CC BY
6Верамееу С.Ф.
Pэцэнзiя: [Statuty Synodu Zamojskiego 1720 roku. Nowe tlumaczenie z komentarzami I Red. naukowa P. Nowakowski CM. Krakow, 2020. 420 c.].
У 2020 г. cпoyнiлacя 300 ^oy з тaгo часу, як адбыуся Зaмoйcкi ciнoд Рускай ун1яцкай цapквы (Зaмoйcкi ciнoд 1720 г. мoж-на лiчыць "пaмecным caбopaм" ун1яцкай Kieycкaй мiтpaпoлii цi Рускай цapквы, 6o y iм пpымaлi yißeA пpaдcтayнiкi ycix яe erapxrn, aлe y кaтaлiцкaй кaнaнiчнaй тэpмiнaлoгii ён вызнaчaeццa як "cmo^' (лац. Synodus Provincialis Ruthenorum; пoльcк. Synod Prowincjalny Ruski). Такая дэфшщыя выкapыcтoyвaeццa i y да-кумeнтax, апубл^аваныгс па вынiкax ягo дзeйнacцi, у тым лiку y pэцэнзaвaным выданш, а таксама пepaвaжae y найтаушай пста-pыягpaфii. Таму мы aддaлi пepaвaгу мeнaвiтa гэтай дэфiнiцыi).
Юбдайная дата аказалася амаль нe зауважанай у сучасным бeлapуcкiм гpaмaдcтвe, у тым лжу cяpoд ricтopыкay, мiж тым як Зaмoйcкi ciнoд 1720 г. з'яyляeццa aднoй з самый знaчныx пaдзeй у гicтopыi ун1яцтва на бeлapуcкix i y^arncráx зeмляx. Ён вызначыу дaлeйшы нaкipунaк paзвiцця ушяцкай цapквы, надау ёй ютотны iмпульc, выpaшыy цi па мeншaй мepы азна-чыу шляxi выфашэння шмат якix пpaблeм у ^praymm жыццi. З Зaмoйcкiм ciнoдaм звязваюць пачатак так званага "залатога пepыяду" у гicтopыi ун1яцкай цapквы i слушна пapayнoyвaюць ягo знaчэннe са значэнжм уcялeнcкaгa Tpыдэнцкaгa caбopу у ка-тaлiцызмe [Онищук 2014, с. 123; Коргуник 2002, c. 226]. Гэта таксама быу пepшы aгульнaцapкoyны ciнoд Kieycкaй мiтpaпoлii пасля заключэння Бepacцeйcкaй унй з Рымам.
Icнуe i aльтэpнaтыyны пoгляд, якi быycфapмулявaны яшчэ y XIX ст. у ^a^x пpaвacлayныx дacлeдчыкay Paciйcкaй iмпepыi, i сутнасць якoгa тэзicнa мoжнa пpaдcтaвiць наступным чынам. За-
мойсю сшод быу склжаны з мэтай лащшзацыи уншцкай царквы, каб у перспектыве лiквiдаваць усходнi ^зантыйсю) абрад у ёй i пераутварыць унштау у катал1коу лацiнскага абраду [Стрель-бицкий 1891, с. 128-129]. Гэты погляд тыражыруецца у працах сучасных праваслауных аутарау.
Контраверсiйнасць ацэнак Замойскага сiноду сведчыць аб складанасщ гэтай гiстарычнай падзеi, значным уплыве на яе трактоуш канфесiйнай прыналежнасщ даследчыкау, што абу-моул1вае неабходнасць яе далейшага, больш глыбокага навуко-вага вывучэння, у тым л1ку з выкарыстаннем новых падыходау i апорай на першакрынiцы.
Мiж тым, у сучаснай беларускай пстарыяграфи праблематы-ка Замойскага сiноду распрацавана недастаткова. За выключэн-нем некалькiх публшацый [Морозова][Верамееу 2020][Веремеев 2021], а таксама адносна лакатчных артыкулау факталагiчнага характару, змешчаных у энцыклапедыях i энцыклапедычных даведнiках [Казуля 1996, с. 403], спецыяльныя даследваннi па гэтаму пытанню практычна адсутнiчаюць. Дакументацыя Замойскага сшоду нiколi не выдавалася на беларускай i ру-скай мовах. Можна сцвярджаць, што дзейнасць царкоунага форума у Замосщ не асэнсавана беларускай гiстарыяграфiяй. Таму важнае значэнне мае зварот да навуковых напрацовак, асаблiва найноушых публiкацый замежных даследчыкау у гэ-тым накiрунку.
У 2020 г. у Кракаве выйшла праца "StatutySynoduZamojskiego 1720 гоки. Nowetlumaczeniezkomentarzami". Яна была падрыхта-вана у рамках рэалiзацыi даследчыцкага праекту па вывучэнню пстарычнай рол1 Замойскага сiноду i яго спадчыны. 1нщыята-рам гэтага праекту выстушу Папскi унiверсiтэт Яна Паула 11у Кракаве, найперш — кафедра лггурги. Удзел у iм прымаюць таксама навукоуцы з Беларуа i Укрaiны [ЗУЫОБ 2ЛЫО}81К1 1720-2020].
Ва уступным слове, натсаным на польскай мове докта-рам габштаваным Пшэмыславам Навакоусюм СМ (Пaпскi
ун1верс1тэт Яна Паула II у Кракаве), як1 таксама з'яуляецца навуковым рэдактарам усёй працы, раскрываецца перадпсто-рыя яе з'яулення, яе структура. П. Навакоусю спадзяецца, што публ1кацыя новага перакладу дакументау Замойскага сшоду бу-дзе спрыяць развщцю далейшых даследаванняу, абмеркаванняу, абмену поглядау, якя дадуць магчымасць аб'ектыуна ацанщь яго працу праз трыста гадоу.
Ва уступным слове адзначаецца пэуны уклад беларусау у з'яуленне працы: выказваецца падзяка главе Беларускай грэка-каталщкай царкве арх1мандрыту Сяргею Гаеку за удзел у рэал1за-цыи праекту 1 дапамогу у наладжвант кантактау з беларуск1м1 навукоуцам1, а таксама падзякабеларускаму псторыку кандыдату пстарычных навук Д.В. Л1сейчыкаву, як1 разам з навукоуцам1 з шшых крашау удзельшчау у рэдагавант працы (е. 12).
Цэнтральнае месца у кракаусюм выданш займаюць тэксты сшадальных пастановау, яюя складаюцца з 19 артыкулау (падзе-лау): 1) Аб веры каталщкай, 2) Аб пропаведз1 Слова Божага 1 навучанш катэх1зму, 3) Аб сакрамэнтах 1 1х удзелянт (Аб хросце, бежмаванш, Еухарыстыи 1 г.д.), 4) Аб рэформе, 5) Аб мггра-палще, 6) Аб етскапах, 7) Аб афщыялах, 8) Аб натарыусе 1 таксе етскапскай, 9) Аб архшрасв1тарах щ вясковых дэканах, 10) Аб пробашчах 1 параф1ях, 11) Аб манастырах 1 манасюм стане, 12) Аб манахшях, 13) Аб цэрквах 1 забароне продажу 1х майна, 14) Аб амани, 15) Аб стварэнш школау 1 семшарый, 16) Аб пастах 1 святах, 17) Аб ралжв1ях, цудах 1 шанавант святых, 18) Аб пенс1ях дэпутатам Кароннага Трыбуналу, 19) Аб сшадальных канстытуцыях. Праца таксама уключае у якасщ асобных падзе-лау "Пытанш, як1я належыць задаць падчас в1з1тацы1" 1 "Вытску з аугэнгычных актау правшцыйнага сшоду правшцьп Рускай абраду грэка-ун1яцкага" (е. 275-315).
Дакументы сшоду выкладзены у дзвюх мовах: лацшскай 1 сучаснай польскай. Перакладчыкам1 на польскую мову стал1 на-вукоуцы з Папскага ушвератэту Яна Паула у Кракаве Марэк Гжэляк 1 П. Навакоусю СМ.
Паралел1зм лацшскага i польскага тэкстау, на думку аутарау-склaдaльнiкaу працы, пaвiнен палегчыць iх чытанне i разуменне. З гэтай жа мэтай у працу уключаны тры навуковыя артыкулы, яюя уяуляюць сабой свайго роду каментарып да сiнaдaльных дакументау: адпаведна, гiсгaрычны, юрыдычны i лиурпчны (s. 416).
Аутарам першага з гэтых артыкулау-каментарыяу пад назвай «Погляд на Зaмойскi Сiнод праз трыста гадоу» з'яуляеццадок-тар гaбiлiгaвaны, прафесар Статслау Набыванец(Жэшауск1 унiверсiтэт) [ЫаЬушатгс 2020]. У дадзеным артыкуле разгляда-ецца пстарычны кантэкст, у якiм адбывауся сiнод, значная увага пры гэтым надаецца высвятленню aдносiн Рaсiйскaй дзяржавы да яго.
С. Набыванец адзначае выкарыстанне тагачаснай Рaсiяй рэлiгiйнaгa фактару у якасщ iнсгруменгa правядзення сваёй знешняй пал1тыю, яе aнтыунiйны характар. Навуковец звяртае увагу на прагматызм рaсiйскiх цароу, у прывaтнaсцi, Пятра I, яю па-за межaмi Рaсii выступау у абарону праваслауя, а унутры дзяржавы выкарыстоувау гвалтоуныя метады у адносшах да праваслаунай царквы.
С. Набыванец пiшa, што умацаванне ун1яцкай царквы не ад-павядала планам Пецярбурга, таму расшсюя улады iмкнулiся дыскрэдытаваць Зaмойскi сшод i яго пастановы. З гэтай мэтай з самага пачатку распаусюджвауся пункт гледжання, што быццам бы Рым праз рашэнш сiноду iмкнууся да знiшчэння вiзaнтыйскiх элементау у ун1яцкай царкве, каб у перспектыве зусiм лiквiдa-ваць яе 281-282). У сваю чаргу, С. Набыванец лчыць, што у Замосщ на самой справе б^1ла зроблена спроба спынщь змены у лиурги цi хаця б абмежаваць iх (s. 287).
Яшчэ адно важнае пытанне, якое сярод iншых разглядаецца у дадзеным артыкуле — пытанне аб значэнш тэрмшу 'лaцiнiзa-цыя"С. Набыванец прасочвае змяненне семaнгыкi гэтага тэрмiну i набыццё aпошнiм негатыунага зместу, пераутварэнне яго у сшошм слова "здрада" (s. 289).
Дoктap гaбiлiтaвaны Лушш Мaжэц (Ягeлoнcкi y^epcrnT) з'яyляeццa ayTapaH apтыкyлy «Пpaвaвoe вымяpэннe лaцiнiзaцыi eypaпeйcкaйцывiлiзaцыi y ^тэке^ Зaмoйcкaгa Сiнoдa". У гэ-тым apтыкyлe paзглядaeццa пpaвaвaя кyльтypa Рэчы Пacпaлiтaй Абoдвyx Hapoдay, у мeжax якoй был cфapмyлявaны i ^ыняты пacтaнoвы Зaмoйcкaгa ciнoдy. Л. Мaжэц aдзнaчae, штo пpaвaвыя нopмы Уcxoдняй i Зaxoдняй цapквы aдpoзнiвaлicя y нязнaчнaй cтyпeнi, a pымcкae пpaвa з'яyлялacя aгyльнaй cпaдчынaй для ix, i выступ^ y якacцi aднoй з кpынiцay для выпpaцoyкi ciнaдaль-ныx a^ay.
Вялiкyю цiкaвacць yay^e apтыкyл дoктapa гaбiлiтaвaнaгa П. Нaвaкоycкaгa CM «Рoля Зaмoйcкaгa Сiнoдa y фapмipaвaннi лiтypгii Гpэкa-Kaтaлiцкaй Цapквы». П. Haвaкoycкi нa пaдcтaвe шыpoкaгa кoлa гicгapычныx кpынiц пpaвëy пaдpaбязны aнaлiз гэтaгa пытaння.
Ha нaш гогляд, ëн apгyмeнтaвaнa дaкaзвae, штo атод, з aднa-гo бoкy, iмкнyycя зaxaвaць ycxoднi xapaктap aбpaднacцi Рycкaй yнiяцкaй цapквы, a з дpyгoгa — зaмaцaвay шэpaг элeмeнтay, yлacцiвыx зaxoднямy (лaцiнcкaмy) aбpaдy. П. Haвaкoycкi ^ы-вoдзiць фaкты, як1я пaцвяpджaюць, штo дa 1720 г. у цapкoyным жыццi yнiятay yжo пpыcyтнiчaлi нeкaтopыя лaцiнcкiя пpaктыкi. Haпpыклaд, та Бocкaй лiтypгii гyчaлa мaлiтвa зa Пaпy Рымcкa-гa, у тэ^^ Сiмвaлa вepы, змeшчaным у лiтypгiчныx кнiгax, пpыcyтнiчaлa фiлioквэ ("i aд ^ma"), дaзвaлялicя тaк звaныя чьгганыя iмшы, cвяткaвaннe Цeлa Гacпoднягa i шш. П. Haßa-кoycкiпaдкpэcлiвae, штоу Зaмocцi бым зaцвepджaнa тoлькi чacт-кa aдбыyшыxcя paнeй aбpaдaвыx змeн, тавыя ж aбpaды i звы-чai, якix нe 6^o y дaciнaдaльны чac, нe yвoдзiлicя (s. 380). Ta^ бым aдxiлeнa пpaпaнoвa aб пepaxoдзe нa гpыгapыянcкi кaляндap (s. 365). Ha ягo гогляд, нeльгa cцвяpджaць, штo Зaмoйcкi атад cTay пaчaткaм зaплaнaвaнaй лaцiнiзaцыi yнiяцкaй цapквы (s. 381).
У ap™^e П. Haвaкoycкaгa пpacoчвaeццa i дaлeйшы лëc cпaд-чыны Зaмoйcкaгa ciнoдy. Адзнaчaeццa, штo янa y тугай cтyпeнi зaxoyвaeццa i y cyчacнaй лiтypгii гpэкa-кaтaлiкoy (s. 389).
Ц1кава, што П. Навакоусю у сва1м артыкуле таксама узняу пы-танне аб уплыве заходняй (лацшскай) традыцы1 на Служэбшк 1 Трэбшк знакамиага юеускага мгтрапалт Пятра Магкы. Даслед-чык прыйшоу да высновы, што заходнехрысц1янская традыцыя пауплывала на трэбшк П. Маплы значна больш, чым на ун1яцк1 трэбшк 1691 г. (е. 355-357).
На наш погляд, междкцыплшарны падыход, абраны аутарамь складальшкам1 кракаускага выдання,з'яуляецца удалым 1 дае маг-чымасць для шырокага разгляду дзейнасщ сшоду 1 яго спадчыны у розных ракурсах (пстарычным, юрыдычным 1 лиуричным). Важна тое, што аутары трох вышэйназваных артыкулау не прэ-тэндуюць на "юцшу у апошняй шстанцыГ, разумеючы склада-насць 1 шматграннасць праблематыю, звязанай з Замойсюм сшо-дам 1 ажыццяуленнем яго праграмы, адзначаюць неабходнасць далейшых навуковых даследаванняу.
Уступнае слова да працы выкладзена на польскай мове, а высновы — на ангельскай, украшскай, а таксама 1 на беларускай мове. Апошняе трэба вгтаць, бо гэта, на наш погляд, падкрэсл1вае, што Замойсю сшод 1720 г. — гэта адна з неад'емных старо-нак псторыи Беларуа, а беларусю народ нароун з украшсюм 1 польск1м народам1 з'яуляецца спадкаемцам яго спадчыны.
Структурнай часткай працы з'яуляецца змястоуная б1бл1яг-раф1я, якая уключае перал1к выданняу дакументацыи Замойскага сшоду на лацшскай, польскай, украшскай мовах, рукатсных 1 друкаваных крынщ, а таксама навуковай лгтаратуры на розных мовах, якая выдавалася на працягу ХХ — пачатку XXI ст. Гэтая б1бл1яграф1я будзе карыснай для будучых даследчыкау, як1я вы-рашаць заняцца вывучэннем дзейнасщ Замойскага сшоду.
У выданш змешчаны шэраг глюстрацый, на як1х прадстаулены, галоуным чынам, пстарычныя асобы, якя воляю лёсу адыграл1 важную ролю у правядзент сшоду у Замосщ 1 далейшай рэал1за-цыи яго рашэнняу: гэта Папа Рымск1 Кл1мент XI, як1 дау дазвол на правядзенне сшоду; Папсю нунцый у Варшаве арх1ешскап Герашм Грымальдз1, як быу прызначаны Рымам старшынёй
ciнoдy; im^rntap cклiкaння ciнoдy уншцю Kieycкi мiтpaпaлiт Лey Юш^; apxieпicкaп Пoлaцкi Флapыян Гpaбнiцкi, якi пpымay yдзeл у пaceджaнняx, a пpaз пэуны чac caм yзнaчaлiy Гужую уи1яцкую цapквy. У пpaцы мoжнa пaбaчыць cyчacны фoтaзды-мaк цapквы cв. Miкaлaя, дзe y XVIII ct. aдбывaлicя ciнaдaльныя пaceджaннi. Адзнячым, штo paнeй мecцaм пpaвядзeння атаду лiчылacя цapквa Пaкpoвa Бoжaй Ma^ y Зaмocцi [Мoрoзoвa], aлe готым шву^у^! ycтaлявaлi, штo нacaмpэч ^praymi фopyм aдбыycя y цapквe ст. Miкaлaя(s. 286). Пpaдcтayлeны y пpaцы тaкcaмa i плaн Зaмocця 1728 г.
Ha няш пoгляд, ^a^yc^e выдaннe yroci^ вяжны yклaд у вы-вyчэннe дзeйнacцi Зaмoйcкaгa атаду i ягo cпaдчыны, пaглыбляe yзpoвeнь нaвyкoвыx вeдay пя гэтяй пpaблeмaтыцы. Выкяжям нaдзeю, штo дaдзeнaя ^яця y xyткiм чace з'явiццa i y бiблiятэ-кax Бeлapyci, щ, m мeньшaй мepы, бyдзe дacтyпнa у iнтэpнэцe, a пpaфeciйныя гicтopыкi i aмaтapы мiнyлaгa змoгyць aзнaëмiццa з ëй i cкapыcтaць у cвaix нaвyкoвыx штyдыяx.
Иcтoчники и лш-epaTypa:
1. Онищук I.I. Зaмoйcький cинoд 1720 p. Icтopичнo-юpидичний янял1з. Iвaнo-Фpaнкiвcьк, 2014.
2. Koргуник А. Джepeлa Укpaï'ньcкoгo пapтикyляpнoгo пpaвa в ККСЦ: Зaмoйcький 1720 p. Ta Л^в^кий 1891 p. Синoди: Дoктopcькa диcepтaцiя. Рим, 2002.
3. Стрельбицкий И.Х. Унияток^ цepкoвныe coбopы c кoнцa XVI вeкa дo вoccoeдинeния yниaтoв c пpaвocлaвнoй цepкoвью. 2-e изд. Одecca,1891.
4. Мoрoзoвa C.B. Зaмoйcкий coöop | Pawet[Элeктpoнный pecypc]. Рeжим дocтyпa: http:||pawet.net|library|history|bel_history| marozava|98.html. Дятя дocтyпa: 10.09.2019.
5. Верймееу С.Ф. Зaмoйcкi ciнoд 1720 г. i яш ricтapычнae знячэн-ж|| Meждyнapoднaя юбилeйнaя нayчнo-пpaктичecкaя кoнфe-peнция, пocвящeннaя 90-лeтию Гoмeльcкoгo гocyдapcтвeннoгo
университета имени Франциска Скорины (Гомель, 19-20 ноября 2020 г.): в 3 ч. Ч. 1. Гомель, 2020.
6. Веремеев С.Ф. Замойский собор 1720 г.: причины созыва и принятые решения//Известия Гомельского государственного университета имени Ф. Скорины. Серия Гуманитарные науки. № 1 (124). 2021.
7. Казуля С. Замойск1 сабор // Энцыклапедыя псторып Беларус1 у 6 т. Т. 3. Мшск, 1996.
8. SYNODZAMOJSKI 1720-2020. POLSKA — ВЬАШЯШ — иКВД^ША [Электронный ресурс]. Режим доступа: Шр8:// synodzamojski.upjp2.edu.pl/.Дата доступа: 1.07.2021.
