CC BY
65
AZ9RBAYCAN KÍMYA JURNALI № 2 2014
115
UOT 543.546:631.633
9TRAF MÜHÍTÍN QORUNMASI M8QS8DÍ ÍL9 APARILAN EKOLOJÍ MONÍTORÍNQÍN MÜQAYÍSaLÍ T9HLÍLÍ
E.M.Qadirova
Baki Dovlat Universiteti
Redaksiyaya daxil olmu?dur 04.11.2013
Azarbaycanin üf regionundan gotürülmü? xam neftin kimyavi tarkib analizi aparilmi?, bu neftlarin bioloji man?ali sorbentlarla laborator ?araitda absorbsiya qabiliyyati nazardan kefirilmi? va tadqiq olunan xam neftlarin (Siyazan, 28 may va Neft Da?larindan gotürülmü? neftlarin) xromatoqrafik analizi aparilmi?dir. Bundan ba?qa üf regionda daniz sulari üfün monitorinq aparilaraq tarkib analizi oyranilmi?dir.
Agar sozldr: atraf mühit, neft, sorbentlar, ekoloji monitorinq, absorbsiya.
3traf mühitin mühafizasi, atmosfera daxil olan toksikantlarin qar?isinin alinmasi hal-hazirda günün aktual problemlarindandir. Atmosferin va hidrosferin firklanmasi litosfer tabaqa-sinin firklanmasina takan veran ilkin ?artlardandir. Kimya müassalarinin, texnoloji proseslarin, avtonaqliyyatin atmosfera manfi tasiri naticada atraf mühitin qlobal firklanmasi ba? verir [1]. Mahz bunun naticasi kimi son zamanlar istixana effektinin movcudlugu, ozon daliyinin amala galmasi, Yerin temperatur artiminin mü?ahida olunmasi atraf mühitin firklanmasindan ciddi siq-nal verir [2].
Hesablanmi?dir ki, har il Dünya okeanina 6 mln.t neft va neft mahsullari axidilir [3]. Torpagin firklanmasinin su va hava axinina nisbatan gec ba? vermasina baxmayaraq, onun ta-mizlanmasi bir o qadar fox zaman talab edir. Masalan, avtonaqliyyatin tüstü qazlari ila firklanmi? torpagin tamizlanmasi üfün 20-30 il, agir toksiki metallarla (Hg, Cd, Pb) firklanmi? torpaqlarin tamizlanmasina isa 100 illarla zaman talab olunur [4].Yanacaga qatqi kimi alava olunan Pb(C2H5)4 maddasi avazina digar qatqilardan istifada olunmasina baxmayaraq, torpagin firklanmasinda bu gün da qurgu?un oksidlarina fox rast galinir [5 ]. Torpagin deqradasiyaya ugramasi, yani tabii qurulu?unun pozulmasi asasan ona daxil olan üzvi maddalar hesabina ba? verir. Poliaromatik karbohidrogenlarla (PAK) firklanmi? torpaqlarda becarilan mahsullarda toksiki maddalarin yol verilan qatiliq haddi (YVQH) normadan yüksak olur ki, bu da arzu olun-maz haldir. Azarbaycanda da eyni problemlar ya?anmaqdadir. Bela ki, neft fixarilan yerlara yaxin arazilarda torpagin normadan artiq firklanmasi bu torpaqlardan samarali istifadaya mane olur. Hidrosfer va litosferin PAK-la firklanmasi qida zanciri vasitasila xarfang xastaliyinin ya-ranmasinin ba?lica alamatlarindandir [1, 5].
Baxilan maqalada atraf mühitin mühafizasi maqsadi ila Azarbaycan regionlarindan gotürülmü? xam neftin, daniz sularinin kimyavi analizi aparilaraq müqayisali tahlili verilmi? va laborator ?araitda neftla firklanmi? sularin yeni tamizlanma üsullarina baxilmi?dir.
EKSPERÍMENTAL HÍSS0
Azarbaycanin üf regionundan - Siyazan, 28 may va Neft Da?larindan xam neft gotürül-mü? va onlarin [6] metodikasi ila laborator ?araitda bioloji man?ali sorbentlarla absorbsiyasi tadqiq edilmi?dir. Eyni zamanda daniz suyunun keyfiyyat analizi da aparilmi?dir. Bu maqsadla "12 L Niskin" nümuna gotürücüsü ila daniz kanari üf sahildan daniz saviyyasindan 1-3 m darinlikda analiz üfün su nümunalari gotürülmü?dür. Xam neftlarin keyfiyyat analizi ZB-1 (Phenomenex, AB§) kolonkasi ila tachiz olunmu? alov-ionla?dirici GC-FID 6890 (Agilent, AB§) detektorlu qaz xromatoqrafi vasitasi ila hayata kefirilmi?dir. Analizda qaz-da?iyici kimi heliumdan istifada edilmi?dir.
116
9TRAF MÜHITIN QORUNMASI M9QS9DI ILÖ APARILAN EKOLOJi
N0TiC0L0RIN §0RHi
Azarbaycanin Ü9 regionundan (Siyazan, Neft Da§lari va 28 may) neft götürülarak xromato-qrafik analizi aparilmi§dir. Bu neftlarin kimyavi analiz tayini daniz sulannin keyfiyyat tarkibi va qaz xromatoqrafiya analizi Xazar Ekologiya Laboratoriyasinin dastayi ila hayata ke9irilmi§dir. Cadval 1-da Azarbaycanin neft yataqlanndan götürülmüs xam neftlarin kimyavi göstaricilari verilmi§dir.
Cadval 1. Azarbaycan regionlarindan götürülmüs neftlarin bazi kimyavi xassalari
Neftin növü Xlorlu duzlar, mq/l Kükürd, % Qatran, % Kül, % Parafinlar, %
Neft Da§lan 39.2 0.21 13.40 0.0126 1.65
Siyazan 37.0 0.23 10.44 - 0.86
28 may 31.7 0.27 12.80 0.0207 1.27
Cadval 1-dan göründüyü kimi, Neft Da§larindan götürülan xam neftin tarkibinda kü-kürdün miqdari nisbatan azdir. Xam neftin kimyavi analiz tarkibi onu demaya asas verir ki, yerli neftimizin tarkibinda kükürdün miqdari 0.2-0.3% arasinda dayi§ir. Bu ela da böyük göstarici deyildir va mahz bu xassa neftimizin üstün xüsusiyyatlarindandir. Lakin neftin tarkibinda kükürdün az bela olmasi ekoloji baximdan problemlar töradir. Bela neft fraksiyalari ila i§layan avtomobil müharriklari atraf mühita kükürd qazlari hasil edarak atmosferin 9irklanmasina, do-layisi yolla isa istixana effektinin artmasina sabab olur. Ona göra da hatta an az kükürdün miqdari bela qanaatbax§ deyildir. Neftin tarkibinda kükürdün miqdarini azaltmaq maqsadila müxtalif üsullar mövcuddur. Onlardan biri demerkaptanizasiya metodudur. Bu üsul metalosen tipli qatqilarin nefta alava edilmasi ila ondan kükürdlü birla§malarin 9ökdürülmasina asaslanir. Lakin bu zaman da neftin tarkibinda tam demerkaptanla§ma ba§ vermir [7]. ötraf mühitin qorun-masi maqsadila daha effektiv yollarin ara§dirilaraq tapilmasi davam edir. Azarbaycanin 3 regionundan götürülmü§ xam neftlarin qaz xromatoqrafik analizlari a§agida göstarilmi§dir.
Neft Da§lari nefti (nümuna alinmi§dir 01.03.13)
E.M.QeDiROVA
117
counts 100000
28 may nefti (numuna alrnmi§dir 06.04.13)
Jw
ijjijyyiJIUiiii^
5 7 5 10 12 5 15 17 5 20 22 5
counts 80000 -
70000
60000 -j
50000 -
40000
30000 -j
20000 -
10000
uAa
u
iw
nC17/Phytane nC15 nC18/Pristane
jU
JiL
uUi
counts 35000
Siyazan nefti (numuna alinmi sdir 06.04.13)
5 7 5 10 12 5 15 17 5 20 22 5 x, шш
counts 45000
40000
35000
30000
25000
20000
15000
10000
5000
nC15 nC14
nC17/Phytane
nC18/Pristane
/v>
7 5
x, min
nC11
5
10
15
20
25 x, min
9 F,
x, min
20
25
118
9TRAF MÜHITIN QORUNMASI M9QS9Di ILÖ APARILAN EKOLOJi
Azarbaycanda daniz suyunun tamizlik daracasini va ona olunan antropogen tasirlar na-ticasinda 9irklanma daracasini yoxlamaq maqsadila nümunalar götürülmü§dür. Ü9 regiondan -Qaradag (I), Sabail (II) va Ab§eron (III) rayonlarinda daniz saviyyasindan 1-3 m darinlikda su nümunalari götürülmü§ va naticalar cadval 2-da göstarilmi^dir.
Cadval 2. Tadqiq olunan sulann fiziki-kimyavi göstaricilari
örazi Т, 0С pH Hall olmu§ oksigen, mq /l Duzluluq, %
I 26.4 7.87 6.0 10.3
II 26.3 8.3 5.9 11.2
III 26.7 8.4 7.7 10.8
Xam neftimizin tarkibi asasan alkan va naftenlardan, xüsusan da (qaz xromatoqrafiyasina asasan) C1o-C16 alkanlarindan ibarat olmasina baxmayaraq, neftin tarkibinda 9evrilmalar natica-sinda aromatik tip karbohidrogenlar da amala galir. Daniz suyunun analiz tarkibinda normadan artiq duzun varligi va pH-in qalavi mühita yaxin olmasi onu demaya asas verir ki, onlarin tarkibi üzvi va qeyri-üzvi birla§malarla 9irklanmi§dir. 2005-ci iladak aparilan monitorinqlarin naticasina göra Xazar danizinin canub hissasinda daha 9ox neft mahsullari ila 9irklanma mü§ahida olun-mu§dur [8]. Bela olan halda neft va neft mahsullari ila torpagin xüsusan da su hövzalarinin 9irk-lanmasi arzuolunmaz haldir. Ekoloji baximdan yararsiz olan bela su (masalan baliq mahsullari ila qidalanma) va torpaq örtüyündaki (becarilan bitkilar) qida mahsullarinda fenol tipli birla§malarin yol verilan qatiliq haddi 9ox oldugundan, sonda insan orqanizmi ü9ün arzuolunmaz bad xassali §i§larin yaranmasina sabab olur.
0D0BiYYAT SiYAHISI
1. Богдановский Г.А. Химическая экология. М.: МГУ, 1994. C. 203-230.
2. Каспийское море. Состояние Окружающей среды. Доклад временного Секретариата Рамочной конвенции по защите морской среды Каспийского моря и бюро управления и координации проекта "КАСПЭКО". 2011. P. 2.
3. Capone D.G. and Bauer J.M. Environmental Microbiology, Microbial processes in coastal pollution. R. Michell, Willey-Liss, USA. 1992. P. 191-237.
4. Новиков Ю.В. Экология окружающей среды и человека. М.: Мир, 2005. C. 300-347.
5. Быстрова А.К. Проблемы транспортной инфраструктуры и экологии в Каспийском регионе (добыча и экспортные перевозки углеводородов. М.: ИМЭМО РАН. 2009. C. 67-75.
6. Haciyeva S.R., Qadirova E M. Rafiyeva R.N. va b. // Azarb. kimya jurn. 2014. № 1. S. 3437.
7. Qadirova E M. K.e.n.....diss. Baki: Kimya Problemlari ins-tu. 2008. C. 65-95.
8. Korshenko A., Gul A.G. // Handbook of Environmental Chemistry. V. 5. Part P. SpringerVerlag, 2005. P.105-142.
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ РЕЗУЛЬТАТОВ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО МОНИТОРИНГА В
ЦЕЛЯХ ЗАЩИТЫ ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ
Э.М.Кадырова
Проанализирован химический состав образцов сырой нефти, взятых из трех областей Азербайджана (Сиазань, Нефт Дашлары и 28 мая). В лабораторных условиях проведено изучение поглощающей способности сырой нефти сорбентами биологического происхождения. Осуществлены хроматографический анализ исследуемых нефтей, а также мониторинг анализа морской воды в указанных трех областях.
Ключевые слова: окружающая среда, нефть, сорбенты, экологический мониторинг, поглощение.
E.M.Q9DÎROVA
119
COMPARATIVE ANALYSIS OF ENVIRONMENTAL MONITORING IN ORDER TO
PROTECT THE ENVIRONMENT
E.M. Gadirova
Analysis of chemical composition of crude oil were taken from the three regions Azerbaijan (Siazan, 28 May and Neft Dashlari) has been made. In the laboratory conditions absorptive capacity of crude oil sorbents of a biological origin has been studied. Chromatographic analysis of the studied crude oils, as well the monitoring of sea water is carried in three mentioned regions have been made.
Keywords: environment, oil, sorbents, ecological monitoring, absorption.
