - 2006. - Vol.68 (6). -P.809-815.
19. Cohen, S, Biissette, I, Skone, D. P. et al. // J. Soc. Structure. - 2000. - Vol.1 (3). - P.1-7.
20. Cohen S, Doyle W. J, SkonerD. P. et al. // JAMA. -
1997. - Vol.277 (24). - P.1940-1944.
21. Doyle W.J, Cohen S. Etiology of the common cold: Modulating factors. In: Eccles R., Weber O., eds. Common Cold. - Basel, Switzerland: Birkhauser. -2009. - P.149-186.
22. Doyle W.J., Gentile DA, Cohen S. // Brain, Behavior, and Immunity. - 2006. - Vol.20 (2). - P.175-181.
23. Falagas M.E, Karamanidou C, Kastoris A.C. et al. // IJTLD. - 2010. - Vol.14 (2). - P.141-148.
24. Huntington S.P. The clash of civilizations? - NY: Foreign Affairs Reader, 1993.
25. Kim D, Subramanian S.V., Kawachi I. Social capital and physical health. A systematic review of the literature. In: Kawachi I., Subramanian S.V, Kim D. eds. Social capital and health. - NY: Springer, 2008. -P.139-190.
26. Ko C.H., Yen C.F, Yen J.Y. et al. // Psych. Clin. Neurosciences. - 2006. - Vol.60 (4). - P.397-403.
27. Maunder R, Hunter J, Vincent L. et al. // CMAJ. -2003. - Vol.168 (10). - P.1245-1251.
28. Turner-Cobb J.M., Steptoe A. // J. Psychosom. Research. - 1998. - Vol.45 (4). - P.319-330.
29. Wilson W.C., Rosenthal B.S., Austin S. // J. Adolesc. Health. - 2005. - Vol.36 (4). - P.313-319.
Паступла 20.02.2013 г. Аутар удзячны за сяброускую дапамогу у працы над текстам Васлю Бязмену.
