CC BY
86
10.01.03.АДАБИЁТИ МАРДУМИ КИШВАРДОИ ХОРИ^Й 10.01.03.ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10.01.03.LITERATURE OF THE PEOPLE OF THE COUNTRY AND ABROAD
УДК 8Т1 М.З.ШАРИФОВА
ББК 83.3(0)4
ХОЧА АБДУЛЛОХИ АНСОРЙ ВА НАСРИ ИРФОНИИ У
Шайхулислом Абеисмоил Абдуллох ибни Мухаммади Ансории Хиравй, ки аслу насаби у ба яке аз сахобагони Пайгомбар (с) Абуаюби Ансорй мепайвандад, соли 1006 дар Хирот ба дунё омадааст.
Хоча Абдуллохи Ансорй аз овони тифлй кобилияти фавкулоддаи хешро дар хифзи ашъори арабию форсй, аходису ахбор ва фарогирии фикх зохир кардаасг. Дидору мулокоге бо машоихи кибори мугасаввифа дошга,шогирди Абулхасани Харакон й буд ва аз файзи сухбати Абусаиди Абулхайр бахрахо бардоштааст. Шояд хамин дилбасгагии у ба улуми куръониву фикху хадис буд, ки Хоча Абдуллохи Ансорй, ки дертар бо унвони Пири Хирот шухрат пайдо кард, ирфону тасаввуфро бо таълифи осори пурарзиши худ чозибтару чолибтар сохт.
Аз гуфтаи Абдулхусайни Зарринкуб бармеояд,ки Хоча Абдуллохи Ансорй ханбалимазхаб будааст: «Ин пири Хирот (Хоча Абдуллохи Ансорй), ки такрибан ду сол чавонтар аз Носири Хусрав буд ва андаке кабл аз у вафот ёфт, шуру таассубе, ки дар мазхаби ханбалй нишон медод, аз шуру таассубе, ки Носири Хусрав дар оини хеш дошт,камтар набуд. Ва турфа он аст, ки бо вучуди дарду сузи суфиёнае, ки дар каломи у,хоса муночотхояш хаст, хушунату салобати як шайхулисломи ханбалй хам харгиз дар вучудаш фурукаш накард. Чунонки дар соли 478 хичрй, ки синни вай ба хаштод мерасид, хашму таассуби у бар зидди як воиз, ки мохи рамазон ба Хирот омада буд ва шайх дар каломи вай аз фалсафа шунида буд, фитнаи азиме барангехт.Чунонки Ибни Чдвзй дар «ал-Мунтазам» ривоят мекунад, ки дар асари тахрики шайх омма бар ин воиз шуриданд, хонаашро оташ заданд ва чун худи вай аз Хирот ба Пушанг гурехт ва ба Козй Абусаиди Фушанчй-мударриси Низомия панох бурд» (2, 67).
Ин маълумоти А.Зарринкуб, ки бо такя ба гуфтори Ибни Чдвзй ироа гардидааст, аз чанд масъала шухрату макоми маънавии Пири Хирот, аз тахочуми фалсафй пок нигах доштани тафаккури динии чомеа аз чониби у ва мавчудияти ихтилофи мазохиб хабар медихад.
Аз Хоча Абдуллохи Ансорй мачмуи кутубу расоил, аз кабили «Муночотнома», «Насоик», «Канз-ус-соликин», «Кдландарнома», «Мухаббатнома», «Хафт хисор», «Рисолаи дилу чон», «Рисолаи воридот», «Илохинома», «Табакот-ус-суфия» ва гайра бокй мондааст, ки як иддаи онро худ китобат карда ва гурухи дигарро хангоми мачолиси ваъз шогирдонаш ба риштаи тахрир даровардаанд.
Мухаммадсарвари Мавлой дар робита ба ин менависад: «Аз миёни осори мутааддиди дигар, ки ба Хоча Абдуллохи Ансорй мансуб аст, бархеро худи у дар таълифоти хеш ном бурдааст, монанди «Манокиби Ахмади Ханбал», «Манокиби ахли осор», «Китоб-ул-кавоид», «Китоб-ул-форук фи-с-сифот», «Китоб-ул-кодирия», «Такфир-ул-фахмия», ки дар «Замм-ул-калом» аз онхо ёд кардааст. Муаррихону мутарчимони ахволи у чун Ибни Рачаб, Субкй ва Захабй низ ин китобхоро дар шумори таълифоти Пири Хирот зикр кардаанд. Дар ин манобеъ номи ду китоб ё рисолаи дигари у «Арбаъуна фи-т-тавхид» ва «Арбаъуна фи-с-суннат» низ омадааст, ки дар «Замм-ул-калом» аз онхо ёд нашудааст. Ин амр шояд ба далели таъхири замони таълифи он ду китоб бошад» (1, 176-177).
Дар идомаи ин кисмат мухаккики ёдшуда мабохиси худро дар мавриди осори дигари Пири Хирот густариш дода, нихоят фехристи 36 китобу расоили бо забонхои форсиву арабй навиштаи Хоча Абдуллохи Ансориро меоварад.
Аз унвон ва мухтавои расоили Хоча Абдуллохи Ансорй бармеояд, ки осори у дар ду боб, яке шархи масоили фикхй ва дастаи дигар чихати тавзеху ташрехи мафохиму мусталехоти ирфонй руи когаз омадаанд.
Дар мавриди хусусиятхои асосии осори Хоча Абдуллохи Ансорй бояд се нуктаи мухимро дар назар дошт:
Якум,мохиягу мухтавои осори у ва ахамияти адабии онхо дар баррасии масоили ирфони исломй.
Дувум, вижагихои жанрй, сохтор ва услуби нигориши Хоча Абдуллохи Ансорй.
Савум,накши ин орифу адиби машхур дар ихтироъ ва кашфи равишхои тозаи нависандагй дар насри суфия.
Шояд аввалин кори Хоча Абдуллохи Ансорй дар хифзу баёни зиндагиномаи ахли ирфон тархи форсии «Табакот-ус-суфия»-и Абдуррахмони Суламй буд, ки ин асар дар даврони минбаъдаи рушду нумуи нигоришоти манокибу тазкирахои ирфонй накши муассир гузошт.
Мавлоно Ч,омй хамчун адибе, ки фасохату балогати гуфтори уро такдир карда метавонист, дар огози китоби "Нафахот-ул-унс мин х,азарот-ил-кудс"-Абдуррах,мони Суламй ва Ансориро ба хукми танзимгарони тазкираи хоси суфиён бо усули табакот мешиносад.
Аз ин ру,Ч,омй сараввал арчи маънавии Абдуррахмони Суламй, равиши баён, тарзи масъалагузорй ва сифати китоби уро тавзех, медихдд: «Аммо баъд мегуяд пойшикастаи зовияи хумулу гумномй Абдуррахмон ибни Ахмад ал-Ч,омй, саббатахуллоху ъала-л-манхдч-ис-сидки ва-с-садоди фи-л-ъамали ва-л-кавли ва-л-эътикод,ки Шайхи имом, олими ориф Абуабдуррахмон Мухаммад ибни Хусайн ас- Суламии Нисобурй,каддасаллоху таъоло рухаху, дар баёни сирру ахволи машоихи тарикат, каддасаллоху таъоло арвохахум, ки кубарои дин ва узамои ахли якинанд ва чомеъанд миёни улуми зохиру улуми ботин, китобе чамъ кардааст ва онро «Табакот-ус-суфия» ном нихода ва онро панч табака гардонид. Ва табакаро иборат аз чамоате дошта, ки дар баёни вохид ё дар баёни азминаи мутакорибаи анвори вилоят ва осори хидоят аз эшон намуда. Ва сафару рехдати муридону мустафидон ба эшон буда. Ва дар хар табака бист тан аз машоих ва аиммаву уламои ин тоифа зикр карда. Ва хасби иктизои вакт ва маком аз калимоти кудсия ва шамоили марзияи эшон, он чи далолат мекунад бар тарикат ва илму хол ва сирати эшон дар баён оварда» (7,1).
Сониян, дар бораи макоми Хоча Абдуллохи Ансорй ва китобаш чунин иттилоъ медихад: «Ва Хдзрати Шайх-ул-ислом, кахф-ул-аном,носир-ус-сана, комеъ-ул-бидаи Абуисмоил Абдуллох ибни Мухаммад ал-Ансорй ал-Х,иравй, каддасаллоху таъоло рухаху,онро дар мачолиси сухбат ва мачомеи тазкиру мавъизат имло мефармудаанд ва суханони дигари баъзе аз машоихе, ки дар он китоб мазкур нашуда ва баъзе аз азвоку мавочиди худ бар он меафзуда. Ва яке аз мухиббону муридони онро чамъ мекарда ва дар кайди китобат медароварда» (7, 2).
Аз гуфтори Ч,омй ба ин натича расидан мумкин аст, ки вожаи «табакот» махз ба василаи Абдуррахмони Суламй (ба забони арабй) ва Хоча Абдуллохи Ансорй (ба забони форсй, лахчаи хиравй) ба истилох ё жанре табдил ёфт, ки шархи ахволу орои суфиёнро мутобики замони зиндагй, тарикат, чахоншиносй, андеша ва меъёрхои хоси ирфонй зикр кардан имкон дорад.
Забехуллох Сафо насри «Табакот-ус-суфия»-ро як навъ василаи хифзи гуиши хиравй дониста, мегуяд, ки асареро имруз монанди сабки он «ба нудрат метавонем ёфт» (5,913).
Илова ба китоби "Табакот-ус-суфия" Хоча Абдуллохи Ансорй як зумра осори мухими ирфониро ба забони форсй навиштааст, ки ба ташреху тавзехи матолиби мухталифи хоси мабонии суфия ва ахкоми он бахшида шудаанд. Ин асархо «Чихилу ду фасл дар хикоёти машоих», «Сад майдон», «Мухаббатнома», «Суолоти дил аз чон», «Муночотнома» ва амсоли ин махруб мегарданд, ки барои шухрату макоми муаллиф дар таърихи тасаввуфи исломй мусоидат кардаанд.
Забон ва усули баёни осори Хоча Абдуллохи Ансорй бо тамоми вижагихои худ таваччухи ахли тахкикро ба худ чалб менамояд. Дар хусуси таъйин ва муайян намудани усулу савти нигориши ин орифи нависанда адабиётшиносони мухталиф изхори назар намудаанд.
Яке аз сабкшиносони маъруфи эронй Сируси Шамисо хангоми таснифот ва ташрехи вижагихои насри форсй менигорад: «Яке аз шевахои насри форсй насри мавзун ё мусаччаъ аст, ки ду чилва дорад: яке насри мавзуни мурсал, ки дар осори Хоча Абдуллохи Ансорй дида мешавад ва дигаре насри мавзуни фаннй, ки дар «Макомоти Хдмидй» дида мешавад» (6, 61).
Мухдккики ёдшуда китобу расоили Хоча Абдуллохи Ансорй, аз кабили «Муночотнома», «Канз-ус-соликин» ва «Табакот-ус-суфия»-ро дар шумори аввалин намунахои насри мавзун ёдрас менамояд. Меъёри баходии Сируси Шамисо дар ин маврид корбасти «лахт хо ё фикрахои мусовй ё такрибан мусовй (ба лихози хичо) ба сачъ аст» (6,62).
Академик Н.Салимов дар мавриди шархи истилохи насри мусаччаъ чунин меандешад: «Ба эътирофи умум, аввалин нависандаи порсигуй, ки сачъро ба кор гирифт, шоир ва орифи маъруф Абдуллохи Ансорй буд».
Пажухишгари дигари эронй Мансури Растагор барои ифодаи ин мафхум "насри тагаззулй"-ро истифода бурдааст ва вижагии махсуси онро чунин ташрех, медихад: "Ин гуна насрхо, шомили насрхое аст, ки чанбаи шоирона ё хитобй ва тагаззулй доранд ва шомили хитобахои ошикона ва муночотхои орифона хастанд, ки гох, ба авчи лутф ва таъсир мерасанд ва гохр шомили ишороти ташвикй хастанд, монанди расоили Хоча Абдуллохи Ансорй,"Тамхидот"-и Айнулкуззоти Хамадонй,"Савонех,"-и Шайх Ахмади Газзолй,"Ламаъот"-и Шайх Фахриддини Ирокй, Рисолоти Азизуддини Насафй ва "Лавоех"-и Абдурахмони Ч,омй, ки агарчи латоифи маъонй дар голиби ин осор дар пардае аз бадоеъ ва румузу истиорот мастур мешавад, аммо бисёр латиф ва завкангез аст" (3,395).
Донишманди фавкуззикр мафхуми насри тагаззулиро муодили насри хитобй хам мешуморад ва ба назари мо мафхуми насри тагаззулй нисбат ба насри шоирона ба насри лирикии имруза наздиктар мебошад. Зеро маълум аст, ки тагаззул кисмати аввали касоид аст, ки бештар матолиби ошиконаро ифода мекунад.
Ба хамин хотир аст, ки Мансури Растагор насри тагаззулиро муодили насри хитобй медонад, ки намунахои барчастаи он дар таълифоти Хоча Абдуллохи Ансорй ба мушохида мерасанд. Масалан, дар "Муночотнома"-и Абдуллохи Ансорй, ки чанбаи кавии эхсосй дорад, нидо ва холатхои нависанда ба калам омадаанд, ки хосили эхросоти ишки фардии вай ба офаридгори хеш мебошанд.
Дар фасли «Тарассул (мактубот ва муншаот)» адабиётшинос Н.Салимов хитобахои ирфонии Хоча Абдуллохи Ансориро навъе аз номанигории хос баршумурда, мегуяд: «Имтиёзи расоили Абдуллохи Ансорй дар он аст, ки дар онхо мухотаб Худованди Зулчалол карор гирифта, бо нидои «Илохй!» шуруъ мешаванд. Масалан,«Илохй, агар моро ба мо бозгузорй, аз хама нокастарем ва аз хама пасмондагон вопастарем...Илохй, мо дар исён кушидем, ту ба камоли карам пушидй, чун пешидй, расво макун, он чй пинхон доштй, боз макун» (4, 357).
Номбурда жанри номаро ба хафт даста таксим намуда, бахши охирини онро «илохинома» меномад ва меоварад: «Илохиномахо. Манзур он номаву муночоте аст, ки дар онхо Худованд мухотаб карор дорад. Намунаи барчастаи ин навъ номахо муночотномахои Абдуллохи Ансорй ба шумор меоянд» (4,358).
Хамин гуна,бо як нигохи ичмолй метавон гуфт, ки як бахши асосии мероси ирфонии форсу точик ба калами Хоча Абдуллохи Ансорй мутааллик буда, дар ташакккул ва танаввуи тасаввуф сахми намоён дорад. Барои равнаки равишхои тозаи нигорандагии насри классикй, аз чумла номанигорй ва иншои тарассул, муночоту номахои орифона накши муассиру омузанда гузошт. Агар рисолахои у сабаби зухури як сабки махсус дар насри мо гардида бошанд, китоби «Таба кот-ус-суфия» чараёни нигориши тазкирахо, осори назарй ва манокиби суфиёнро вусъати хос бахшид.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ансорй, Хоча Абдуллох.Табакот-ус-суфия/Мукобалаву тасхех ва хавошиву фахориси Мухаммадсарвари Мавлой/А.Ансорй.-Техрон,Сухан,1362.-948 с.
2. Зарринкуб, А.Чустучу дар тасаввуфи Эрон/А.Зарринкуб.-Душанбе:Ирфон,1992.-3 96 с.
3. Растагор, М.Анвои насри форсй/М.Растагор.-Техрон:Интишороти Самт,1380.-636 с.
4. Салимов, Н.Мархалахои услубй ва тахаввули анвоъи наср дар адабиёти форсу точик (асрхои 1Х-ХШ)/Н.Салимов.-Хучанд:Нури маърифат,2002.-398 с.
5. Сафо, З.Таърихи адабиёт дар Эрон.Аз миёнаи карни панчум то окози карни хафтуми хичрй/З.Сафо.-Техрон: Фирдавс,1366.-1128 с.-2 ч.
6. Сирус, Ш.Сабкшиносии наср/Ш.Сирус.-Техрон:Митро,1377.-319 с.
7. Ч,омй, А.Нафахот-ул-унс мин хазаротул кудс/А.Ч,омй//Бо мукаддимаву тасхех ва таълифоти доктор Махмуди Обидй.-Техрон:Интишороти Иттилоот,1370.-1214 с.
REFERENCES:
1. Hoja, Abdulloi Ansori.Tabaqotu Suiiya./Introduction,revision and commentaries: Muhammadsavori Mavloi/A.Ansori.-Tehran:Speech,1362hijra.-948 p.
2. Zarrinkub, A.Quests in Mysticism of Iran/A.Zarrinkub.-Dushanbe:Cognition,1992.-396 p.
3. Rastagor, M. Types of Persian Prose/М.Rastagor.-Tehran:Samt publishing-house,1380hijra.- 636 p.
4. Salimov, N.Stylistic Periods and Persian Prose Development in Persian-Tajik Literature (referring to the IX-th - the XIII-th centuries)/N.Salimov.-Khujand: Light of Education,2002.-398 p.
5. Safo, Z.History of Literature in Iran. From the Middle of the V-th up to the Beginning of the VII-th centuties (hijra)/Z.Safo. -Tehran:Firdavs,1366hijra.-1128 p.
6. Sirusi,Sh.Stylistics of Prose/Sh. Sirusi.-Tehran:Mitro,1377hijra.-319 p.
7. Jomi, A.Nafahotulis min Hazoratul Quds/A.Jomi//Introduction,revision and commentaries: Dr.Mahmudi Obidi.-Tehran:Innovations publishing-house,1370hijra.-1214 p.
Хоца Абдуллоци Ансори ва осори ирфонииу
Вожацои калиди: Ансори, осор, назм, ирфон, тасаввуф, поэтика, майорат
Дар мацола вижагиуои адаби ва оуанг^ои ирфони дар осори мансури Хоца Абдулло^и Ансори мавриди та^циц щрор ёфтааст. Ба муаллиф даст додааст, ки вижагщои поэтикии насри Хоца Абдуллоуи Ансориро дар пояи сарчашмауои муътамади адаби ошкор ва таулил намояд. Тазаккур меравад, ки Хоца Абдулло^и Ансори яке аз маъруфтарин адибони насрнависи форсу тоцик буда, дар равнащ насри омехта, аз цумла номанигори, тарассул, муноцот ва номауои орифона нацши муассиру омузанда гузоштааст.
Собит мегардад, ки агар рисолауои у сабаби зууури як сабки вижа дар насри классикии тоцику форс гардида бошанд, китоби «Табацот-ус-суфия»-и вай ба цараёни тауаввули тазкиранигори, осори мансури назарияви ва манощби суфиёна дар адабиёти форсу точик вусъати хос бахшидааст.
Суфийские произведения Ходжи Абдуллоха Ансори
Ключевые слова: Ансори, произведения, поэзия, ирфон, суфизм, поэтика, искусство
В статье исследованы литературные особенности и суфийские мотивы в прозаических произведениях Ходжи Абдуллоха Ансори.Исследователю удалось выявить и проанализировать поэтические особенности прозы Ходжи Абдуллоха Ансори на основе достоверных литературных источников. Отмечается, что Ходжа Абдуллох Ансори является одним из величайших прозаиков суфийской прозы, в том числе письменности: тарассул, суфийских мунаджат и смежной прозы. Доказывается, что если его трактаты стали зарождением особого стиля основой в таджикско-персидской прозе, то его книга «Табакот-ус-суфия» сыграла важную роль в процессе эвоюции антологии, теоретической прозы и суфийских манакиб(книг восхвалений) в персидско -таджикской литературы.
Sufi Literary Productions by Khoja Abdullo Ansori
Keywords: Ansori, work, poetry, Irfon, Sufism, poetics and art
Literary peculiarities of Sufi motives in literary productions belonging to Khoja Abdullo Ansori are canvassed in the article under consideration. Proceeding from authentic literary sources the researcher managed to reveal and analyze the peculiarities of rhetorical prose written by Khoja Abdullo Ansori. Khoja Abdullo Ansori is one of the greatest prose-writers in Sufi prose and the script called as tarassul and munojoti orifona cognitive prey being a founder of contiguous prose inclusive. His specific style in prose, permeates the book entitled «Tavakot-us-Sufi». The process of idea review reflected in «Manokib» tezhre presents a typical expansion. Thus, a lot of effects were introduced into the history of religious works from the Tajik-Persian literature connected with it.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Шарипова Муътабар Зацибуллоевна, номзади илмуои филологи, дотсенти кафедраи забон ва адабиёти форсии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Цумхурии Тоцикистон, ш.Хуцанд),E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Шарипова Муътабар Захибуллоевна, кандидат филологических наук, доцент кафедры персидского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: [email protected]
Information about the author:
Sharipova Mu^tabar Zakhibulloevna, candidate of philological sciences,Associate Professor of the department of Persian language and literature under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand),E-mail:[email protected]
