CC BY
17
УДК-8т1 М.З.ШАРИПОВА
ББК-83.3(0)4
УСЛУБИ БАЁНИ «МУНОЧОТНОМА»-И ХО^А АБДУЛЛО^И АНСОРЙ
Асри Х1 аз му[имтарин давра[ои густариш ва такомули насри форсу тохик ба шумор меравад, зеро дар ин давра таълифи осори мансур дар мавзуъ[ои мухталиф доир ба масоили [икамй, каломй, ирфонй ва адабй анъана гардид. Ривочу инкишофи тасаввуф дар ин а[д яке аз сабаб[ои му[ими пешрафти наср ва таълифи китоб[о ба забони форсй-точикй шуд.
Насри форсу тохик дар ин давра тадрихан аз [олати соддаву маъмулии хеш берун рафт ва бар асари омезиш ва тамоюли зиёди нависандагон бо осори арабй ба насри мутакаллиф ва маснуъ табдил ёфт. Истеъмоли оёту а[одис, махсусан шеър дар наср василае барои итнобу ороиши сухан гардид. Дар ин давра [адди гузариш аз насри содда ба насри фаннй вухуд дорад, ки дар он шеваи таркиби калимот дур аз душвори[ои насри маснуъ аст, вале аз хусусият[ои ;обили тавахху[и он итноб, мутародифоти лафзиву маънавй, сахъ[ои соддаву мукаррар мушо[ида мешавад, ки бештар дар осори ирфонй ва махолиси хатибону воизон ва суфиён дида мешавад.
^адимтарин намуна[ои ин осор «Ма;улот»-и Шайх Абусаиди Абулхайр, «Кашф-ул-ма[хуб»-и Хуллобии {ухвирй мебошанд. Ин равиш бо насри Хоха Абдулло[и Ансорй ба авхи камолоти худ расид.
Чунонки маълум аст, дар осори адабй калимаву ибора ва хумла[о рисолати аслии инти;оли э[соси адибро бар у[да доранд. Алфоз бахше аз сохтори матн буда, иртиботи он[о бо якдигар аз тари;и хумлабандй [осил мешавад. Хумла[о бошанд, барозандаи андеша[ои адиб мебошанд. Бинобар ин забонро метавон дар ду савияи унсур[ои созандаи он ва чигунагии таркиби он[о баррасй кард.Маърифати забон ва услуби баёни нависанда ва адиб барои шинохти ма;оми у дар адабиёт, муайян намудани мароми эходй ва ханба[ои [унарии у амри хеле му[им ма[суб мешавад.
Дар ин замина мухтассоти сабки нигориши Хоха Абдулло[и Ансориро дар «Мунохотнома» маврид та[;и; карор меди[ем. Яке аз мухтассоти сабки баёни Хоха Абдулло[и Ансорй дар «Мунохотнома» соддагиву равонии калом ва ширинии калимаву ибороти дилнишинаст, ки дар саросари рисола ба [адди камол расидааст. Хоха Абдулло[и Ансорй чун нависандаи бома[орати замон аз забони зиндаи хал; ва шоха[ои гуиши мардумии он бе[тарин калимаву иборотро интихоб намуда, дар маврид[ои муносиб устодона ба кор бурдааст.
Забон, тарзи баёни суханвар сода ва орй аз суханбози[о буда, услубаш муъхаз, дорои маонии зиёд бо истифодаи алфози кам мебошад. Аз ин чо метавонем, бигуем, ки Ансорй хдмчун як орифи нуктасанху донандаи хуби забон дар даври худ тавонистааст бо чунин фасо[ату балогати калом махлис ороста, бар асоси ин махолис мунохоти хуберо ба калам ди[ад.
Сабки таълифи осори мансури Хоха Абдулло[и Ансорй бо он [ама хаззобияти тамом ва соддагии баён барои эходи падидахои [унарй, мавзунияти калом дар насри орифона [ам боис шудааст. Аз мутолиаи осори мансури Хоха Абдулло[и Ансорй маълум мешавад, ки муаллиф кушидааст, то забони рисола[оящ соддаву равон, хушо[ангу дилпазир ва барои мардум фа[мову муассир бошад. Аз ин ру, осори мансури форсии Хоха Абдулло[и Ансорй бо ма[орати баланд, бо забони о[ангдор ба калам омада, дар он[о ченаки хуби ;офия[ову интихоби калима[о барои ба вухуд овардани насри мусаххаъ э[сос мешавад. Чунончи: «Агар бар [аво равй магасе бошй, агар дар об равй, хасе бошй, диле ба даст ор то касе бошй»(4, 88).
Барои мисол боз намунае дигар аз «Мунохотнома» зикр мешавад, ки ба [а;и;ати андеша[ои боло санаде буда метавонад:
«Ило[о, эй Холи;и бемадад ва эй во[иди беадад, эй аввали бебидоят ва эй охири бени[оят, эй зо[ири бесурат ва эй ботини бесират, эй [аййи безиллат, эй муътии бефикрат ва эй бахшандаи беминнат, эй донандаи роз[о, эй шунавандаи овоз[о, эй бинандаи намоз[о, эй пазирандаи ниёз[о, эй шиносандаи ном[о, эй расонандаи гом[о, эй муббаро аз авои; эй мутталеъ бар [а;ои;, эй ме[рубон бар халои;. Узр[ои мо бипазир, ки Ту ганиву мо фа;ир ва бар айб[ои мо магир, ки ту ;авию мо [а;ир! Аз банда хато ояду зиллат ва аз Ту ато ояду ра[мат»(1,2).
Чунонки дар порчаи болой мебинем, ин мунохот намоёнгари насри хушо[ангу мусаххаъ буда, орй аз печидагуи[ост. Дар ин фир;а санъат[ои бадеии такрору тарсеъ, тазоду му;обала ва тавсиф ба мушо[ида мерасад.
Калима[о дар забони хал; дар давоми аср[о аз санхиш гузашта, хило, рехтагй ва содагиву возе[ии [айратангезе пайдо мекунанд. Забони хал; ба нависанда ашёи хом меди[ад. Нависанда ин ашёи хомро аввал дар корго[ ё лабораторияи эходии худ обутоб меди[ад, месанхад ва баъд ба омма та;дим мекунад. Ма[з дар [амин сурат хидмати бузурги нависанда [амчун устоди каломи бадей ба таври дурахшон намоён мегардад. Метавон гуфт, ки забони адабй каму беш реша ва заминаи худро аз забони му[овара мегирад. Забони гуфтугуиро то [удуде метавон аз осори [амдавраи адиб ва [амно[ия ё зодго[и у муайян намуд. Бад-ин маънй, ки осори дар фосилаи замони дар минта;аи хугрофй ё фар[ангй навишташуда маъмуланд аз як забони му[овара ба[ра Хустаанд. Бо гирд овардани нукоти муштараки чанд асар ва баррасии сабки он[о метавон ба нишона[ои забони гуфтугуй пай бурд. Дар давраи Хоха Абдулло[и Ансорй насри содда ва мурсали адабиёти форсу тохик нисбат ба даври насри фаннй сабки маснуъ ва мутакаллиф аст, соддатар мебошад. Дар сабки маснуъ нависанда саъю кушиш бар он дорад, ки [ар чи бештар аз забони му[овара фосила бигирад ва дурй бихуяд. Тавре ки аз мутолиаи ;ароин бармеояд, тан[о доираи муайяне аз хонандагон ба дарку фа[ми ин осори адабй ;одир буданд. Дар чунин асар[о забони фаннй ва мутакаллиф забони меъёр аст, яъне нависанда ба чанд асари мутакаллифу маснуъ забони адабии асари худро ба вухуд меорад. Нависанда гуё аз навиштани матолиби содда ва маф[ум э[соси шарм мекунад, аммо рохеъ осори сабки мурсал метавон ба натихае расид, ки решаи забони меъёр забони му[овараи ин ё он минта;а ва бахусус ла[хаи роих дар [амон давра мебошад. Чунонки маълум аст, дар тагйир ва та[аввули забони форсии дарй ривохи гуйиш[о таъсири зиёде доштанд.
Хоха Абдулло[и Ансорй низ [амчун намояндаи бома[орати насри форсу тохик ба истифодаи боигарии забони хал; асосан аз [амин нуктаи назар хозибаю рехтагй, хулоса ру[и хал;й бахшида, он[оро вирди забони мардум гардонидааст.
Донишманди эронй Забе[улло Сафо ихтисосоти лугавй ва имловиро дар осори Хоха Абдулло[и Ансорй мавриди баррасй ;арор дода, ба хулосае меояд, ки забони муаллиф нишонаи бозмонда[ои ла[хаи аслии [иравй аст (6,117). Дарво;еъ забони насри Хоха Абдулло[и Ансорй содда, фасе[ ва аз печидагигуи[о орй буда, имруз [ам барои доираи васеи хонандагон фа[мо мебошад. Хусусият[ои услуби гуфтугуй, ки дар осори Хоха Абдулло[и Ансорй бо услуби адабй омезиш ёфтааст, имруз дар гуйишу шева[ои мардуми ша[р[ои Самарканду Бухоро ва Хуханд ба мушо[ида мерасад. Масалан: «Шайхулислом моро гуфт: ...ва агар натавонед, номи эшон ёд доред, то бад-он ба[ра ёвед»(6,118).
Дар ин хо калимаи «ёбед» дар шакли калимаи ла[хавии «ёвед» истифода шудааст.
Ё худ: «{амди бе[ад Ило[еро ва дуруди беадад мар подшо[еро»[1,6].
Калимаи «бе[ад» дар ин ;арина бепоён, беканор буда, хоси ла[хаи {ирот ва Самарканду Хуханд мебошад.
Ё ин ки:
«Ило[о! Якчанд ба ёди Ту нозидам, инам бас, ки су[бати Ту арзидам» (1,7).
Ин хо калимаи «арзидам» ба маънои «сазовору лои; гаштам» ва «пазируфта гаштам» омада, дар забони гуфтугуй назар ба забони адабй маъмултар мебошад.
Зарбулмасал ва ма;ол[о яке аз намуд[ои хеле оммавии адабиёти лафзии хал; мебошанд. Дар он[о а;ида, ха[онбинй, тахриба[ои [аётй хеле содда, муъхаз ва пурмазмуну бадей ифода ёфтааст. Истеъмоли ма;ол ва зарбулмасал[о дар адабиёти мо [одисаи нав нест. А[амияти истеъмоли зарбулмасал ва ма;ол[о чун яке аз воситаи пуркуввати тасвир дар адабиёт буда, агар онро дар мав;еи худ истеъмол кунанд, забони нависанда пуробуранг ва салису таъсирбахш буда, хусусияти миллии он бархастатар мегардад. Мо[ирона истифода бурдани теъдоди зиёди зарбулмасалу ма;ол дар «Мунохотнома» ба он вижагихри хал;й ва обуранги хоси бадей бахшидааст.
Адабиётшиноси тохик Н.Салимов дар ;атори ин мансубият[ои услубии осори Хоха Абдулло[и Ансорй вухуди андарз[оро дар му[тавои он[о таъкид карда, ки тал;ину ифшои румузи ахло;й ва ирфониро дар [адаф доранд ва маъни[ои ами;и орифонаро дар шакли холиби бадей дар худ гунхоиш додаанд (5,98). Ба таъбири дигар, ба назари ин донишманд дар сухани мусаххаи Хоха Абдулло[и Ансорй [ам андарзу ма;ол ва [икмат[о истифода шудаанд ва го[е [ам худи он[о ба масобаи як [икмати пурбор табодул кардаанд. Барои собити ин назар ва исти;бол аз он метавон ба ин порча мурохиат намуд: «Орифро аз инкори мункир чй бок? На дарё ба да[они саг палид шавад ва на саг ба [афт дарё пок... Эй, ки дорй, магуй ва эй, ки надорй дуруг магуй ва агар надорй, махуруш.Зулм агарчи бисёр шавад ба сар ояд, агарчи хаббор аст, ба сар дарояд. Хавонмард чун дарёст ва бахил чун хуй, дурр аз дарё хуй, на аз хуй» (5,6-7).
Аз ин порча маълум мешавад, ки Хоха Абдулло[и Ансорй барои ороиши каломи худ [икмати маъруфи «Кай шавад дарё бо да[они саг палид»-ро овардааст, ки муодили онро дар адабиёти
форсй бо шакли «Кай шавад дарё ба пои саг нахас», метавон дучор омад, ки ба маънии аз [арфи бадгу одами пок бад нашавад ва муодил ба ин маонй истифода мешавад.
Мусташри;и бузурги рус Бертелс Е.Э. бар он а;ида аст, ки Хоха Абдулло[и Ансорй ба насри орифона дидактикй замина гузошт, ки баъдтар онро Саной идома додаст (2,654).
Ховаршиноси маш[ури дигари рус В.А. Жуковский ба ин назар аст, ки суруда[ои (муно^от[ои- Ш.М.) Хоха Абдулло[и Ансорй бо санъат ва ча[орчубаи назму насри дарборй ягон пайвастагй ё умумияте надорад (2,79).Хоха Абдулло[и Ансорй барои куто[у пурмазмун ифода намудани андеша[ояш рохеъ ба масоили гуногуни ихтимоию ахло;й зарбулмасалу ма;ол[оро ба таври холиб ба кор бурдааст. Добили тазаккур аст, ки [ангоми истифода бурдани зарбулмасалу ма;ол[о дар «Мунохотнома» ро[хои мухталифро пеш гирифта, он[оро мувофи;и матлаби муайян хеле мо[ирона ва эходкорона дар хой[ои гуногун бо шакл[ои мухталиф кор мефармоянд. Муаллиф барои пуркувват ва таъсирнок намудани фикри худ вобаста ба мав;еи корбурд ва хусусият[ои забони услубии худ баъзе унсур[ои зарбулмасалу ма;ол[оро тагйир меди[ад.
Ма;оли тохикии «дуруги масли[атомез бе[ аз рости фитнаангез»-ро Хоха Абдулло[и Ансорй чунин иброз кардааст: «Хуз рост бибояд гуфт, [ар рост нашояд гуфт, он арзе, ки меварзй» (7,24).
Ё худ ма;оли «аз султон бар[азар бош ва андак навозиши уро бисёр дон»-ро Хоха Абдулло[и Ансорй чунин ифода намудааст. «Зулм агар бисёр шавад ба сар ояд, золим агарчи хаббор аст ба сар дарояд».Ё худ мисол[ои дигар низ далели гуфта[ои мо шуда метавонанд:
«Дар [а;;и дунё чй гуям, ки доранд ба ранх ба даст оранд ва ба за[мат нига[ доранд ва ба [асрат бигзоранд». «{урмати илмро бе[ аз ман нига[ дор». «Илм бар сар тох асту ха[л ба гардан гул», «Аз омухтан ор мадор», «Рост гую айб махуй», «Нахуст андеша кун, он га[ бигуй», «Касеро ба нафрат маситой», «Бадтарин айбе бисёр гуфтанро дон» (7,92).
{амин тавр, ма;ол ва зарбулмасал[ои хал;й соддагй, фасо[ат ва бадеияти забони асарро низ зиёд намуда, дар баёни гоя ва тал;ини ма;сади эходй ба бе[тарин тарзе хизмат кардаанд.
Аз баррасии мавзуи мазкур метавон хулоса намуд, ки забон, тарзи баён ва услуби Хоча Абдуллохи Ансорй дар "Муночотнома" содда ва орй аз такаллуфу суханпардозй буда вай дар ин асар дар лафзи андак маонии зиёдеро гунчонидааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ансорй, Абдулло[. Мунохотнома. Ма;омот ва маколот/А.Ансорй//Бо кушиш ва э[тимоми Равонии Фар[одй.-Те[рон: Озарваш, 1373.- 108 с.
2. Бертельс, Е.А. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература/Е.А.Бертельс.-М.: Наука,1965. -524 с.
3. Веселовский, А.Н. Историческая поэтика/А.Н.Веселовский.- Л., 1940. - 240 с.
4. Мусулмон;улов, Р. Сахъ ва сайри таърихии он дар насри форсу тохик/Р.Мусулмощулов.- Душанбе: Ирфон, 1970. - 220 с.
5. Салимов, Н. Мар[ала[ои услубй ва та[аввули анвоъи наср дар адабиёти форсу тохик (аср[ои 1Х-Х111)/Н.Салимов.-Хуханд:Нури маърифат, 2002. - 398 с.
6. Сафо, Забе[улло. Таърихи адабиёт дар Эрон ва дар каламрави забони порсй/З.Сафо.-Те[рон: Муассисаи интишороти Фирдавс.-1373.-705с-1461. X.3/2
7. {одизода, Р. Тасаввуф дар адабиёти форсу тохик/РДодизода.-Душанбе;Адиб, 1999. - 188 с.
8. Шарифова М.З. Хоча Абдуллохи Ансорй ва насри ирфонии у/ М.З.Шарифова// Номаи донишгох. Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеъашиносй.- 2015.-№ 1.-С.73-76.
REFERENCES:
1. Ansori, Abdulloh. Monojot-Name. Positions and Articles/A.Ansori//Under the editorship of Ravonii Farhodi. - Tehran: Ozarvash, 1373. - 108 p.
2. Bertels, Ye.A. Selected Compositions.Sufism and Sufi Literature/Ye.A.Bertels.-M.: Science, 1965. - 524 p.
3. Veselovsky, A.N. Historical Poetics/A.N.Veselovsky. - L., 1940. - 240 p.
4. Musulmanqulov, R. Saj" and its Historical Survey in Persian-Tajik Prose/R.Musulmanqulov. - Dushanbe: Cognition, 1970. - 220 p.
5. Salimov, N. Stylistic Periods and the Development of Types of Prose in Persian-Tajik Literature (referring to the IX-th - the ХШ-th centuries)/N.Salimov. - Khujand: The Light of Enlightenment, 2002. - 398 p.
6. Safo, Zabehullo. The History of Literature in Iran and in Persian Speaking Countries/Z.Safo. - Tehran: Firdaws publishing-house, - 1373. - 705 p. - 1461. - V.V. 3-2.
7. Hodizoda,R.Sufism in the Persian-Tajik Literature/R.Hodizoda.-Dushanbe:Man-of-Letters,1999. - 188 p.
8. Sharifova,M.Z.Hoja Abdullohi Ansori and his Mystic Prose/M.Z.Sharifova//Scientific Notes.Series of Humanitarian and Social Sciences.-2015.-№1.-Р.73-76.
Услуби баёни «Муноцотнома»-и Хоца Абдуллохи Ансорй Вожа^ои калидй: " Муноцотнома", Ансорй, насри классикии форсу тоцик, услуби баён, забони гуфтугуй, зарбулмасалу мацол
Мацола ба баррасии мухтассоти сабки нигориши "Муноцотнома"-и нависандаи орифи асри XI-и форсу тоцик Хоца Абдуллоци Ансорй ихтисос ёфтааст. Тазаккур меравад, ки забон, тарзи баёни суханвар дар "Муноцотнома" сода ва дур аз суханбозщо ва муъцаз буда, дорои маонии зиёд бо истифодаи алфози кам мебошад.Таъкид мешавад, ки Ансорй аз забони халц ва шохацои шеваи он бецтарин калимаву иборотро баргузида, ощоро дар мавридцои муносиб устодона ба кор бурдааст. Нишон дода мешавад, ки дар "Муноцотнома"-и Ансорй нишонаи бозмондацои лаццаи аслии цирави мацсус аст ва дар асар гоцо услуби гуфтугуи бо услуби адабй омезиш ёфтааст Собит мегардад, ки моцирона истифода шудани теъдоди зиёди зарбулмасалу мацолцо ба «Муноцотнома» характери халци ва обуранги хоси бадей бахшидааст. Хамчунин зикр мешавад, ки андарзцо дар асари мавриди тацлил хеле зиёд ба мушоцида мерасанд,ки талцину ифшои румузи ахлоцй ва ирфониро дар цадаф доранд ва маъницои амици орифонаро дар шакли цолиби бадей дар худ гунцоиш додаанд.
Стиль изложения «Муноджотнома» Хаджи Абдуллаха Ансори
Ключевые слова: «Муноджотнома», Ансори, персидско-таджикская классическая проза, стиль
изложения, разговорный язык, пословицы и поговорки Статья посвящена рассмотрению особенностей стиля изложения «Муноджотнома», принадлежащего перу персидско-таджикского писателя-суфия XI века Хаджи Абдуллаха Ансори. Подчеркивается, что языку и стилю изложения «Муноджотнома» присущи простота и лаконичность, и это во многом обусловлено тем, что, автор произведения, отобрав лучшие слова и выражения из общенародного языка и отдельных диалектов, уместно и мастерски использует их в своем произведении. На основе анализа «Муноджотнома» выявляется, что в произведении прослеживаются остатки подлинного гератского наречия и в нем местами смешиваются разговорный и литературный стили. Доказывается, что уместное и целесообразное использование большого количества пословиц и поговорок придали «Муноджотнома» народный характер и особую художественную окраску. Наравне с этим отмечается, что в анализируемом произведении прослеживается большое количество наставлений, которые высказаны с целью пропаганды высоких нравственных качеств и толкования суфийских символов, а также глубокие суфийские мысли, выраженные в интересной художественной форме.
The Style of Reproduction of "Munоjot-Name" by Hoja Abdullah Ansori
Key words: "Munojot-Name", Ansori, Persian-Tajik classical prose, style of reproduction, colloquial
language, proverbs and sayings The article dwells on the peculiarities of the style of reproduction beset with "Munojot-Name" belonging to the pen of Persian-Tajik writer-Sufi of the Xl-th century Hoja Abdullah Ansori. It is underscored that the language and style of reproduction of the former inherent is simply and localness, it is due to mostly the fact that the author of the production resorting to the best word and expression of all-national language and separate dialectics, appropriate and mastership, he uses them in his own works.
Proceeding from the analysis of "Munojot-Name" the author reveals that in the literary production are traced back the rest of genuine Greek adverbs and instead of them are mixed both colloquial and literary style. It is proved that due to appropriate and comprehensive usage of a large considerable number of proverbs and sayings gave to "Munojot-Name" folk character and the main belles-lettres coloring. Alongside with this the author of the article lays an emphasis upon the idea that in the analyzed literary production is traced back a considerable number of edifications which were carried out with the aim of propaganda of the highest narrative qualities and interpretation of Sufi symbols and deeply Sufi thought expressing in reference to an interesting belles-lettres form as well.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Шарипова Муътабар За^ибуллоевна, номзади илмуои филологи, дотсенти кафедраи забон ва адабиети форсии Донишгоци давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров(Цумцурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: [email protected] Сведения об авторе:
Шарипова Муътабар Захибуллоевна, кандидат филологических наук, доцент кафедры персидского языка и литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: [email protected] Information about the author:
Sharipova Mu^tabar Zakhibulloevna, candidate of philological sciences,Associate Professor of the department of Persian language and literature under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail:[email protected]
