CC BY
60
УДК 8Т 1 С.С.АЗИЗОВ
ББК 83.3(0)9
СУННАТИ МАЧЛИСГУИ ДАР АДАБИЁТИ ТАСАВВУФ
Кутубу расоили арзишманде ба шеваи мачлисгуй аз машоихи бузурги суфия, то замони мо омада расидаанд. Ба ибораи дигар, шеваи мачлисгуии суфиён дар баробари таъсиргузорй ба равнакки анвои адабии насри форсу точик ба зудури шумораи фаровоне аз осори ирфонй боис шудааст, ки мавриди пажудиш карор додани ин идда осор, барои боз дам амиктар маърифат намудани адабиёти гузаштаи форсу точик ва шинохти андеша ва афкори адли тасаввуф хидматгузор ходад буд. Дар вокеъ, мачлисгуии суфиё дар адабиёти форсу точик чойгоди хосае дорад, ки то кунун ба он аз диди таъсираш ба рушди анвои адабй таваччуд нашудааст. Х,арчанд бештар аз осори дар заминаи мачлисдо ба калам омада, аз чониби содиби кавлу сухан, балки аз тарафи нафарони дигар китобат мешаванд, аммо дар ондо матни аслии гуфтордои муаллифи асосй нигод дошта шуда, дамон гуна ба номи худи суханварон ин кутуб бокй мемонад. Мадз, дамин шеваи мачлисгуии суфиёна дар адабиёти форсу точик боис шуда, ки анвои насрие чун макомот, манокиб, шатдиёт ва амсоли ин ру ба рушд ва тадаввул оварда, бо вижагидои хоси адабй ва ирфонии хеш имтиёзи махсус касб намоянд. Аз ин ру, дар макола беш аз дама саъй бар он шуда, ки чойгоди ин навъи осори ирфонй муайян карда шавад.
Мачлис гуфтан дар лугат ба маънои ваъз гуфтан аст. Бештари фардангдо мачлис ва мачлисгуиро баробари ваъз ва хитоба дониста, онро киноя аз ваъз гуфтан, мавъиза кардан дар масчид ва чуз он донистаанд (9,465 ).
Дар хусуси мачлисгуй ва шевадои он дар адабиёти ирфонии форсу точик, тадкикоте чудогона сурат нагирифтааст, тандо дар бахшдое аз китобдои таърихи адабиёт (16), сабкшиносй (5,19;21) ишорадо рафтааст. Ду маколаи донишмандони эронй дар робита ба ин мавзуъ аз тадкикотдои чадид ба шумор меояд (7,8), ки нисбатан фарогири матолибе дар ин замина ба шумор меравад. Инчунин дар хусуси "Мачолиси сабъа" ва "Фиди мо фиди"-и Мавлоно Чдлолуддини Балхй маколадои нигоранда (1;2) ба нашр расидааст. Бо ин дама, наккши мачлисгуй дар густариши анвои адабии насри форсу точик ва зудури падидадои дунарии насри ирфонй дануз ниёзи бештаре барои тадкику баррасии амик дорад, зеро "дамаи адабиёти пуртанаввуъ ва гуногуни баъдии тасаввуф аз мачолис сарчашма гирифта ва аз он бархостааст ва дамин амр аст, ки хутути асосй ва муштараки ин адабиётро муайян мекунад" (6,66).
Дар мавриди таснифоти осори суфия аз руи мундарича ва мудтаво адли тадкик мулодизоте мухталиф баён намудаанд (20,15-16; 14,247), ки бо такя бар таснифоти онон ва бо назардошти равишдои таълиф ва мудтавиёти осори ирфонй, ондоро аз чидати сохтору мундарича ва мудтавояшон, метавон ба чор даста табакабандй намуд:
1.Китобдое, ки ба масоили тарикат ва одоби он дар тасаввуф пардохтаанд, амсоли "Кашф-ул-мадчуб" ва "Шарди Таарруф".
2.Тазкирадо ва кутуби манокиб,ба монанди «Тазкират-ул-авлиё», «Рисолаи Сипадсолор дар манокиби худовандгор», «Манокиб-ул-орифин»-и Афлокй.
3.Мактубот аз навъи дигари кутуби суфия аст, ки номадои бархе аз орифон имруз дар даст аст. Чунонки мачмуаи «Макотиб»-и Х,аким Саной, «Номадо»-и Айнулкузоти Х,амадонй, «Мактубот»-и Мавлоно то мо расидаанд.
4.Навъи чадорум аз китобдои суфия ин «Мачолис» аст,ки бо номдои «Маколот», «Маориф» ва «Малфузот» низ маъруф аст, ки бар ин даста, метавон «Маориф»-и Бадоуддин Валад, «Маориф»-и Мудаккики Тирмизй, «Маколот»-и Шамси Табрезй, «Мачолиси сабъа» ва «Фиди мо фиди»-и Мавлоно Балхй ва гайраро шомил намуд (4,нуд ).
Миёни китобдое, ки ба номи мачолис маъруфанд ва осоре, ки бо номи «Маколот» ва «Маориф» шинохта шудаанд, тафовут ин аст, ки дар китобдои мачолис гуянда аз услуби хосе тобеият мекунад, ба монанди дар огоз хутба ва оёти ^уръону муночот хондан ва дадисе аз адодиси Расул, (с) овардан. Вале дар китобдои «Маколот» усул ва коидадои хитоба маъмулан риоя намешавад.
Пас аз ривочи дини ислом ва зудури адабиёти тасаввуф мачлисгуй дар миёни мардумони форсизабонон равнаки бештар пайдо намуд. Баъзе аз машоихи суфия ба мачлис гуфтан маъруф буданд. Мачолисе,ки Шиблй (тав.247д../861м. -ваф.334д./945м.) дар Багдод, Абусаиди Абулхайр (тав.357д./969м.-ваф.440д./10107м.) дар Нишопур, Бадоуддин Валад (тав.543д./1107м.-ваф.628м. 1231м.) дар Балх баргузор менамуданд, шудрати бештаре доштанд. Дар вокеъ, бисёре аз
таълимоти машоихи суфия аз тарики мачлисгуй ба муридон мерасид. Муридон аз ин мачолис ёддоште менамудаанд, ки кисме аз онхоро бархе дар таълифоти худ аз забони шайх ва пиру муршиди хеш накл мекарданд. Чунонки «Асрор-ут-тавхид»-и Мухаммад ибни Мунаввар наклу ривоёт аз ахвол ва суханони Абусаиди Абулхайр (5,319) ва суханону мавъизахои Абулхдсани Хараконй (ваф.425х./ 1033-1034м.) дар китобе бо номи "Нур-ул-улум"(6,311) чамъоварй ва тадвин шудаанд.Аз баъзе мачолиси суфия осори мустакиле то мо расидааст, ки «Мачолис»-и Ахмади Газзолй (ваф.517х./1123м.), «Мачолиси сабъа» ва «Фихи мо фихи»-и Мавлоно Балхй (ваф.672х. /1273м.), «Чихил мачлис»-и Алоуддавлаи Симнонй (ваф.736х./1337м.), ва «Фавоид-ул-фуод»-и Низомиддини Авлиё (ваф.722х./1323м.) аз чумлаи онхо мебошанд.
Суннати мачлисгуй ва одобу шевахои баргузории он аз карнхои аввали ислом, бо хутба ва мавоизи пайгамбари ислом-Мухаммад (с) ва баъд аз он хулафои рошидин ва минбаъд бо мачлисгуихои машоихи суфия бино нихода шудааст. Дар огоз суфия мачолиси зикр доштанд, ки минбаъд ин гуна мачолис яке аз омилхои шаклгирии мачолиси ваъзи онон гардид.
Бояд кайд намуд, ки агарчи мачлисгуй дар адабиёти форсй баъд аз ривочи дини ислом дар кишвархои форсизабонон ба пайравй аз хутбахои арабй ва машоихи онон ривочу равнак пайдо кард, аммо аз сарчашмахо (17,180-200) ва мероси адабии пешазисломии парокандае, ки то замони мо расида, чунин бармеояд,ки пандномахо ва андарзномахои адабиёти давраи Сосонй, (аз кабили андарзхои "Озарбади Махраспандон, "Андарзи Анушервон", "Ёдгори Бузургмехр", "Додистони Минуи хирад" ва г.) хар кадом махсули як ё чанд мачлиси шифохй будааст. Ин андарзномахо низ ба монанди мачолиси суфия динй ва ахлокй буда, сабки баён ва усули таълифу таснифи онхо ба сабки нигориши мачолис шабохат дошта, овардани мазомини ахлокй, истинод ба достону хикоят, шархи ахволи бузургон, зикри тамсилу рамз дар хар ду ба чашм мерасанд. Х,афт базми Анушервон дар "Шохнома"-ро хам метавон ба унвони намунае аз мачлисгуй дар адабиёти пешазисломии форсу точик ба шумор овард. Аз ин ру, метавон гуфт, ки панду андарз ва таълими афкори динй бо усули мачлисгуй дар адабиёти форсу точик собикаи дерина доштааст. Ахмади Тафаззулй дар ин хусус таъкид намуда, ки андарзу хикам мухимтарин бахши адабиёти пахлавиро ташкил медихад ва хамин андарзхо баъдан дар адабиёти даврони исломии арабу форс таъсири чашмрасе доштааст (17,180). Инчунин Забехуллох Сафо низ дар ин маврид кайд намудааст, ки: "Дар се карни аввали хичрй бисёре аз китобхои машгури пахлавй, ки ховии матолиби таърихиву адабй ва хикаму мавоиз ва масоили илмй буд, ба арабй даромад" (15,32).
Мачолиси суфиён хар кадом одоб ва оинхои худро дошт, ки аз чумлаи мухимтарини онхо дар огоз хондани порае аз оёти ^уръон аз тарафи корй ва пас аз он пурсишхои муридон ва посухи шайх, тавбафармой, накли хикоёту достон ва нукоти зариф барои ба вачду шур овардани муридон ба шумор меояд. Ваъзхо дар масочиду чойхои махсусе бо пайравй аз Расули акрам (с) бо максади расонидани ахкоми шаръй ва даъвати мардум ба суйи ростию некукорй доир карда мешуд. Мачолиси суфия бошад, бо хасоиси худ тафовутхое аз ваъзхои дар масочид доиршуда дошт. Дар мачолиси орифон бештар сухан аз холу завк ва ишку мастию висол мерафт. Мачолиси суфиён дар маконхои хосе ба монанди масчиду хонакоххо ва чойхои хосе доир мегардиданд. Дар мачолиси суфия аз хамаи табакоти чомеа ва хатто занхо иштирок менамуданд (7, 46).
Ваъз дар мачолиси суфия аз мухимтарин омиле буд барои гароиши гурухи мардум ба тасаввуф. Хдлкахои ваъз, ки дар масочиду канори бозорхо доир мегардиданд, дар онхо бештар суфиёни бузурге сухан мегуфтанд ва муштокони зиёде чамъ меомаданд. Суфиёни воиз дар ин гуна мачолис аз киссахои ^уръон ва хикоёту достонхои машоихи гузашта истифода менамуданду бо ин кор мардуми бештареро мафтуни халкахои хеш мекарданд.
Мушаххасан аз кадом аср ба мачлисгуй руй овардани ахли тасаввуф маълум нест. Бештари мухаккикон мачлисгуихои суфияро бо мавоизи ориф ва суфии маъруф-Яхё ибни Муози Розй (ваф.258х.\872м.) марбут медонанд. Е.Э.Бертелс дар ин маврид навишта, ки: «...Яхё ибни Муози Розй нахустин муаллифе, ки аз фарози минбар давраи комили назариёти тасаввуфро баён доштааст» (6,56). Карим Замонйй хам Яхё ибни Муози Розиро аз аввалин воизони суфия медонад: «Ва он сон, ки аз маохиз ба даст меояд мачлисгуихои суфиёна бо Яхё ибни Муози Розй огоз шуд» (10,18). Шайх Аттор низ навиштааст, ки: «Нахустин касе аз ин тоифа, пас аз хулафои рошидин, ки бар минбар шуд, Яхё ибни Муози Розй аст» (3,360). Аз суйи дигар, ба андешаи Бахор Чунайди Багдодй (тав.220х./ 835м. ваф.297х./909м.) аз аввалин нафарони суфия аст, ки ваъзу мачлис гуфтааст: «.ва Чунайд нахустин олимест, ки дар илми тавхид мачлис гирифту халкаи дарс рох андохт» (5,316).
Аз нуктаи назари мухаккикон, ки дар боло оварда шуд, метавон ба чунин натича расид, ки Яхё ибни Муози Розй аз зумраи бузургтарин воизони суфия аст, ки бо баргузории мачлисхои хеш халкахои ваъзу дарси суфияро шуру холи бештаре бахшидааст. Дакикан наметавон гуфт, ки Яхё ибни Муози Розй аз аввалин касоне аст, ки аз байни урафо пас аз хулафои рошидин аз минбар
ваъз гуфта бошад. Зеро Чомй дар «Нафахот-ул-унс»,аз забони Юсуф ибни Х,асани Розй (ваф.303х/1255м.) аз машоихи бузурги суфия дар васфи Яхёи Муоз накл намуда, ки: «Ба саду бист шахр расидам ба дидори уламову хукамо ва машоих. Х,еч кас надидам кодиртар бар сухан аз Яхё Муози Розй» (12,87). Аз ин маълум мегардад, ки дар замони Яхё ибни Муози Розй машоихи зиёде аз суфия дар минбархо ваъз мегуфтаанд, аммо дар суханварй касе хампояи Яхё ибни Муози Розй набудааст.Вокеан хам Яхё ибни Муоз дар хутба хамто надошта ва бад-ин сабаб уро «воиз» лакаб додаанд. Дар баъзе аз сарчашмахо уро аз «нахустин сарояндагони шеъри ирфонй донистаанд» (18,146).Шайх Аттор Ибни Муозро бо лакабхои «чашмаи равзаи ризо, нуктаи каъбаи рачо, нотики хакоик ва воизи халоик» (3,361) васф намудааст. Захабй уро «ягонаи рузгор»(16,146) медонад ва Абулкосими Кушайрй дар бораи у менависад, ки: «бехамто буд андар замонаи хеш ва забоне дошт андар рачо бад-он махсусу ба сухани маърифат...» (11,43).
Бояд зикр намуд, ки дар огоз мачолиси суфия танхо ваъзи сирф набуда, балки омеза бо масоили тавхиду тасаввуф буд ва аз асри Яхё ибни Муоз истиклол ёфт. Баъд аз Яхё ибни Муози Розй (ваф.258х.\872м.) ва Чунайди Багдодй (ваф.297х./909м.) чехрахои барчастае аз байни машоихи суфия ба мачлисгуй пардохтанд. Аз чумлаи онон Абулхасани Хараконй (ваф.425х./1033-1034м.) ва Шайх Абусаиди Абулхайр (ваф. 440х/1049м.) буданд, ки дар «Асрор-ут-тавхид» рочеъ ба мачлисгуихои ин ду машоих сухан рафтааст (7,46). Хоча Абдуллохи Ансорй (481х./1088м.) низ аз зумраи машоихе аст, ки ба мачлисгуй мепардохта, ки: «.. .китобе низ аз мавоизу мачолиси у дар шаъну маком ва одоби суфия, ки тарчумаи «Табакот-ус-суфия»-и Абуабдуррахмони Суламист, ба забони хиравй мавчуд будааст»(5,327).
Шайх Абусаиди Абулхайр аз зумраи машоихи бузурги суфия аст, ки бо баргузории мачолиси хеш суннати мачлисгуиро боз хам равнаку ривочи бештар бахшида, тахаввулотеро дар мачолиси суфия ба вучуд овард. Шайх Абусаид ба чанбахои ботинй ва маонии ирфонии оёти ^уръон ва достонхои куръонй таваччух намуда, гохо бо ашъори ошикона ба тафсири оёт мепардохтааст. Х,амчунин аз хикоёти диловезе, ки чанбахои ирфонй дар онхо нухуфта буд ва зарбулмасалу маколу накли кавл аз бузургони машоих истифода менамуд. Аз сарчашмахо чунин бармеояд, ки Шайх Абусаид дар Нишопур ба мачлисгуй шухрат ва макбулияти зиёд пайдо намуд,ки мардум аз гушаю канор барои шунидани суханони Шайх ба мачлиси у хозир мешудаанд (13,22).Дар ин мачолис баъзе аз муридон илова бар шунидану бахрабардорй аз латоифу хакоики Шайх суханони уро менавиштаанд, ки баъд аз вафоти Шайх низ мухтавои ин мачолис дар дасти мардум будааст. Чунонки Абурух Лутфуллох ибни Саъд баъд аз сад соли Шайх мезистааст, аз вучуди дусад мачлиси Абусаид дар дасти мардум хабар додааст: «Бидонед, ки фавоиди анфоси он бузург беш аз он аст, ки аврок эхтимол кунад ва кариб дувист мачлис аз они вай ба дасти халк аст» (13, 23).Агарчи мачолиси Шайх аз ахамияти волое бархурдор буда, ба сурати пароканда дар дасти мардум будааст, аммо то замони мо аз ин мачолис хеле андак мондааст. Дар «Асрор-ут-тавхид» хам набераи Шайх- Мухаммад ибни Мунаввар суханони уро чамъ намуда, бештар ба гирдоварии каромоти Шайх кушиш намудааст. Бинобарин Бахор нахустин мачлиснависии суфиёнро ба шакли расмй аз мачолиси Шайх Абусаид медонад (5,318).
Омузиш ва мавриди пажухиш карор додани мачолиси Абусаид дар муаррифии шахсият ва тарикати у сарчашмаи мухим ба шумор меояд,ки аз доираи бахси мо берун аст ва умед аст, ки ояндаи наздик ахамияти адабии мачолиси Абусаид аз тарафи пажухишгарон ба доираи тахкик гирифта мешавад.
Баъд аз шикасти давлати Газнавиён (солхои хукумати ин хонадон аз 351х./962м.то 583х./1187) ва ба сари кудрат омадани Салчукиён (огози хукумати ин хонандон 429х./1038м.) ва химояти амирону вазироне назири Низомулмулки Тусй (тав.408х./1017м.-ваф.500х./1106м.) аз олимону машоихи суфия хонакоххои зиёде дар Ироку Мовароуннахр бунёд шуданд. Дар ин аср мачолиси суфия низ ривочи бештар пайдо намуд ва мардуми зиёде майл ба суйи ирфону тасаввуф намуданд,ки дар бештари шахрхо мачолиси ваъзи суфиён барпо мегардид (5,317).Аз машоихи бузурги дигаре,ки минбаъд мачлис доштанд, метавон аз Абдуллохи Ансорй (ваф.481х./1088м), Ахмад Газзолй (ваф.517х./1123м.), Айнулкузоти Х,амадонй (ваф.525х./1131м.),Хоча Юсуфи Х,амадонй (ваф.535х/1157м.), Абдулкарими Шахристонй (ваф.548х/П70м.),Рузбехони Баклй (ваф. 606х. /1206м.), Бахоуддин Валад (ваф. 628м. 1231м.), Мухаккики Тирмизй (ваф.638х./1240м.) Мавлоно Балхй (ваф.672х./1273м.), Саъдии Шерозй (ваф.6125х./1292м.) ва даххои дигар ном бурд.
Суннати мачлиснависй асосан дар асри XIII ривоч пайдо намуда, осори арзишманду бошукухе аз мероси мачлисгуии суфия ба хамин карн мутааллик мебошад. Мачолиси Бахоуддин Валад ва ёрону хонаводаи у, «Мачолиси панчгона»-и Саъдй,Сайфиддини Бохарзй(ваф.659х/1281м) ва «Чихил мачлис»-и Алоуддавлаи Симнонй(ваф.736х/1358м) дар ин аср ба тахрир омаданд.
Сайри мачлисгуй дар адабиёти форсу точикро то асри XIII вобаста ба хусусият ва инкишофу тахаввуле, ки дар он ба амал омад, метавон ба тарики зер баррасй намуд.
Дар ибтидо воизон ба таклид аз хутбадои Пайгамбар ва хулафои рошидин ба мачлисгуй пардохтанд. Аз мавоизи карни аввал ба таври мустаким дар даст нест. Тандо мавоизи онон дар аснои зудури таълифоти суфиён дар карндои баъдй чамъоварй шуд. Аз ин давра метавон аз орифи маъруф Х,асани Басрй (ваф.110д/728м.) ёд намуд. Х,арчанд Х,асани Басрй аз касоне аст, ки расман дамчун суфй шинохта нашуда, дар зумраи мутакаллимон ба шумор меравад, аммо дар сайри инкишофу густариши тасаввуф накши асосй дошт. Хутбадо, киссадо ва мавоизи зодидонаи вай дар гароиши чомеаи исломй ба самти тасаввуф бисёр муассир будааст. Ба хусус адамияти мавоизи у ба дадде аст,ки аксари китобдои машдури баъд аз вай ондоро накл кардаанд. Китобдои «Кашф-ул-асрор», «Кашф-ул-мадчуб», «Тазкират-ул-авлиё» ва гайра аз чумлаи ондо мебошанд.
Аз асри VIII метавон аз мавоизи орифони маъруфе ба монанди Робияи Адавия (ваф.135д./752м.) Суфиёни Саврй (ваф.161д. /778м.), Фузайли Иёз (ваф.187д./803м), Бишри Х,офй (227д./841м.) ёд намуд.Аз ин гуруди орифон низ мустаккиман то замони мо дар китобе чудогона мачолисашон бокй намондааст. Суханони орифонаю ошиконаи онон низ дар китобдое, ки дар карндои баъд таълиф ёфтаанд, оварда шудааст.
Дар асри IX мачолиси орифон истиклоли бештаре пайдо намуда, на тандо мисли асрдои каблй дар масчиддо баргузр мегардид, балки дар хонакоддою чойдои махсусе бо шуру дол бо тачаммуи зиёди мардум доир мегардид. Метавон аз воизони маъруфи ин давр, чун Ядё ибни Муози Розй (ваф.258д.\872м.) Чунайди Багдодй (ваф.297д./909м.), Х,ориси Мадосибй (ваф.243д./857м), Сарии Сакатй (ваф. 253д./867м), Садли Тустарй (тав.200д./815м.), Абудамзаи Багдодй (289д./904м), Боязиди Бастомй (ваф.261д./874м.) ва даддои дигар ёд намуд, ки суханону мавоизи онон дар дили кутуби ирфонй чой гирифтааст.
Аз карни X орифони маъруфе чун Дулаф ибни Чдддари Шиблй (ваф.334д./945м.) Абуалии Даккок (ваф.405д./1015м.) маъруфанд, ки мавоиз ва суханони онон пароканда дар китобдои тасаввуф омадааст.
Дар асри XI сохтори мачолиси орифон густариш ёфтааст ва дар ин аср орифони машдуре ба монанди Абусаиди Абулхайр, Хоча Абдуллоди Ансорй, Абулкосими ^ушайрй (ваф.465д./1073м.), Мудаммади Газзолй ба мачлис гуфтан маъруфанд, ки аз мавоизи ин гуруди орифон осори мустакиле то мо расидааст.
Дар асри XII дам суфиёни маъруфе ба монанди Адмади Газзолй,Айнулкузоти Х,амадонй,Хоча Юсуфи Х,амадонй (ваф.505д. /1112м.),Абдулкарими Шадристонй (ваф.548д./1153м.), Рузбедони Баклй (ваф. 606д./1210м),Судравардй (ваф.632д./1235м.) ба мачлисгуй мепардох - таанд.
Асри XIII-ро дар таърихи адабиёти форсу точик метавон камоли мачлисгуй ба шумор овард. Дар ин аср мачолиси орифон аз дар нигод ба авчи худ расида, бештар дар дамин аср мачолиси орифон китобат шудааст.Аз орифони маъруфи ин карн, ки ба мачлисгуй шудрати бештаре доранд ва дар китобдои алодида мавоизи онон то замони мо расида, Бадоуддин Валад,Мавлоно Балхй, Мудаккики Тирмизй, Шамси Табрезй, Саъдии Шерозй, Сайфиддин Бохарзй аз чумлаи ондо мебошанд. Аз ин ру, омухтан ва мавриди пажудиш карор додани мачолиси орифон, хоса мачолиси Мавлоно Балхй дар «Мачолиси сабъа» барои маърифати андешадои у дар «Маснавии маънавй» аз сарчашмадои мудим ба шумор меояд Чунонки: «Дар «Мачолиси сабъа» Мавлоно аз достондое барои баёни манзури худ бадра гирифтааст, ки дар «Маснавй» низ аз ондо истифода кардааст» (1,97). Дар баробари ин дар «Фиди мо фиди» якчанд истилодоти ирфониро Мавлоно Балхй шарду тавзед додааст, ки яке аз сарчашмадои мудим барои маърифати «матолиби урафо ва даст ёфтан ба афкори ирфонии Мавлоно мебошад»(2,303).
Суннати мачлисгуй ба монанди дигар жанрдои адабии адабиёти форсй дар шибди кораи Х,инд низ ривоч пайдо намуд, ки метавон аз «Малфузот»-и Шайх Фаридуддин Ганчшакар (569-664к.), Фавоид-ул-фуод»-и Х,асани Дедлавй, «Xайр-ул-мачолис»-и Чарогй Дедлавй, «Асрор-ул-авлиё»-и Мудаммади Муборак ва «Маъдан-ул-маонй»-и Шарафуддин Адмад (ваф. 782д.) ёд намуд.
Дар натича, чунин бармеояд, ки мачлисгуии суфиён пас аз хулафои рошидин огоз гардида, дар замони Ядё ибни Муози Розй истиклол ёфта, минбаъд ба як мактаби бузурге табдил ёфтааст. Дар поёни карни XI ва дар асри XII хонакоддои зиёде таъсис ёфтанд, ки дар ондо мачолису ваъз бо гармй ва завку дол ташкил гардид. Суннати мачлиснависй асосан дар асрдои XII - XIII ривочи бештар пайдо намуд.
Мачолиси орифон накши назаррасе дар густариши таълими тасаввуф ва ирфон дошта, илова бар ин бисёре аз андешадои муршидони тарикатдои тасаввуф аз тарики мачолис ба муридон расонида мешуд. Аз ин ру, омузиши мудтавои мачолиси орифон, ки яке аз гаронбадотарин мероси маърифатии мо ба шумор меравад, дар шинохти андешаву афкор ва сайру сулуки тарикатдои гуногуни ирфонй бисёр арзишманд аст. Чунон ки бахши мудиме аз китобдои тасаввуф, тазкирадо ва табакоти орифонро гузидаи ин мачолис ташкил додааст.
Харчанд, хадаф аз мачлисгуии суфия,нахуст тарбияти муридону соликон, бархазар доштани чомеа аз фасод, таргиби ахлоки нек ва нихоятан ташвику таргиби тарикати хеш будааст, аммо ба назар мерасад, ки ин рукни мухими тасаввуф барои тахаввули насри ирфонии форсу точик хам аз назари мухтавою мундарича ва хам аз нигохи навъу шакл таъсире чашмгир расонидааст.
Дар мачмуъ, мачлисгуии орифон дар баробари таргибу ташвики андешахои динй ва чалби мардуми бештар ба тарикати хеш, инчунин ин навъи осори мансур ба зоти худ камназир буда, бехтар аз хар асари дигаре моро ба шахсиятхои маъруфи адабиёти суфия, сайру сулук ва макоми ирфонии тарикатхо ошно месозанд. Баробари бар арсаи ривочи суннати мачлисгуй дар каламрави адабиёти классикй, хосса нарси ирфонй навъхои нави адабй ва хатто жанрхое ба сурати макома ва манокиб арзи хастй намуданд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Азизов, С.С.Х,амохангй ва пайванди маъноии киссахо дар "Мачолиси сабъа" ва "Маснавии маънавй"-и Мавлоно Чалолуддини Балхй/С.С.Азизов // Номаи Донишгох. Силсилаи илм хои гуманитарй ва чомеъашиносй. -2015.- № 2 (43).- С.97-103.
2. Азизов, С.С.Шевахои корбурд ва шархи истилохоти ирфонй дар "Фихи мо фихи" /С.С.Азизов //Паёми донишгохи омузгории Точикистон.-2013.- №2(54).- С.299-304.
3. Аттор, Ф.Тазкират-ул-авлиё.Бо мукаддима ва тасхехи Мухаммади Истеъломй/ А. Фаридуддин. -Техрон :Заввор,1384.-914 с.
4. Балхй, Ч. Фихи мо фихи (ва пайвастхои навёфта). Ба тасхехи Тавфик Субхонй / М.Ч.Балхй.-Техрон:Порсй,1389,24+444с.
5. Бахор, М. Сабкшиносй/М.Бахор.-Душанбе:Бухоро,2012.-570с.
6. Бертельс,Е.Э.Тасаввуф ва адабиёти тасаввуф. Тарчумаи Сирус Эзадй/Е.Э.Бертельс - Техрон, Амири кабир, 1387.- 723с.
7. Вафой, А.Сайри татаввури мачлисгуии суфиёна ба унвони навъе адаби таълимй; аз огоз то поёни давраи Сафавия /А.Вафой,И.Довуд,А.Таботабой,С.Забехуллох//Пажухишномаи адабиёти таълимй.-1393. №23.-С.39-74
8. Гуломризой, М.Мачлисгуй ва шевахои он бар асоси Мачолиси сабъа -и Мавлавй / М. Гуломризой // Пажухишномаи улуми инсонй.-1387.-№57.-С.257-278
9. Деххудо, А.Лугатнома. Ч.43, харфи м (бахши аввал) / А.Деххудо.-Техрон: Донишгохи Техрон, 1352.-678с.
Ю.Замонй, К. Шархи комили Фихи мо фихи/З.Карим.-Техрон: Муин,1391. -662с.
11.Кушайрй, А.Рисолаи ^ушайрия.Бо тасхехоти Бадеуззамони Фурузонфар/АДушайрй.-Техрон: Илмй ва фархангй,-Техрон,1347.-680с.
12.Мавлоно, Нуриддин Абдуррахмони Чомй. Нафахот-ул-унс мин хазарот-ил-кудс". Тахиягарони матн, муаллифони мукаддима ва фехристхо Муътабар Окилова, Бахром Мирсаидов /М.Н.А.Чомй. -Душанбе: Пайванд, 2013.-865с
13.Мачолиси орифон (бисту ду мачлиси навёфта аз Абусаид Абулхайр, Хоча Юсуфи Х,амадонй ва орифи ношинохта). / Тахкик ва тасхехи Акбари Рошидиниё. - Фарханги муосир: Техрон, 1394. - 315с.
14.Салимов, Н.Мархалахои услубй ва тахаввули анвоъи наср дар адабиёти форсу точик (асрхои IX - XIII) / Н.Салимов - Хучанд:Нури маърифат,2002.-396с.
15.Сафо, З. Таърихи адабиёт дар Эрон. Ч.1. бахши аввал. Тахия, мукаддима ва тавзехоти Худой Шарифов, Абдушукури Абдусаттор. / С.Забехуллох. -Душанбе, 2001. -160с.
16.Сафо, З.Таърихи адабиёт дар Эрон. Ч.3. / С.Забехуллох. -Техрон: Дебо, 1390.-1463с.
17. Тафаззулй,Ахмад.Таърихи адабиёти Эрон пеш аз ислом/А.Тафаззулй-Техрон:Сухан,1389.-452с.
18.Фурузанда, М. Сайре дар зиндагй ва андешахои Яхё ибни Муози Розй/ М. Фурузанда // Фаслномаи донишкадаи адабиёт ва улуми инсонй. -Техрон, 1388.- №14-15. - С. 145-165
19.Хатибй, X,. Фанни наср дар адаби порсй/ Х,.Хатибй. - Техрон: Заввор, 1390. -637с.
20.Х,алабй, А.Мабонии ирфон ва ахволи орифон/ А.Халабй. -Техрон, 1373. - 712с.
21.Шамисо, С. Сабкшиносии наср/ С.Шамисо.-Техрон: Митро,1387.-328с.
REFERENCES:
1. Azizov, S. Similariti and content connection of stories in «Majolisi Sab a» (the meeting of seven) and «Masnawi Ma nawi» of Jaloluddin Rumi / S.Azizov // Sciеntifïc notes.Series of humanities and social sciences - 2015 №2 (43) P.97-103.
2. Azizov, S. The ways of use end comment of sufi terms in "FIHI - MO- FIHI"// Herald of the pedagogical university/ S.Azizov. -2013, №2(54).- P.299-304.
3. Attor, F. Tazkirat-ul-Avliyo. The author of introduction and revision: Muhammadi Istemoli/ A.Farududdin. - Tehran: Zavvor, 1384hijra. - 914 p.
4. Balkhi, J. Fihi mo Fihi (Newly-Found Constants). Revised by Tavfiq Subhoni/J. Balkhi. - Tehran: Persia, 1389hijra, 24+444 p.
5. Bahor, M. Stylistics/ M.Bahor. - Dushanbe: Bukhara, 2012. - 570 p.
6. Bertels, Ye.E. Sufism and Literature of Sufism. Translated by Sirus Ezadi/ Ye.E. Bertelz. - Tehran: Great Amir, 1387hijra. - 723 p.
7. Vafoi,A. Essay of the Development of Recording Conversations in Sufiy under the Title of a Type of Educational Literature: from the beginning till the ending of Safavids" Dynasty/A.Vafoi,I. Dovud,A.Tabotaboi,S.Zabehulloh//Bulletin of Educational Literature.-1393hijra.-# 23.- P. 39 - 74.
8. Ghulomrizoi, M.Recording Conversation and its Dialects on the Basis of Sab"ai Mavlavfs Conversations / M. Ghulomrizoi // Quarterly of Humanitarian Sciences.-1387hijra.-#57.-P.257-278.
9. Dehkhudo A. Interpretation Dictionary in 50 Volumes. - V. 43, letter M (the first edition) / A. Dehkhudo. - Tehran: Tehran University, 1352hijra. - 678 p.
10.Zamoni,K.Comprehensive Interpretation of Fihi mo Fihi/Z.Karim.-Tehran:Muin,1391.- 662 p.
11.Qurayshi, Abulqosim. Qurayshiya Treatise. Revised by Badeuzzamoni Furuzonfar/ A. Qurayshi. -Tehran: Science and Culture, - Tehran, 1347hijra. - 680 p.
12.Mavlono Nuriddin Abdurrahmini Jomi. «Nafahot-ul-Uns min Hazarot-il-Quds». Text compilers and authors of the introduction and supplements: Mu"tabar Okilova, Bahrom Mirsaidov /M.N .A. Jami. -Dushanbe: Union, 2013. - 865 p.
13.Wisers" Conversations (twenty-two newly-found conversations by Abusaid Abulkhayr, Khoja Yusufi Hamadoni and an unknown wiser). / under the editorship of Akbari Roshidiniyo. - Tehran: Modern Culture, 1394hijra. - 315 p.
14.Salimov, H. Stylistic Periods and Development of Kinds of Prose in Persian-Tajik Literature
(referring to the IX-th - the XIII-th cc.) / N. Salimov. - Khujand: Light of Education, 2002. - 396 p. 15.Safo, Z. History of Literature in Iran. - V.1. The first edition. Prepared, introduced and commented
by Khudoi Sharifov, Abdushukuri Abdusattor/S.Zabekhulloh.-Dushanbe, 2001. - 160 p. 16.Safo,Z.History of Literature in Iran.-V.3/S.Zabekhulloh.-Tehran:Debo,1390.-1463 p.
17.Tafazzuli, Ahmad. History of Literature in Iran before Islam/ A. Taffazzuli. - Tehran: Speech, 1389hijra. - 452 p.
18.Furuzanda, M. Essay on the Life and Ideas of Yaho ibni Muozi Rozi/ M. Furuzanda // Quarterly of the Institute of Literature and Humanitarian Sciences. - Tehran, 1388hijra. - ## 14 - 15. -P. 145 -165.
19.Khatibi,H.The Subject of Prose in Persian Literature/H.Khatibi.-Tehran:Zavvor,1390.-637 p.
20.Halabi, A. Backgrounds Cognition and States of Wisers/A.Halabi.-Tehran,1373hijra.-712 p. 21.Shamiso, S. Prose Stylistic/ S. Shamiso. - Tehran: Mitro, 1387hijra. - 328 p.
Суннати мацлисгуй дар адабиёти тасаввуф
Вожахри калиди: адабиёти суфия, суннати мацлисгуй, мацолис, мацолот,маориф, насри ирфонй, Яуё ибни Муози Розй, Абулуасани Харацонй, Абусаид Абулхайр
Дар мацола суннати мацлисгуй дар адабиёти тасаввуф,сайру тауаввули он аз огоз то асри XIII ва арзишу ауамияти ин навъи осори ирфонй мавриди омузишу баррасй царор гирифтааст. Муаллиф бо истифода аз сарчашмадои дастрас цойгоуи осореро, ки ба тарици мацлисгуй то имруз ба мо расида, муайян намудааст. Зимни баррасй муаллифи мацола ба натицае расидааст, ки мацолиси орифон нацши назаррасе дар густариши таълими тасаввуф ва ирфон дошта, дар шинохти андешаву афкор ва сайру сулуки тарицатуои гуногуни ирфонй бисёр арзишманд аст. Цайд мешавад, ки бахши мууиме аз китобуои тасаввуф, тазкирауо ва табацоти орифонро гузидаи ин мацолис ташкил додааст, ки ин рукни мууими тасаввуф барои тауаввули насри ирфонй уам аз назари муутавою мундарица ва уам аз нигоуи навъу шакл таъсире чашмрас расонидааст. Ба андешаи муаллиф, дар натицаи ривоци суннати мацлисгуй дар адабиёти классикии форсу тоцик, хосса насри ирфонй, навъуои нави адабй ва уатто жанруое ба сурати мацома ва маноциб арзи уастй намудаанд.
Традиция записи бесед в суфийской литературе
Ключевые слова: суфийская литература, традиция записи бесед, собрания, статьи, просвещение, суфийская проза, Яхё ибн Муоз Рози, Абулхасан Харакани, Абусаид Абулхайр
В статье объектом исследования является традиция записи бесед в суфийской литературе, изучается эволюция этого вида произведений, начиная с периода их возникновения и до XIII века, определяется их ценность и значимость. Автор статьи, исследуя материалы доступных источников, выявляет место и роль произведений, дошедших до наших дней благодаря данной
традиции. В результате всестороннего анализа темы автор приходит к выводу, что записи бесед суфиев сыграли заметную роль в распространении суфийского учения, они представляют ценность в изучении идей и мыслей суфиев, а также различных суфийских течений.
Отмечается, что значительную часть суфийских книг, антологий представителей суфийских сословий составляют избранные записи этих собраний. Это важное явление оказало заметное влияние на эволюцию суфийской прозы как с точки зрения смысла и содержания, так и в плане формы и жанра. Автор приходит к выводу, что в результате развития традиции записи бесед и собраний в персидско-таджикской классической литературе, особенно в суфийской прозе, появились новые литературные виды, в том числе такие жанры, как макома и восхваление.
Tradition of Recording Conversations in Sufiy Literature
Key words: Sufiy literature, tradition of recording conversations, collection of articles, enlightenment, Sufiy prose, Yahyo ibn Muozrozi, Abulhasan Kharakani, Abusaid Abulkhayr
The object of the research is a tradition of recording conversations in Sufiy literature; evolution of this type of literary productions, beginning with the period of up-springing till the Xlll-th century, is canvassed and their value and importance are defined. Considering the materials of available sources the author elicits the place and role of extant literary productions which preserved up to nowadays due to the tradition in question. As a result of comprehensive analysis the author of the article comes to the conclusion that the recorded conversations of Sufiys played a noticeable role in the diffusion of Sufiy tenet, they present valuability for the study of Sufiys" ideas and various Sufiys" trends as well.
It is pointed out that a considerable part of Sufiy books and anthologies of the representatives of Sufiy social strata is presented with selected recordings of these collections. This important phenomenon exercised a considerable influence over Sufiy prose evolution both from the viewpoint of meaning and context and in the plane of forms and genres. The author of the article comes to the conclusion that as a result of the tradition in question and in the Persian-Tajik classical literature, in particular, in Sufiy prose, there appeared new literary forms, the genres of makoma and eulogy inclusive.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Азизов Сорбон Садуллоевич, муаллими кафедраи адабиёти классикии тоники Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: sorbon-1987@ mail.ru
Сведения об авторе:
Азизов Сорбон Садуллоевич, преподаватель кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академик Б.Гафурова (Республики Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: sorbon-1987@ mail.ru
Information about the author:
Azizov Sorbon Sadulloevich, lecturer of the department of the Tajik classic literature under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail: sorbon-1987@ mail.ru
