CC BY
1688
Трулы БГТУ, 2022, серия 6, № 1, с. 88-91
УДК 327.2(37)
В. А. Астрога
Беларуси дзяржауны ушверсгот
ГЕАПАЛ1ТЫЧНЫЯ ПОГЛЯДЫ МЫСЛ1ЦЕЛЯУ СТАРАЖЫТНАГА РЫМА
У артыкуле разглядаецца развщцё геапалиычных поглядау у Старажытным Рыме. Прааналь заваны i ахарактарызаваны творы так1х найбольш ярк1х i вядомых у гэтай галше старажытна-рымсшх фшосафау, географау i псторыкау, як Марк Тулiй Цыцэрон, Страбон, Луцый Анэй Сенека, Луцый Местрый Плутарх, Публiй Карнэлiй Тацыт i Амiян Марцэлiн. Выяулена сувязь геапалиычных поглядау i канцэпцый рымсшх мыслщеляу з геапалпычньЕШ тэорыямi Старажытнай Грэцыi. Пазначаны экспансiянiсцкi характар геапалиычных поглядау у часы Старажытнага Рыма. Адзначана нявывучанасць праблемы развщця Рымскай геапалпычнай думк1 у айчыннай пстарыя-графii. Зроблена выснова, што геапалпычныя погляды старажыгаарымсшх мыслщеляу канцэптуаль-на развiваюць геапалпычныя гледжаннi старажытнагрэчасшх фшосафау i, будучы заснаванымi на геаграфiчным дэтэрмiнiзме, ляглi у аснову тэорый класшау геапалпычнай думк1 XIX-XX стст. i сучаснасцi.
Ключавыя словы: псторыя, геаграфiя, геаграфiчны дэтэрмiнiзм, прырода, экспансiя, вайна, геапалiтыка, погляды, канцэпцыя.
Для цытавання: Астрога В. А. Геапалпычныя погляды мыслщеляу Старажытнага Рыма // Труды БГТУ. Сер. 6, История, философия. 2022. № 1 (257). С. 88-91.
V. A. Аstroha
Belarusian State University
GEOPOLITICAL VIEWS OF THINKERS OF ANCIENT ROME
The article examines the development of geopolitical views in Ancient Rome. The works of the most prominent and well-known ancient Roman philosophers, geographers and historians in this field are analyzed and characterized as Marcus Tullius Cicero, Strabo, Lucius Anelius Seneca, Lucius Mestrius Plutarch, Publius Cornelius Tacitus and Ammianus Marcelin. The connection of the geopolitical views and concepts of Roman thinkers with the geopolitical theories of Ancient Greece is revealed. The expansionist nature of geopolitical views in the times of Ancient Rome is indicated. The unexplored nature of the problem of the development of Roman geopolitical thought in Russian historiography is noted. It is concluded that the geopolitical views of ancient Roman thinkers, conceptually developing the geopolitical views of ancient Greek philosophers and based on geographical determinism, formed the basis of the theories of the classics of geopolitical thought of the XIX-XX centuries and modernity.
Keywords: history, geography, geographical determinism, nature, expansion, war, geopolitics, views, concepts.
For citation: Astroha V. А. Geopolitical views of thinkers of Ancient Rome. Proceedings of BSTU, issue 6, History, Philosophy, 2022, no. 1 (257), pp. 88-91 (In Belarusian).
Уводзшы. Старажытнарымская геапалпыч-ная думка, нягледзячы на сваю CBoeaca6niBac^, мае старажытнагрэчасюя караш. Вядома, што у Рыме карысталюя павагаю творы элшсюх фшосафау, псторыкау i географау. Дастаткова шмат рымсюх аутарау, у працах яюх можна зауважыць геапалиычныя падыходы, 6brni грэчаскага па-ходжання.
Свае думю наконт геапалпыю рымсюя пс-торыю, географы i шсьменнт выкaзвaлi даво-лi часта, бо ix дзяржава безупынна вяла захоп-нщюя войны, пашыраючы межы iмперыi. Таму на старонках свaix творау разам з атсаннем ва-енных падзей яны выкaзвaлiся наконт уплыву геа-грaфiчныx умоу на дзеяннi рымсюх iмперaтaрaу i палкаводцау, патэнцыйныя пагрозы для iмперыi, выбар мэтау i юрункау заваявальных паходау.
Сувязь пaмiж геaгрaфiяй i пaлiтыкaй у часы Рым-скай iмперыi была вщавочнай. Безумоуна, у гэтай сувязi рымскую геaпaлiтыку трэба называць экс-панаянюцкай. Нездарма менaвiтa рымляне прыду-мaлi выраз «terra nullius cedit primo occupanti» -«шчыйныя землi належаць тым, хто ix первымi захопщь». «№чыйнымЬ> землi мaглi лiчыццa на-ват тады, кaлi там ужо нехта жыу, але, на погляд рымлян, гэта былi «дзшя варвары».
Пазначым, што актуальнасць i нaвiзнa пра-ведзенага даследавання заключаецца у недастат-ковай колькaсцi навуковых даследаванняу, не-пасрэдна прысвечаных aнaлiзу геапалггычных поглядау рымскix мыслiцеляу.
Асноуная частка. Рaзгледзiм геaпaлiтычныя погляды i думю асобных, найбольш яскравых рым-сюх фшосафау, гiсторыкaУ, географау i пiсьменнiкaу.
Марк Тулш Цыцэрон (106-43 гг. да н. э)
нарадз^ся у багатай, але нязнатнай сям'i недалёка ад Рыма. Ён шырокавядомы як фшосаф, шсь-меннiк, аратар, юрыст i дзяржауны дзеяч. Цыцэрон не стварыу нейкай арыгiнальнай уласнай геапал^ычнай канцэпцыi, але выказвау у сваiх творах падобныя погляды. Асаблiва гэта бачна у ягоным творы, так званым дыялогу «Аб дзяр-жаве». Так, кажучы аб заснаваннi Ромулам Рыма, ён адзначыу вялiкую важкасць геаграфiчнага фак-тару развiцця дзяржавы, асаблiва выбару месца-знаходжання яе сталщы: «Што датычыць месца для горада, якое кожны, якi iмкнецца стварыць даугавечную дзяржаву, павiнен вызначаць вель-мi аглядна, то Ромул абрау яго незвычайна удала ... бо не падсунуу горада да мора ... добра разумеу, што прыморскае становiшча зусiм не выгадна для тых гарадоу, яюя закладаюцца у надзеi на iх даугавечнасць i магутнасць, перад ушм таму, што прыморскiм гарадам пагражаюць небяспекi не толькi шматлiкiя, але i схаваныя. Бо цвердая зямля загадзя апавяшчае аб набль жэнш ворагау ... памiж тым, вораг, яю прыхо-дзiць з мора на караблях, можа з'явщца раней... » [1, с. 81]. Акрамя таго, фшосаф крытыкуе пры-морсюя гарады за падзенне у iх норавау, што у рэшце рэшт паслябляе магутнасць дзяржавы: «Жыхары ... не адчуваюць прывязанасцi да на-сiжанага месца ... утойвае у сябе шмат разараль-ных i силяючых да гультайства спакусау» i пры-водзiць прыклад з грэчаскай псторьп, пазнача-ючы, што усе прычыны бядотау Грэцыi былi звязаны менавiта з прыморскiм размяшчэннем гарадоу [1, с. 81]. У вышку ён выказау упэуне-насць, што у выпадку з Рымам штуацыя будзе зусiм iншая: «Ромул ... прадбачыу, што наш го-рад рана альбо позна стане асяродкам найвялш-шай дзяржавы. Бо гораду, размешчанаму у якой бы то нi было шшай частцы Iталii, ледзьве б атрымалася з большай лёгкасцю захаваць сваю магутнасць» [1, с. 82]. Гэтыя развап Цыцэрона яскрава сведчаць аб тым, што ён выдатна разумеу, фармулявау геапалiтычныя прынцыпы i раiу iх выкарыстоуваць.
Адным з найбольш выбiтных рымсюх тэарэ-тыкау тагачаснай геапалiтычнай думю з'яуляец-ца географ i псторык Страбон (64/63 г. да н. э. -23/24 г. н. э). Ён нарадзiуся у г. Амаси (Пантый-скае царства) у грэчаскай сямЧ, якая служыла пантыйсюм царам. Як i некаторыя шшыя мыс-лiцелi, шмат падарожнiчаУ, жыу у Рыме, быу знаёмы з палiтычнымi дзеячамi i навукоУцамi. Ягоная першая праца «Пстарычныя нататкi» да нашага часу не захавалася. Сусветна вядомы iншы твор - «Геаграфiя», яю складаецца з 17 кшг. Змест iх носiць несумнеуны геапал^ычны характар. Гэты твор нават называюць даведнiкам па юра-ваннi iмперыяй для рымскiх чыноУнiкау. Так,
Страбон пазначау, што «карысць ад геаграфи вельмi значная, у тым лшу яна дастасоуная для дзейнасцi дзяржауных людзей або уладароу» [2, с. 7].
Аргументуе гэта ён наступным чынам: «вя-лiкая частка геаграфи служыць патрэбам дзяржавы, бо арэна дзейнасщ дзяржау - зямля i мора ... Найбольшая арэна ахоплiвае усю зям-лю ... i яна таму павiнна быць арэнай найбольш важнай дзейнасцi ... найвялшшыя уладары -гэта выключна людзi, якiя могуць панаваць на сушы i на моры i аб'ядноуваць народы i гарады пад адзiнай уладай i адзiным пал^ычным юра-ваннем. Таму вiдавочна, што геаграфiя, як цэлае, мае прамое стауленне да дзейнасцi уладароу ... бо гаспадары могуць лепш юраваць кожнай асоб-най крашай, ведаючы якая яна вялiкая, як размеш-чана, у чым адметныя асаблiвасцi яе клiмату i глебы» [2, с. 15]. Геаграфiя Страбона i зараз вы-клiкая шмат увап у даследчыкау геапалiтыкi.
Луцый Анэй Сенэка (каля 55 г. да н. э. -40 г. н. э.), рымсю фшосаф, паэт i дзяржауны дзеяч, выхавацель будучага iмператара Нерона. Гэты мыслiцель быу знакам^ы сваiмi мараль-нымi трактатами Як i у кожнага фшосафа, ягоныя думкi тычылiся самых разнастайных тэматык. Так, у трактаце «Аб прыродзе» у кнiзе 1 «Аб аг-нях i паветры» ён выказывауся аб зусiм невя-лшм, на яго погляд, населеным свеце, былой элшскай Айкумене: «Раскошныя каланады, якiя зiхацяць слановаю косткаю, наборныя столi, па-мастацку пастрыжаныя але^ рэкi, якiя бруяцца у хатах, не вы^чуць пагарды у душы да таго часу, пакуль яна не абыдзе увесь свет, i агляда-ючы з гары шчыльнае кола земляу, i без гэтага закрытае па большай частцы морам, але i у астат-няй сваёй частцы амаль паусюль пустынна-дзшае, скаванае альбо спёкаю, альбо сцюжаю, не кажа сама сабе: "I гэта - тая самая кропачка, якую столью плямёнау дзеляць памiж сабою агнем i мячом?" I працягвае далей: «О як смешныя усе гэтыя межы, якiя усталёуваюцца смяротнымi! Вось, наша зброя не павшна пускаць дакау праз 1стр, а фракшцау праз Гем; Парфянам павiнен перашкаджаць шлях Яфрат; Данубш - абмя-жоуваць рымлян ад сарматау; Рэйн - пакласщ мяжу Германii; Перанейсю храбет - узвышацца пасярэдзiне памiжм Галiямi i Iспанiямi; мертвыя безжыццёвыя пясчаныя пустэчы - падзяляць Еппет i Эфiёпiю» i падсумоувае свае думю: «Ць кава, калi б хто б дау мурашам чалавечы розум, няужо i яны падзялш б сваю палянку на мност-на правiнцый?» [3, с. 182-183]. Але маралiзатар-ства Сенэкi не спынша рымскi эспансiянiзм, а толью адцяняла яго.
Луцый Местрый Плутарх (каля 46 г. -каля 127 г.) шсьменшк, псторык i фшосаф грэ-часкага паходжання. Пэуны час жыу у Рыме, дзе
90
TeanaëiTbNHbm погляды мыслшеляу Gтapaжытнaгa Рымa
чытоу пyблiчныя лeкцыi. Mey paмaнaфiльcкiя гогляды, штo нaбылo яму дoбpae cтayлeннe iмпe-paтapay Тpaянa i Aдpыянa. Byчoны шмaт шдо-poжнiчaУ та Гpэцыi, Iтaлii, Maлoй Aзii i Еппвд. Як пicьмeннiк ëн вызнaчaycя poзнaбaкoвымi ш-тapэcaмi. Для rnc нaйвялiкшyю цiкaвacць выкль кaюць ягоныя «Bb^parnrn жыццëпicaннi», дзe нa пpыклaдзe пapayнaльныx дyэтныx жыццëпi-cay зноком^^ гpэкay i pымлян мaгчымa зpaзy-мeць гeaпaлiтычныя пoгляды Плyтapxa i яготага чacy. Meнaвiтa яму нaлeжыць дyмкa, штo «вялiз-нaя iмпepыя зaycëды вядзe вaйнy з ятой-жбудзь cyceдняй з ягoнымi yлaдaннямi зaмeжнaй дзяp-жовою» i y вышку cяpoд гepoяy ягo твopa 6brno шмaт пaлкaвoдцaУ [4, c. 147].
Aдным з нaйцiкaвeйшыx i пaкaзaльныx у твopы Плyтapxa з'яyляeццa жыццëпic pымcкaгa пaлiтычнaгa i вaйcкoвaгa дзeячa Гнeя Пaмпeя Bя-лiкaгa (106 г. - 48 г. дa н. э.). Тaк, кожучы a6 CTpa-тэгiчныx плaнax Пaмпeя, гicтopык пiшa: «^rap iм aвaлoдaлa 6yprne пaмкнeннe зaxaпiць Cipыю i npañcuj пpaз Apaвiю дa Чыpвoнaгa мopa, кaб пepaмoжнa дacягнyць Aкeaнa, яю aтaчыy з ycix бaкoУ зaceлeны cвeт. Бo i y Aфpыцы ëн пepшы дaйшoy з пepaмoгaю дa Знeшнягa мopa, i y I6e-pbi зpaбiy Aтлaнтычны aкiян мeжaю Pымcкaй дзяpжaвы ... Помшй выpaшыy знoУ выcтyпiць з вoйcкaм, кaб зaмкнyць Чыpвoным мopaм кoлa cвaix пaxoдaУ» [5, c. 314]. У дpyгiм выпaдкy, aпicвaючы зaвaëвы знaкaмiтaгa Гоя Юлiя Цeзapa, яю дaлyчыy дa Pымa тэpытopыю aд Araarnbra-нaгa aкiянa дa Pэйнa, пicьмeннiк aдзнaчae: «Ён быу пepшым, xтo выйшay нa Зaxoднi aкiян i ш-paпpaвiycя з вoйcкaм пpaз Aнтлaнтычнae мopa, пaшыpыy pbrnc^e пaнaвaннe зa мeжы вядoмaгa кoлa зeмляy» [5, c. 456]. Пaдтpымкa pымcкaгa эcпaнciянiзмy былa зayвaжaльнaю pыcaю гогля-дay Плyтapxa.
Pымcкi поллык, гicтopык i пicьмeннык Публiй Карнэлш Тацыт (коля 55 г. - коля 120 г.), та-paдзiycя y Гaлii, пaзнeй вyчыycя y Pымe. Ён быу вядoмы cвaiмi гicтapычнымi пpaцaмi. Ягoныя rea-пaлiтычныя пoгляды мoжнa по6очыць но crapo^ кax poзныx твopaУ, нaпpыклaд у «ricropbii», дзe Тодыт выдотая вылyчae poлю гeaгpaфiчныx yмoУ, пepaвaг cyшы aльбo мopa пaдчac шмaтлiкix pbrn-cкix вaeнныx пaxoдay. Aлe нaйлeпeй гэто бочта но пepaклaдзe aArncrn нeвялiкaгa, одшк вeльмi щ-кового твopa «Гepмaнiя», нaпicaнaгa у 98 г. У iм гicтopык дae пaдpaбязнyю xapaктapыcтыкy мeжay i тео^офи зeмляy гepмaнцay, нозывоючы яe «няу-тультай i бязpaдacнaй». Тaкcaмa, як i колющ cra-paжытнaгpэчacкiя фiлocaфы, Тодыт звязв^ xapa^ тap ^ixapoy гэтыx зямeль з cypoвым гepмaнcкiм клiмaтaм: «нeпaгaдзь i глeбa пpывyчылi ix лëгкa вытpымлiвaць xoлaд i голод» [6, c. 460].
Зозночым, штo цiкaвacць гicтopыкa до гepмaн-cкix плямëнay было нeвыпaдкoвaю. Нacaмpэч
ëн, такозвоючы няyтyльнacць гepмaнcкaй ^ы-poды, бeднacць i вapвapcтвa гepмaнцay, ix куль-тypы, мiжплямëннyю вapoжacць, pacпaвядay a6 жыцщ iмпepыi. Уcë гэто яму былo вожно для a6-гpyнтaвaння но гэтыx зeмляx т^ючога cra^-вiшчa цывiлiзaвaнaгa Pbrna. Як пiшa зшущ яго-тай твopчacцi Г. C. Ктабэ: «У кнiзe Тоцыто rep-мaнiя i Pbrn выcтyпaюць як вopaгi ... nepa4 нaмi вeкaвoe cyпpaцьcтaяннe двyx yзaeмaвыключaю-чьгс лгдоу жыцця, дзe cyтыкнyлicя Imperium, г. зн. дзяpжayны apгaнiзм, пaдпapaдкaвaны цэнтpaль-тай уло^, якоя aбaпipaeццa но вaйcкoвyю мoц, i Germanorum libertas "гepмaнcкaя вoльнacць", -xaoc мяcцoвыx iнтapэcay i эгаютычтага cвaвoль-cтвa» [7, c. 137].
Aмiян Maрцэлiн (коля 330 г. - толя 395 г.). Cпeцыялicты лiчaць ягo aпoшнiм гicтopыкaм он-тычнacцi. na cвaiмi пaxoджaннi ëн быу ca зтат-тай cям'i cipыйcкix гpэкay. Cлyжыy цeлaaxoy-нiкaм у cвiцe pымcкix iмпepaтapay, УдзeльнiчaУ у шмaтлiкix вaeнныx пaxoдax. Пacля тaгo як та-юнуу вaйcкoвyю cлyжбy, жыу у Pbrne i шмот rn-дapoжнiчay. Ayrap cвaйгo aдзiнaгa твopa «Дзei», вядoмaгa яшчэ под нaзвaмi «Гicтopыя» aльбo «Pымcкaя гicтopыя».
Як былы пpaдcтayнiк вaйcкoвaгa оточэння iмпepaтapay дoбpa paзyмey ix cтpaтэгiю paзвiц-ця iмпepыi, тавот выкoнвaУ вывeдвaльныя мicii. Гэто тлумочыць ном тoй фокт, што у кнiзe мо-eццa ж одно ayтapcкaя гeaпaлiтычнaя paзвaгa. Ток, шмот yвaгi нaдaдзeнa aпicaнню пpыpoды i
гapaдoУ мaлaaзiйcкix пpaвiнцый iмпepыi, nep-
cii aльбo Голи i шшьк. Нaпpыклaд, кожучы об вaeнныx дзeянняx 357 г. pымcкaгa cyпpaвiцeля Уcxoдняй чacткi iмпepыi Флaвiя Юлiя Baлeнтa у Фpaкii, ëн тшо: «во Фpaкii pacпaлiлicя нoвыя вoйны. Baлeнт, кipyючыcя плотам, yxвaлeным ягоным бpaтaм ... узняу збpoю та готоу ... тут бyдзe дapэчы у кapoткiм aдcтyплeннi pacпaвecцi об лëce i гeaгpaфiчным cтaнoвiшчы тык кpaiн» [8, c. 79]. Дaлeй ëн aпicвae мecцы, дзe ^rni «дз> юя нapoды», з якiмi aдбывaлicя «жopcткiя бiтвы», aлe «з yзpacтaннeм мoцы pымcкaй дзяpжaвы ... Фpaкiя пepaйшлa под улоду ташьгс пpoдкaУ, i гэт-кiм чытам пacля нeбяcпeчныx пaxoдaУ табыты былi шэcць пpaвiнцый» [8, c. 79]. Нecyмнeyнa, «aпoшнi pымcкi гicтopык», як i paнeйшыя, пад-тpымлiвay pbrncra эcпaнciянiзм.
Заключэнне. Гэткiм чытам, вiдaвoчнa, штo узгодонья pымcкiя гicтopыкi, гeoгpaфы, пicьмeн-нiкi мeлi вялiкyю щковоедь до гeaпaлiтыкi. Яны выкaзывaлi poзныя дyмкi но гэты кoнт, a CTa-poнкi ix твopaУ дэмaнcтpyюць ном нe тoлькi ix уло^ы пoгляд, aлe i Увoгyлe пpыклaды гeaпaлi-тычтай тэopыi i ^a^bira pымcкix чacoy. Maючы цecнyю cyвязь ca cтapaжытнaгpэчacкiмi гогля-дaмi, pымcкaя гeaпaлiтычнaя концэпцыя пpaз бeз-yпыннae вядзeннe зaxoпнiцкix вoйнaУ i пaшыpэннe
межау iMnepbii у вышку атрымала экспаншяшсц-CKi характар.
Але геапал^ычныя думкi i погляды рым-сюх мыслщеляу не зга^ з падзеннем iмперыi,
яны выклiкалi цiкавасць i у наступныя стагод-дзi, а пазней ля^ у аснову тэорый класшау геапал^ычнай думкi XIX-XX стст. i сучас-насцi.
Cnic лггаратуры
1. Цицерон М. Т. О государстве; О законах; О старости; О дружбе; Об обязанностях; Речи, письма. М.: Мысль, 1999. 782 с.
2. Страбон. География. М.: НИЦ «Ладомир», 1994. 943 с.
3. Сенека Луций Анней. Философские трактаты. СПб.: Алетейя, 2000. 400 с.
4. Плутарх. Избранные жизнеописания: в 2 т. М.: Правда, 1986. Т. I. 592 с.
5. Плутарх. Избранные жизнеописания: в 2 т. М.: Правда, 1987. Т. II. 608 с.
6. Тацит П. К. Анналы; Малые произведения; История. М.: АСТ НИЦ «Ладомир», 2001. 985 с.
7. Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. М.: Наука, 1981. 208 с.
8. Аммиан Марцеллин. Римская история. СПб.: Алетейя, 2000. 576 с.
References
1. Tsitseron M. T. O gosudarstve; O zakonakh; O starosti; O druzhbe; Ob obyazannostyakh; Rechi, pis 'ma [About the state; About laws; About old age; About friendship; About responsibilities; Speeches, letters]. Moscow, Mysl' Publ., 1999. 782 p. (In Russian).
2. Strabon. Geografiya [Geography]. Moscow, NITs "Ladomir" Publ., 1994. 943 p. (In Russian).
3. Seneka Lutsiy Anney. Filosofskie traktaty [Philosophical treatises]. St. Petersburg, Aleteyya Publ., 2000. 400 p. (In Russian).
4. Plutarkh. Izbrannye zhizneopisaniya: v 2 t. [Selected biographies: in 2 vol.]. Moscow, Pravda Publ.,
1986, vol. I. 592 p. (In Russian).
5. Plutarkh. Izbrannye zhizneopisaniya: v 2 t. [Selected biographies: in 2 vol.]. Moscow, Pravda Publ.,
1987, vol. II. 608 p. (In Russian).
6. Tatsit P. K. Annaly; Malyeproizvedeniya; Istoriya [Annals; Small works; History]. Moscow, AST NITs "Ladomir" Publ., 2021. 985 p. (In Russian).
7. Knabe G. S. Korneliy Tatsit [Cornelius Tacitus]. Moscow, Nauka Publ., 1981. 208 p. (In Russian).
8. Ammian Martsellin. Rimskaya istoriya [Roman history]. St. Petersburg, Aleteyya Publ., 2000. 576 p. (In Russian).
1нфармацыя пра аутара
Астрога Вжтар Аляксандравiч - доктар пстарычных навук, прафесар, загадчык кафедры мытнай справы. Беларуси дзяржауны утверспэт (220030, г. Мшск, пр-т Незалежнасщ, 4, Рэспублша Беларусь). E-mail: ostroga.v@mail.ru
Information about the author
Astroha Victor Alexandrovich - DSc (History), Professor, Head of the Department of Customs Affairs. Belarusian State University (4, Nezavisimosti Ave., 220030, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: ostroga.v@mail.ru
Паступыа 10.03.2022
