CC BY
25Беларуазацыя Праваслаунай Царквы у мгжваенны перыяд: дакументы i матэрыялы.
Частка 1
У apтыкyлe aнaлiзyюццa i доу^юц^ дaкyмeнты i мaтэpыялы a6 ricTOpbii бeлapyciзaцыi ^aba^ay^aM Цapквы y мiжвaeнны пepыяд. Дзякуючы гэтым дaкyмeнтaм мoжнa npaca4M^ acaблiвacцi nayc.^ зëннaй ^arabm выкapыcтaння бeлapycкaй мoвы y ^pRoy^rn жыцщ Зaxoдняй Бeлapyci, вык^чы^ a^oy^rn тэapэтычныя пoгляды, як1я icнaвaлi cяpoд бeлapycкaй im'элiгeнцыi i дyxaвeнcтвa anpocra miianEa вbIкapыcтaння бeлapycкaй мoвы y цapквe. Апyблiкaвaныя мaтэpыялы будуць ^phic^mi для ricтopbIкaУ, нaвyчэнцay, ycix тых, xтo цiкaвiццa ricтopыяй Пpaвacлayнaй ^prabi нa Бeлapyci.
Ключавыя словы: бeлapyciзaцbIя, бeлapycкi нaцыянaльны pyx, Вiльня, Зaxoдняя Бeлapycь, Пpaвacлayнaя Цapквa.
Ha cëнняшнi дзeнь y Бeлapycкaй Пpaвacлayнaй ^prae 6ena-pycкaя мoвa пacтyпoвa пaшыpae cbae Уплывы, a знaчнaя чacткa пpыxaджaн i дyxaвeнcтвa выкaзвae зaцiкayлeнacць нaцыянaльным элeмeнтaм y цapкoУным жыцщ. npa гэтыя пpaцэcы cвeдчyць мвдпя фaкты, як, нaпpыклaд, пaдpыxтoУкa noyrnra пepaклaдy Hoвaгa Зaпaвeтy нa бeлapycкyю мoвy Бiблeйcкaй кaмiciяй БПЦ, aктыyны Удзeл пpaвacлayнaгa дyxaвeнcтвa, мipaн, eпapxiяльныx yлaдay y cвяткaвaннi 500-гoддзя бeлapycкaгa кнiгaдpyкaвaння i дзëн бeлapycкaгa пicьмeнcтвa. Рaзaм з тым, нeaбxoднa ycвeдaмляць, штo бeлapycкaя мoвa у Пpaвacлayнaй Цapквe пpaйшлa дoyгi гicтapычны шляx, a cëнняшнiя cтaнoУчыя зpyxi у гэтым нaкipyнкy былi б нeмaгчымы бeз пaпяpэдняй пaзiтыyнaй пpaцы мiнyлыx пaкaлeнняy.
Шматбаковае вывучэнне праблемы беларуазацып царкоунага жыцця дасць магчымасць вызначыць гiстарычныя падмуркi, на яюх будавалася гэтая щэя i раскрыць тыя праблемныя моманты, што узнiкалi у працэсе пашырэння беларускага слова у богаслужбовай практыцы.
Беларускi нацыянальны рух ужо з першых гадоу свайго арга-нiзацыйнага афармлення у пачатку ХХ ст. разглядау беларусiзацыю рэлшйнага жыцця праваслауных i каталiцкiх вершкау як адзiн з прыярытэтных наюрункау дзейнасцi. Так, значная колькасць матэ-рыялау беларускай газеты «Наша Шва», якая выдавалася у Вiльнi у 1906-1915 гг. была прысвечана абмеркаванням менавiта гэтай праблемы i патрабаванню увядзення беларускай мовы у рэлшйнае жыццё1. Аднак да 1917 г. прынамс у рамках Праваслаунай Царквы не юнавала дастаткова спрыяльнай палпычнай кан'юнктуры для пашырэння беларускасцi: дамшаванне дзяржаунай iмперскай щэ-алогй у сшадальным праваслауi стрымлiвала гэтыя працэсы. Сггуа-цыя змянiлася пасля лютага 1917 г., калi царква згубша кантроль з боку дзяржавы, а праваслаунае духавенства пачало далучацца да дзейнасцi розных беларускiх культурна-асветнщюх i грамадскiх арганiзацый2. Менавiта у гэтым годзе у мiнскiм храме упершыню праваслауны святар прамовiу беларускамоунае казанне3.
Аднак больш актыуна праваслаунае духавенства пачало шукаць кантакты з беларускiм нацыянальным рухам у час польскай-са-вецкай вайны 1919-1920 гг. i пасля далучэння Заходняй Беларусi у склад Польшчы у 1921 г. Праваслауныя святары сталi успрымаць беларускi рух, па-першае, як патэнцыйнага саюзнiка у барацьбе з паланiзацыяй i акататчваньнем праваслаунага беларускага на-сельнiцтва, а па-другое - як абаронцу сваiх iнтарэсау i сваёй праваслаунай щэнтычнасщ. Да прыкладу, у 1921 г. праваслауныя етскапы i духавенства даслала на адрас ураду Беларускай Народнай Рэспублш (БНР) у эмiграцыi мемарыялы з патрабаваннем абаранiць
1 Гл. напр.: А-н-а. Беларуская мова у апошшм пяцшецьщ // Наша шва. - 1911. -№ 45. - С. 579-580.
2 Слесарев, А.В. Движение церковного обновления в Могилевской епархии после Февральской революции 1917 г.: Чрезвычайный Съезд духовенства и мирян / А.В. Слесарев // XPONOZ. Церковно-исторический альманах. - 2016. - № 3. - С. 110.
3 Станкев1ч, А. З Богам да Беларуси збор творау / А. Станкев1ч. - Вшьня, 2008. - С. 505.
праваслауныя храмы на тэрыторьп Заходняй Беларусi ад замахау
3 боку каталшоу4. Важнай вехай у гэтым накiрунку стау лiст Па-трыярха Маскоускага i усяе Раси Цiхана на iмя старшынi ураду БНР
B. Ластоускага, у яюм юраушк Рускай Праваслаунай Царквы давау дазвол на выкарыстанне беларускай мовы у дадатковых набажэн-ствах, казаннях i катэхiзацыi, i рэкамендавау выдаваць беларус-камоуную рэлшйную лiтаратуру (лiст Патрыярха друкуецца шжэй).
У мiжваенны перыяд у Заходняй Беларуси далучанай паводле умоу Рыжскага мiру да Польшчы, праблема беларусiзацыi царквы набыла новае гучанне. Безумоуна большасць праваслаунага духа-венства у Заходняй Беларусi у прыватным жыцщ, катэхiзацыi, справаводстве па-ранейшаму карысталася рускай мовай5. Аднак у беларускiм грамадска-палтганага жыцщ Заходняй Беларусi актыуна уздымалася пытанне беларусiзацыi Царквы, выкарыстання беларускай мовы у выкладаннi Закона Божага i казаннях пры захаваннi царкоунаславянскай як мовы набажэнствау. Такiя пазщып падзялялi святары М. Плiс, М. Галянкевiч, А. Коуш, В. Вошчанка, грамадскiя дзеячы В. Багдановiч, Ф. Вершкоусю, Р. АстроУскi,
C. ПаУловiч, У. Бiльдзюкевiч i iнш. Напрыклад, клiрык Гродзенскай епархii протаiерэй Лаур Кляеусю карыстауся беларускай мовай у катэхiзацыi вучняу Навагрудскай беларускай пмнази6. Пашы-рэння выкарыстання беларускай мовы у Царкве патрабавалi Пра-васлаунае беларускае дэмакратычнае аб'яднанне, Цэнтральны бе-ларускi праваслауны камiтэт, праваслауная фракцыя Беларускай хрысцiянскай дэмакратыi, Праваслауная камюя Беларускага на-цыянальнага камiтэту i iншыя беларускiя арганiзацыi. У мiжваеннай Польшчы выдавалiся беларускамоуныя праваслауныя часошсы «Праваслауны беларус», «Праваслауная Беларусь», «Беларуская зар-нща», «Царква i народ», «Светач Беларуси, «Голас праваслаунага беларуса»7. Можна з упэуненасцю падкрэслiць, што менавiта у мiж-
4 Польша - Беларусь (1921-1953). Сборник документов и материалов / Сост. А.Н. Ва-бищевич. - Минск, 2012. - С. 38-44.
5 Афанасий (Мартос), архиепископ. Беларусь в исторической, государственной и церковной жизни / архиепископ Афанасий (Мартос). - Минск, 2000. - С. 316.
6 Наваградская беларуская гiмназiя // Наша слова. - 1993. - № 46. - С. 4.
7 М1гопо"тс2, А. Ковс1о1 рга^^Ьшпу ш Роксе / А. М1гопо"тсг. - Б1а1у81ок, 2006. -8. 627-628.
ваеннай Заходняй Белapyсi 6brni канчаткова сфapмipaвaны канцэп-туальныя i тэарэтычныя асновы белapyскaгa царкоунага руху, якiя мелi свой працяг ужо y постсавецкай гiстоpыi Белapyсi. Разам з тым, праблема yвядзення беларускай мовы y цapкоУнaе жыццё яшчэ далёка ад навуковай вычapпaльнaсцi: па-ранейшаму y беларускай i замежнай пстарыяграфи не падрыхтавана комплекснага абагуль-няючага даследавання y гэтым нaкipyнкy.
Для больш глыбокага асэнсавання адзначанай праблемы неаб-ходна актыуная веpыфiкaцыя даступных пiсьмовыx крынщ i увяд-зенне y навуковы зварот новых фактау i матэрыялау Адсутнасць дастаткова шырокай кpынiцaвaй базы па псторьп белapyсiзaцыi Праваслаунай Царквы значна звужае даследуемыя далягляды пра-блемы, не дае зaзipнyць на мшраузровень тагачаснага грамадскага i царкоунага жыцця. Таму пyблiкaцыя малавядомых крынщ па гэтай тэме павшна стаць дастаткова важнай перадумовай для абмеркавання новых нтрункау даследаванняу i распрацоум навуковых праектау.
Дакументы i матэрыялы па гiстоpыi белapyсiзaцыi Праваслаунай Царквы у мiжвaенны перыяд, яюя друкуюцца нiжэй, - плён шматгадовай працы аутара гэтых радкоу з беларусюм перыядыч-ным друкам, навуковай лгтаратурай i дaкyментaмi Цэнтральнага дзяржаунага apxiвa Лiтвы (ЦДАЛ). Апрацоуваючы гэтыя дакументы, я не CT^iy сабе за мэту цалкам ахапщь усе бaкi праблемы белapyсiзaцыi Царквы у мiжвaенны перыяд. Аднак для лепшага навуковага асэнсавання мэтазгодным будзе пaдзялiць увесь пласт сабраных матэрыялау на некалью частак. У першай частцы публь куюцца матэрыялы, яюя з большага прадстауляюць паусядзённы во-пыт ужывання беларускай мовы у Царкве - падчас набажэнствау, пры чытaннi Евангелля цi пpaмayленнi казанняу. У пераважнай боль-шaсцi падобную iнфapмaцыю aдлюстpоУвaлi газетныя цi часотс-ныя кapэспaндэнцыi. Акрамя гэтага, шжэй пyблiкyюццa некато-рыя праграмныя дакументы, як, напрыклад, артыкул святара Аляксандра Кауша цi лiст Патрыярха Щхана ад 1922 г., y яюх yтpымлiвaюццa асноуныя мaгiстpaльныя дyмкi наконт беларусь зaцыi царкоунага жыцця, што не стpaцiлi сваю актуальнасць i сёння.
Апyблiкaвaныя дакументы i матэрыялы будуць кapыснымi для пpaфесiйныx свецюх i царкоуных гiстоpыкaУ, iншыx даследчыкау
розных аспектау беларускай псторыи у ХХ ст., могуць быць вы-карыстаны у вучэбным i навуковым працэсе духоуных школ i вы-шэйшых навучальных устаноу.
Уступны артыкул, публ1кацыя / зауваг1 А.С. Горнага
№ 1
Карэспандэнцыя з газеты «Гоман», 1918 г.
Беларуская пропаведзь
Надовiчы у Горадню прыяжджау сьвядомы беларус О. протоерэй Константын Давiдовiч. У нядзелю 29 верасьня ён у царкве у Горадне меу пропаведзь пабеларуску. Спачатку О. протоерэй Евангельле, прачытанае у славянскай мове аб'ясьшу пабеларуску, а потым меу прамову, у каторай у гарачых славах выказау патрэбы i павшнасьщ нашага народу. З грудзей бацюшю вылiвалася бесканечная лю-басьць свайго народу i жаданьне яму шчасьця, дабра. Народ з глы-боюм учуцьцём i радасьцяй прыняу пропаведзь у роднай мове. Чуваць былi галасы у часе пропаведзi: «але, а што, вось дык добра, а няужож!».
Балей бы нам гэтюх бацюшкау!
О. протоерэй Давiдовiч паехау назад у Бабруйск, але абяцауся на новы год прыехаць на заусёды у Горадню.
Пархвен з Горадна
Крытца: Гоман. - 1918. - 15 кастрычшка. - № 81. - С. 3.
№ 2
Карэспандэнцыя з газеты «Беларуская думка», 1919 г.
Пропаведзь па-беларуску
На Тройцу у царкве Сьв.-Троiцкага манастыра8 адбылося наба-жэнства першы раз пасьля чатырох гадоу. Была паунютка царква народу. Адпрауляу iмшу i служыу акафют архiрэй л^оусю i вiленскi Елеуферый9. Пропаведзь у беларускай мове сказау сьв. Кушнёу. Шмат хто пры гэтым плакау. Пропаведзi па-беларуску будуць у гэтай царкве казацца цяпер заусёды пры набажэнстве, а таксама будзе чытацца па-беларуску евангелiе.
Горача вггаем гэтую добрую, доуга чаканую навiну! Каб тое-ж было i на усiх царквох i касьцёлах Беларусь
Крытца: Беларуская думка. - 1919. - 18 чэрвеня. - № 23. - С 4.
№ 3
Карэспандэнцыя з газеты «Наша думка», 1921 г.
Евангельле пабеларуску (м. Наваградак)
У горадзе Наваградку з 1-га сакавша гэтага года жыве архiрэй Панталеймон10, як мае пад сваею апекаю царквы Наваградзкага
8 Маецца на увазе В1ленск1 Свята-Тро1цк1 манастыр.
9 Елеуферый (Дзмирый Богаяуленсю; 1868-1940) - мирапали. Рукапаложаны у сан еп1скапа Ковенскага, вжарыя Лиоускай епархи у 1911 г. У 1917 г., знахо-дзячыся у эвакуацы1 у Маскве, загадам Сшода быу прызначаны юруючым арх1рэям Лиоускай епархи. З 1921 г. - арх1ешскап В1ленск1 1 Лиоусю. Супрацьстаяу абвяш-чэнню аутакефали праваслаунай царквы у Польшчы, за што у 1922 г. быу арыш-таваны польск1м1 уладам1 1 высланы у катал1цк1 манастыр каля Кракава. У 1923 г. высланы у Ливу. У 1928 г. узведзены у сан мирапалиа Вшенскага 1 Лиоускага.
10 Панцеля1ман (Павел Ражноусю; 1867-1950) - м1трапал1т. У канцы 1920 г. прызначаны патрыярхам Ц1ханам еп1скапам П1нск1м 1 Навагрудсюм. Выступау супраць абвяшчэння аутакефали Праваслаунай царквы у Польшчы, на арх1ерэйск1м сабо-ры у Варшаве адмов1уся падп1саць «Часовыя прав1лы» аб узаемаадносшах Царквы 1 польскай дзяржавы. У 1922 г. сасланы у М1лецк1 манастыр, пасля прабывау пад
ваяводства i будзе жыць па паугода у Наваградку i у Пшску. Архiрэй Панталеймон вельмi прыязна адносщца да беларусау. Сягоньня на Вялвдзень 1-га мая, беларусы чулi па абедш евангельле i на беларускай мове. Евангельле чыталася на пяцёх мовах: славянскай, грэцкай, расейскай, польскай i беларускай.
Тэкст евангельля на беларускую мову пераклау ксёндз Абрат^ч11. Сабор кшеу народам, як мора.
Крышца: Наша думка. - 1921. - 14 трауня. - № 19. - С. 5.
№ 4
Карэспандэнцыя з газеты «Беларуская ведамасщ», 1921 г.
Хрошка
Рэктар Вiленскай прав[аслаунай] дух[оунай] сэмiнарыi Вячаслау Багдановiч12 у мiнулую нядзелю, 9-га кастрычнiка (па старому стылю 26 верасьня), у сьвята 1вана Багаслова сказау у беларускай царкве Сьвята-Трощкага манастыра, з прычыны прастольнага сьвята аднаго з прыдзелау царквы, урачыстае казаньне на беларускай мове.
Крышца: Беларускш ведамасьщ. - 1921. - 17 кастрычнжа. - № 6. - С. 4.
хатшм арыштам у Дзермансюм i Жыровщюм манастырах. У кастрычшку 1939 г. прызначаны Патрыяршым Экзархам Заходняй Беларуа i Заходняй Украшы. У 1941 г. абраны мирапалиам Мiнскiм i Беларускiм. З 1944 г. жыу на эмiграцыi у Германii.
11 Фабiян Абрантовiч (1884-1946) - каталiцкi святар, мiсiянер, рэлшйна-грамадсю дзеяч. Доктар фiласофii. Адзiн з пачынальшкау беларускага хрысцiянска-дэмакра-тычнага руху у пачатку ХХ ст. У 1918 - 1920 гг. рэктар Мшскай духоунай каталiцкай семiнарыi. З 1928 г. юраушк каталiцкай мки усходняга абраду у Харбiне.
12 Вячаслау Багдановiч (1878-1939) - беларусю грамадскi i рэлiгiйны дзеяч, пу-блiцыст, багаслоу. З 1919 па 1922 гг. выконвау абавязкi рэктара Вшенскай духоунай семiнарыi. У 1922 - 1930 гг. - сенатар польскага парламента двух склжанняу, уваходзiу у Беларуси пасольсю клуб. З'яуляуся выдауцом часопiса «Праваслауная Беларусь», сябрам шэрагу беларуск1х культурна-асветнiцкiх i палiтычных арганiза-цый. Арыштаваны савецкiмi органамi бяспекi у 1939 г.
№ 5
Лкт Патрыярха Цхана старшынi Рады мшктрау Беларускай народнай рэспубл^ В. Ластоускаму, 1922 г.
ПАТРИАРХ
МОСКОВСКИЙ И ВСЕЯ РОССИИ. Февраля 1/14 дня 1922 г. № 135.
Г. ПРЕДСЕДАТЕЛЮ СОВЕТА МИНИСТРОВ БЕЛОРУССКОЙ НАРОДНОЙ РЕСПУБЛИКИ
Вследствие Вашего письма от 14 Января с/г. за № 104, имею честь сообщить следующее:
Меморандум Правительства Белорусской Народной Республики о положении Православной Церкви в Белоруссии и, главным образом, под польской оккупацией, отправленный 27 Января минувшего года, своевременно получен мною.
В виду особой важности возбуждаемых сим меморандумом вопросов, он сдан был мною на обсуждение Священного Синода и Высшего Церковного Совета, состоящих под моим председательством и представительствующих весь епископат, клир и мирян Православной Церкви.
По самом тщательном обсуждении намечаемых меморандумом мероприятий для утверждения Православной Веры в борьбе с полонизмом и римско-католичеством, Высшим Церковным Управлением постановлено:
1) предоставить Преосвященньм Белорусских епархий (Литовской, Гродненской, Минской, Могилевской, Полоцкой и др.), в случае поступления от большинства прихожан ходатайства об употреблении белорусского языка в так называемом дополнительном богослужении, в проповедях, катехизации и пр., разрешить в таковых храмах пользование белорусским языком,
и 2) предложить Преосвященным тех же епархий приступить, если окажется возможным, к изданию на белорусском языке проповедей, богогласников, молитв и Нового Завета.
Что касается пожелания Правительства Белорусской Народной Республики о замещении епископских кафедр в Белоруссии лицами, владеющими белорусским языком, то осуществить данное пожелание ныне же не представляется возможным, так как пришлось бы без должных оснований сместить некоторых епископов, которые, хотя и не владеют белорусским языком, но с пользою трудятся для православного дела в Белоруссии. Но в тоже время, признавая указанное пожелание справедливым, Высшее Церковное Управление постановило иметь сие пожелание в виду при всех последующих замещениях архиерейских кафедр в Белорусских епархиях.
Извещения поименованным выше епархиальным Преосвященным по указанным двум постановлениям Высшего Церковного Управления разосланы были тогда же этим Преосвященным. Заготовлен был ответ и Правительству Белорусской Народной Республики, но, за неимением окказии, сразу не мог быть отправлен, а впоследствии попал в число бумаг, запечатанных гражданской властью в бывшем помещении Канцелярии Высшего Церковного Управления.
Призываю на весь Белорусский народ благословение Божие и молитвенно желаю, чтобы Господь укрепил его силы в отстаивании интересов родной для него Православной Церкви.
Призываю благословение Божие и на Ваши труды и на труды всего Правительства Белорусской Народной Республики
Тихон, Патриарх Московский и всея России.
Крышца: Цэнтральны дзяржауны арх1у Лггвы (ЦДАЛ). Фонд 582. - Воп. 1. - Спр. 15. -Арк. 103-10413.
13 Таксама дакумент публжавауся: Беларуси звон. - 1922. - № 15. - С. 2; Беларуси сьцяг. - 1922. - № 1. - С. 27-28; Беларуси истарычны часошс. - 1997. - № 1. - С. 59; Архiвы БНР. - Вшьня, Нью-Ёрк, Менск, Прага, 1998. - Т. 1. - Кн. 2. - С. 1279-1280.
№ 6
Карэспандэнцыя з часошса «Литовские епархиальные ведомости», 1922 г.
Хроника
В субботу, 12 (25) марта с. г., в день празднования годовщины объявления независимости Белоруссии14, Его Высокопреосвященством было совершено торжественное богослужение в Виленском Св.-Троицком монастыре, в сослужении с Наст[оятелем] Монастыря Игуменом Филиппом15 и пятью иереями. У ворот монастыря Его Высокопреосвященство был встречен местным белорусским обществом и учащимися Белорусской гимназии16 и начальн[ой] школы во главе с членами Виленского Белорусского Национального Комитета. При пении хором белорусского религиозного гимна «Божа, што калюь народы», Владыка проследовал в церковь. На литургии слово на белорусском языке произнес свящ. М. Кушнев.
На молебствии, с благословения Его Высокопреосвященства, было провозглашено многолетие на белорусском языке.
По окончании богослужения Владыка при пении упомянутого выше гимна проследовал со славой в квартиру Директора Белорусской гимназии, где его встретило католическое и еврейское духовенство и другие почетные гости.
После предложенного гостям чая, все гости присутствовали на торжественном ученическом акте.
Крытца: Литовские епархиальные ведомости. - 1922. - № 1-4. - С. 6.
14 Маецца на увазе абвяшчэнне незалежнасщ Беларускай Народнай Рэспублт 25 сакавжа 1918 г. У мжваенны перыяд сярод беларускай грамадскасщ Заходняй Беларуа гэты дзень л1чыуся адным з галоуных нацыянальных святау.
15 ФШп (Павел Марозау; 1890-?) - арх1мандрыт. З 1922 г. настаяцель Вшенскага Святатрощкага манастыра. У тым жа годзе прызначаны рэктарам Вшенскай ду-хоунай семшарьп. У 1925 г. прыняу каталщтва усходняга абраду, але у 1927 г. праз пакаянне зноу вярнууся у Праваслауную царкву. З'яуляуся м1с1янерам В1ленскай епархи, падтрымл1вау кантакты з беларуск1м1 праваслауным1 колам1. У 1944 г. арыштаваны савецк1м органам1 бяспек1. Далейшы лёс невядомы.
16 В1ленская беларуская имназ1я - сярэдняя навучальная установа, кнавала у В1ль-н1 у 1919-1939 гг. З'яулялася адным з цэнтрау беларускага культурнага жыцця у мжваеннай Польшчы.
№ 7
Карэспандэнцыя з газеты «Беларуск звон», 1922 г.
Гародня
Беларускае грамадзянства у апошнiя часы пачало паважна думаць аб тым, каб атрымаць у праваслаунага ятскапа право на царкву Барыса i Глеба, у якой казаньнi гаварылюя-б у беларускай мове.
Калi-б царквы не удалося атрымаць, дык будуць клапацщца каб казаньнi гаварылiся пабеларуску у саборы.
Ёсьць надзея, што ятскап дасьць згоду. У гэтай справе напiсана спэцыяльная заява i ужо сабрана шмат подпiсау. Грамадзянства беларускае упаунаважыла гр. Баранава17 весьщ гэтую справу. Гаротны
Крышца: Беларуси звон. - 1922. - 4 сакавжа. - № 6. - С. 4.
№ 8
Лкт каменданта палщьн у В1льн1 да камiсару польскага ураду аб дзейнасцi святара Аляксандра Кауша, 1926 г.
Вiльня, 11 чэрвеня 1926 г.
ДА ПАНА КАМ1САРА УРАДУ У г. В1ЛЬНЯ
У сувязi з лiстом L.460/pf пазначаю: святар Аляксандр Коуш18 з лютага гэтага году выкладае Закон Божы у шасцi малодшых класах
17 Сяргей Баран, альбо Баранау (1892-?) - беларусю грамадска-палiтычны дзеяч. Сябра Беларускай партьп сацыялiстау-рэвалюцыянерау. У 1920 г. старшыня Гро-дзенскага беларускага нацыянальнага камiтэту. У 1922 г. абраны у польскi сейм па Гродзенскай акрузе, сябра Беларускага пасольскага клубу. Арыштаваны польскiмi уладамi у 1923 г. па абвiнавачванню у падрыхтоуцы паустання у Заходняй Беларуси асуджаны да 8 гадоу турмы. Вызвалены у 1926 г., праз два гады пераехау у савецкую Беларусь.
18 Протаiерэй Аляксандр Коуш (1884-1943) - беларусю грамадска-палиычны дзеяч, праваслауны святар. У м1жваенны перыяд служыу на прыходах на Гродзенш-чыне i В1леншчыне, з'яуляуся актыуным прыхiльнiкам беларусiзацыi царкоунага жыцця. У 1928-1929 гг. рэдактар праваслаунага часошса «Беларуская зарнiца». У 1943 г. арыштаваны гестапа i расстраляны у Мiнску.
беларускай пмнази i ад таго часу щкавщца беларускiм рухам. Як вядома т. зв. «Пятнщкая» царква19 была па распараджэнню архь епiскапа Феадосiя перададзена беларускай пмнази. Набажэнствы у гэтай царкве адпрауляе святар Коуш, якi заусёды пасля набажэнства прамауляе для вучняу казанне на беларускай мове. Трэба адзначыць, што у гэтай царкве алтар i т. зв. «iканастас» аздоблены стужкамi бе-ларускага нацыянальнага колеру.
Святар Коуш таксама з'яуляецца настаяцелем царквы на Сш-пiшках, i акрамя таго у Беларускiм кааператыуным банку выконвае абавязю бухгалтара.
Гэта апошняе наводзiць на думку, што Коуш з'яуляецца адным з актыуных беларускiх дзеячоу. Падчас тайнага назiрання уста-ноулена, што ён мае кантакт пераважна з дзеячамi Грамады20.
Канкрэтных фактау антыдзяржаунай дзейнасцi Кауша не выяу-лена.
Ст. Алендсю Камендант палiцыi г. Вшьня
Крытца: ЦДАЛ. Фонд 51. - Воп. 4. - Спр. 53. - Арк. 20 (пераклад з польскай -А.Г.)21.
№ 9
Артыкул iерэя Аляксадра Кауша з часопiса «Беларуская зарнща», 1928 г.
Беларусiзацыя праваслаунай царквы
Усё больш i больш грамадзянства зварочвае увап на становшча Праваслаунай Царквы у Польшчы.
19 Маецца на увазе царква Параскевы Пятнщкай у В1льн1.
20 Беларуская сялянска-работнщкая грамада - пал1тычная партыя у м1жваеннай Польшчы, адна з найбольш масавых беларуск1х пал1тычных аргашзацый у м1жва-енны перыяд. Лвдэры - Б. Тарашкев1ч, С. Рак-Мкайлоусю, П. Мятла, М. Бурсев1ч, Р. Астроусю 1 1нш. На 1927 г. кнавала больш за 2 тыс. мясцовых гурткоу арган1за-цып, як1я аб'ядноувал1 каля 120 тыс. членау.
21 Таксама дакумент публжавауся: Адамков1ч, А. Беларусы у Ливе: учора 1 сёння. Кшга II - З Богам па-беларуску / А. Адамков1ч. - Вшьня, 2016. - С. 128.
Гэткую зьяву трэба лiчыць з аднаго боку вельмi пацяшаючай, як доказ сьвядомасьщ таго, што Праваслауная Царква зьяуляецца фактарам грамадзка-гаспадарственнага значаньня, з другога-ж боку ня зусiм бясьпечнай, бо розныя апэратары хацелi-б зрабщь апэра-цыю арганiзму праваслаунай царквы выключна з палiтычнага цi з сваiх партыйных пунктау гледжаньня.
Праваслауная царква, як i кожная шшая, не павiнна служыць матар'ялам для пал^ычных i партыйных экспэрымэнтау. 1снавань-не гэтай небясьпекi павiнна аб'яднаць усiх шчырых дзяцей Праваслаунай Царквы: iярархiю, клiр i мiран.
Справа упарадкаваньня Праваслаунай Царквы зьяуляецца правам выключна саборнага розуму i нашага праваслаунага суменьня, а дзеля гэтага можа быць вырашана толью на правiдлова i свабодна сктканым Краёвым Саборы.
Што датычаць розных парадау з боку iншаверцау, дык хаця-ж гэтыя парады i падсказы паходзiлi-б i ад вельмi прыхшьных да Праваслаунай Царквы элемэнтау, аднак, прымаючы iх з удзячнась-цю, мы лёс свае Царквы павшны вырашаць толькi самi. Царква стащь вышэй палiтыкi, вышэй партыйнасьцi, а дзеля гэтага пры вырашэньнi пытаньня аб царкоуным ладзе трэба забыцца i аб палiтычных i аб партыйных справах.
Таю агульны погляд на упарадкаваньне праваслаунае царквы у Польшчы беларускага праваслаунага народу i стаячага на чале яго беларускага праваслаунага асьвечанага грамадзянства.
А дзеля гэтага, што датычыць палепшаньня агульнага ладу царкоунага жыцьця у Польшчы, дык яно павiнна быць вырашана прадстаунiкамi праваслаунага народу i духавенства на Саборы, пераважнае-ж права на прыняцьце удзелу у гэтым Саборы ад Беларусi маюць прадстаунт пераважаючага тут беларускага праваслаунага народу i роднага яму духавенства, загартаванага у векавай абароннай барацьбе за чысьцшю праваслаунай веры i добра знаёмага з мясцовамi царкоУнамi патрэбамi. Праваслаунае беларускае грамадзянства шчыра жадае карыснага для царквы, народу i духавенства палепшаньня царкоунага жыцьця, але да вырашэньня гэтага вялiзнай вап пытаньня яно падыходзiць з вялшай развагай. Удзел сваiх прадстаунiкоу на Саборы беларускае
праваслаунае грамадзянства разумее ня у сэнсе узаемных абвь навачаньняу, а у хрысьцiянскi-любоУным вырашэньнi цяжюх пы-таньняу, у сумеснай з iярархiяй абароне спрау царквы.
Зьмяшчаючы гэтак часта весткi на тэму «аб беларусiзацыi царквы», нi польская, ш расейская прэса ня выказала, што iменна яна разумее пад словам «беларусiзацыя» царквы.
Праваслауныя беларусы ня маюць на мэце замянщь царкоуна славянснае мовы у багаслужэньш беларускаю не дзеля таго, каб таю замен быу некананiчным, а дзеля таго, што ён для царкоунае справы у сучасны момант не карысны.
Але бязумоуна карысным i абавязкова патрэбным, па думцы грамадзюх беларускiх дзеячоу, знаёмых з настроямi беларускага насельнiцтва, зьяуляцца: 1) казаньне царкоуных навук у беларускай мове там, дзе насельнщтва гэтага пажадае, 2) выкладаньне у школах рэлин на беларускай мове, 3) узгадаваньне будучых духаУнiкоУ для беларускага народу у Вiленскай Духоунай Сэмшарьи у беларускiм нацыянальным духу i у сувязi з гэтым выкладаньне у сэмiнарыi прадметау у беларускай мове, з абавязковым выкладаньнем паля-нiстыкi i расейскай мовы, 4) вядзеньне дзелаводства у кансюторыях i перапiскi памiж кансюторыям^ благачыннымi i сьвяшчэньнiкамi у беларускай мове, а таксама зьдзейсьненьне шшых плянау, дапа-магаючых зьблiжэньню духавенства з мiранамi нацыянальна, а праз гэта для агульнай карысьцi духова.
Усе народы мiра выказваюць iмкненьне да нацыянальнага сама-акрэсьленьня i аб'яднаньня, i у гэтым няма шчога варожага царкве, бо Царква стащь вышэй нацыянальнасьцi.
Вял1кае дабро было-б для Царквы, кал1-б духавенства само
узяло у свае рую справу нацыянальнага самаакрэсьленьня народу.
Заданьне Царквы i яе служыцялёу - панаваць над напрауленьнем духа часу i накiроуваць яго да вялшшай хвалы Усявышняга.
Магутнасьць Царквы будуецца на панаваньш над розумам i калi мяняць гэтую магутнасьць на асабютую карысьць сёньняшняга дня, дык, запрауды, карысьць не вялша i ня трывала.
Але-калi духавенства свабодна i рашуча стане на чале нацыянальнага руху, пастараецца узяць яго у свае рую i умеючы, бяз рэзкiх
ухшеньняу паюруе iм, дык народ яму неадкладна падпарадкуецца i будзе яго благаслауляць.
Вукал
Крытца: Беларуская зарнща. - 1928. - 1 верасьня. - № 1. - С. 2-3.
№ 10
З паказанняу М. Красшскага22 па справе «Саюз вызвалення Беларусi», 1930 г.
Вопрос о белорусизации православной церкви известен мне по моей работе в Вильне. Патриарх Тихон прислал на имя правительства БНР23 в Ковно разрешение на перевод Евангелия на белорусский язык и на совершение дополнительных богослужений на белорусском языке. Соответствующие указания патриарх разослал архиереям. Перевод Евангелия был сделан Смоличем24, в обработке текста принимала участие целая компания, в том числе и я. Ещё был сделан перевод молебной Евангелии М. Горецким25.
Когда Варшавским митрополитом был назначен Георгий, к нему обращались неоднократно белорусские делегации, в которых при-
22 Мжалай Красшсю (1886-1938) - беларусю грамадска-культурны i царкоуны дзе-яч, педагог. З 1920 г. быу сябрам Беларускага нацыянальнага камiтэта у Вiльнi. Працавау выкладчыкам у Вшенскай беларускай гiмназii, быу членам Вшенскай права-слаунай духоунай канскторып, выступау за беларусiзацыю Праваслаунай царквы. У сярэдзiне 1920-х гг. пераехау у савецкую Беларусь, працавау у 1нбелкульце. У 1930 г. арыштаваны па справе «Саюза вызвалення Беларусь. Расстраляны у 1938 г.
23 Беларуская Народная Рэспублжа.
24 Аркадзь Смолiч (1891-1938) - беларускi грамадска-палиычны дзеяч, географ, эканамiст, педагог. Адзш з актыуных сябрау Беларускай сацыялкстычнай грамады. У першым урадзе БНР займау пасаду народнага сакратара асветы. З 1920 па 1922 гг. пражывау у Вiльнi, выкладау у Вшенскай беларускай имнази. Пераехау у савецкую Беларусь у 1922 г., працавау у БДУ, 1нбелкульце, Цэнтральным бюро краязнауства. Арыштаваны у 1930 г. па справе «Саюза вызвалення Беларусь, расстраляны у 1938 г.
25 Макам Гарэцю (1893-1938) - беларусю шсьменшк, адзiн з пачынальшкау нацы-янальнай мастацкай прозы. Аутар так1х творау, як «Дзве душы», «На iмперыялi-стычнай вайне», «У чым яго крыуда», «Камароуская хрошка» i iнш.
нимали участие Рак-Михайловский26 и я, по вопросам белорусиза-ции церкви. Митрополит Георгий пошёл навстречу.
Крытца: Скарышч: лггаратурна-навуковы гадавж. - 2010. - Вып. 8-9. - С. 255.
№ 11
Зварот Праваслаунай камiсii Беларускага нацыянальнага камггэта у Вiльнi да Сшоду Польскай Праваслаунай Царквы,
1933 г.
ПРАВАСЛАУНАЯ КАМ1С1Я
пры
БЕЛАРУСК1М НАЦЫЯНАЛЬНЫМ КАМ1ТЭЦЕ
у Вiльнi
дня 9 сьнежня 1933 г.
ДА СЬВЯШЧЭННАГА СЫНОДУ АУТОКЭ ФАЛЬНАЕ ПРАВАСЛАУНАЕ ЦАРКВЫ У ПОЛЬШЧЫ
Праваслауная камiсiя пры Беларускiм Нацыянальным Кам^эце у Вiльнi, iмкнучыся да замацаваньня i паглыбленьня у беларускiм народзе щэалау Праваслаунае Царквы, да згуртаваньня пры царквох праваслауных беларусау, дзеля позытыунае працы пад юраунщтвам духавенства, - гэтым ветлiва зьвяртаецца да Сьв. Сыноду з наступ-ным.
ВернЫ праваслаунае Царквы у Заходняй Беларус зьяуляюцца сяньня об'ектам разнаякiх мюыяу усецэла варожых Праваслаую. Вынiкi гэтага наступныя: адна частка або перайшла ужо афщыяльна на бок ворагау Царквы, або усецэла iм спачувае i знаходзiцца на дарозе пераходу да iх, узноу iншая часьцша праваслауных беларусоу
26 Сымон Рак-Мкайлоусю (1885-1938) - беларуск1 грамадска-пал1тычны дзеяч, педагог. З'яуляуся актыв1стам шэрагу беларусюх пал1тычных 1 вайсковых аргашза-цый, у тым л1ку Беларускай сацыял-дэмакратычнай парты1, Беларускай вайсковай камки, Найвышэйшай рады БНР. У 1922-1927 гг. пасол (дэпутат) польскага парламента ад беларускага насельнщтва. Адзш са стваральшкау Беларускай сялянска-работн1цкай грамады у Заходняй Беларус1.
адносщца да Царквы вельмi iндэфэрэнтна. Да гэтае часьцшы трэба залiчыць ня толью вернiкау з пасярод масау народных, але перадусiм, на вялш жаль, беларускую iнтэлiгенцыю i моладзь. Частка верная царкве зьяуляецца даволi нязначнай, дый i то у яе рады уваход-зяць пераважна старцы. Праца беларускiх праваслауных аргашза-цыяу над запыненьнем гэтага ненармальнага i шкоднага зьявiшча не дае позытыуных вынiкау, а гэта дзеля таго, што сшы, варожыя Царкве [праводзяць] сталае праграмовае змаганьне з Царквой (як «акцыя каталщкая», «акцыя злучэньня Цэрквау», «мюп сапрауднае хрысщяшзацып» - сэктанскiя, «прапаганда матэрыялiзму i антырэ-лшйнасщ»), з другога боку успомненыя сiлы пашыраюць сярод масау народных пераконаньне, што праваслауная Царква iмкнецца толькi да абмаскоуленьня масау, што быццам пад намекай Царквы хаваецца звычайная палiтыка, чаго доказы бачаць у неразьвязаньнi Выш[эйшым^ Дух[оУнымi] Уладамi беларуска-царкоунага пытань-ня да сяньняшшх часоу. Побач з гэтым тыя-ж варожыя Царкве сшы шырока карыстаюцца у сваёй працы жывым i друкаваным бела-русюм словам, карыстаюцца сiламi беларускае ^элиенцып i асаб-лiва поуiнтэлiгенцыi вясковай, якая зазвычай мае вялiкiя уплывы на ж^1цьцё вёскi. Усё гэта разам павялiчывае значна эфэкт працы, разьбiваючай царкоунае жыцьцё.
Пагоршывае сытуацыю крызыс эканамiчны, якi абмяжоувае м> сыянэрскую дзеяльнасьць паасобных прыходскiх духаушкоу. Аднак куды больш шкодным ёсьць тое, што частка сельскага духавенства недацэнiвае значэньня вытвораных абставшау. Гэнае духавенства, ня гледзячы на шматлшя загады Сьв. Сыноду, Яго Блажэнства Ула-дыкi Мiтрапалiта, Эпархiяльных Кiраунiцтвау, вось-жа ня гледзячы на усё гэта шяк не жадае у сваёй працы пастырскай выкарыстаць беларускую мову. Мала таго, знаходзщца шмат i такiх духаушкоу, яюя публiчна абражаюць Беларускi Народ, яго мову i культуру (пр[ыклад] сьв. Дэрынг з Вiленскай Эпарх[и], абзываючы публiчна мову беларускую «хамскай», «базарнай», гл. «Беларускую крынiцу» № 44, сьв. Мойсеенко, як благачыны выступае супроць бел. мовы на зьездзе духавенства). Усе падобныя выступленьш ды байкатаваньне сьведамае беларускае мовы у працы пастырскай як нельга лепш щуць па лiнii акцыяу успомненых сiлау.
Толью дзякуючы паслабленьню рэлтйнасьщ у народзе, яго aдapвaнaсьцi ад Царквы ды непаразуменьню з духавенствам зьяу-ляецца магчымымчастае умешваньне у жыцьцё царкоунае чынь-нiкay трэщх, выкiдaньне з прыходау больш актыуных праваслау-ных сьвяшчэньнiкay, што aпошнiмi чaсaмi aсaблiвa зазначылася у Вш[ен-скай] Эпархй (прыклад сьв. Сiняyскaгa i шш.)
Гэтыя шкодныя paзьвiцьцю Царквы абставшы можна зaпынiць ажыццяуленьнем таго, што ужо няраз было пастаноулена Выш[эй-шымi] Дyx[оУнымi] Улaдaмi. Маем тут на думцы загады аб ужывань-нi у пропаведзях беларускае мовы, якая дагэтуль там не ужываецца. Падобна лiчым неабходным прыступленьне да выданьня сталое рэ-лшйнае беларускае чaсопiсi, што бязумоуна будзе адным з найма-гутнейшых сродкау y барацьбе з воpaгaмi Праваслаунае Царквы i iндэфэpэнтызмaм народных масау.
На падставе вышэй сказанага Праваслауная Кaмiсiя ласкава пpосiць Сьв. Сынод прыняць пад развагу прадстауленае i ласкава здаволщь наступнае:
1) неадкладна пpыстyпiць да выдаваньня сталае беларускае рэлшйнае чaсопiсi.
2) змyсiць аканчальна частку упорнага духавенства да ужываньня беларускае мовы у сваёй пастырскай працы.
3) зaпынiць нiчым не абаснаванае абражаньне некaтоpымi дyxayнiкaмi Беларускага Народу i яго нацыянальных пачуцьцяу.
Kpbm^a: ЦДАЛ. Фонд 306. - Воп. 1. - Спр. 13. - Аркуш 13-13 адв.
№ 12
Kарэспандэнцыя з газеты «Беларуская крын1ца», 1935 г.
У царкве пабеларуску (Валожынсю павет)
Няпрауда, што праваслауныя беларусы любяць paсейскiя про-пaведзi у цэрквах. У нас справай беларускай y царкоуным жыцьцi цiкaвяццa усе. Гарадзшаускага бацюшку А. Mаеyскага знаюць далёка i усе яго паважаюць. Яго пропаведзяу ахвотна слухаюць
усе i на фэсты йдуць здалёку, каб паслухаць навую а. Маеускага -ён гаворыць пропаведзi пабеларуску. Давялося i мне пачуць яго пропаведзь - зразумелае усё i мiлае сэрцу роднае слова разбуджае у душы веру i зразуменьне вялiкай Прауды.
Айцы духоуныя! Калi Вам дарагая Вера i Вы любiце наш бела-рускi народ, дык у цэрквах гаварыце пропаведзi пабеларуску. Палачанскi
Крытца: Беларуская крытца. - 1935. - № 28. - С. 4.
№ 13
Вытрымка са справаздачы беластоцкага ваяводы аб грамадска-палiтычным жыцщ ваяводства за сакавж 1935 г.
У вёсцы Мiлейчыцы27 Бельскага павета у вышку угаворау мясцовага праваслаунага святара дзещ пачатковай школы выказа-лi жаданне вывучаць рэлiгiю на беларускай мове. Гэтае жаданне знайшло водгук сярод старэйшага грамадства.
Крытца: Sosna, G. Коваб! Prawoslawny па Bialostocczyznie w осеп1е wladz II Rzec-zypospolitej. Wyb6r dokument6w / G. Sosna. - ЯуЬо1у. 1991. - S. 47.
27 Цяпер знаходзiцца на тэрыторып Рэспублiкi Польшча.
THE BELARUSISATION OF ORTHODOX CHURCH IN THE
INTERWAR PERIOD: DOCUMENTS AND MATERIALS.
Part 1
The article analyzes materials about the history of Belarusian Orthodox Church during the interwar period. According to the document, we can trace the peculiarities of everyday practices in use of the Belarusian language in the church life in Western Belarus, to identify the main theoretical views that existed among the Belarusian intellectuals and the clergy on the use of the Belarusian language in the church. Published materials will be useful for historians, students and all those who interested in history of the Orthodox Church in Belarus.
Keywords: Belarusisation, Belarusian national movement, Orthodox Church, Vilnius, Western Belarus.
