CC BY
22
Mypodï Низомиддин -
докторанти ДДХ ба номи акад. Б.Fафуров
ТУРКИСТОНИ ШАРЮ ВА АДАБИЁТИ ФОРС
Аз сарчашма[ои му[ими адабb - тазкира[о ва сониян фар[анг[о, ки умеди охирини дарёфти мероси хурдтарини ин ё он суханвар аст, маълум мегардад, ки абр[ои тираи осмони илму адаби классикии уй^р нагузоштааст офтоби маърифат нагл шавад ва му[аггигон аз зиёи он кофЬ ба[раёб бошанд.
Чун сухан аз шинохти мероси хаттии адабиёти классикии yйuyр меравад, давраи нисбатан гадими он ба асри X-XI, замоне ки Rарахониён як гисми сарзамини уйиурро истило карданд, тааллуг дорад; вагте ки осори Юсуф Хос {оxиб «^тед^ билик» («Дониш[ои саодатбахш»), Ма[муд Kошuарb «Девони лyuоти-т-тyрк» («Девони калима[ои туркЬ»), А[мад Юкнакb «{ибату-л-[агоиг» («{адяи [агигат[о») эxод гардиданд. Аммо ин комёбиро на фагат адабиёти уй^р, балки адабиёти халг[ои туркзабон дар умум, моли худ ё ягона [исоб мекунанд.
Дар арсаи задyхeрдхои зиёд, са[нахои [узнангези таърих бештари осори марбутаи ин миллати гадим аз даст рафтаву ба даст [ам наомадааст. Мутаассифона, чун сухан аз ин сарзамини со[ибтамаддун меравад,1 бештари афкор бо тасвири муносибат[ои моxароxeёна байни худи хонигари[ои уйиур, инчунин байни ду миллати як па[но - уй^р[о ва чини[о «музайян» мегардад. Вогеан, дар чунин [олат рушди мухтори илму фар[ангро uайримyнтазир мешуморанд.
Чун ба оuози матлаб бармегардем, наметавон гуфт манобеи фаровоне вyxyд дорад, ки кас тавонад аз манзараи инкишофи вогеии адабиёти ин миллат дар асри гадим ога[ шавад. Аз ин ли[оз, барои му[аггиг лозим меояд дар пажe[иши ин мавзeъ борикбин бошад ва хулоса[ои xадидy мустанадро баён кунад.
{адафи ба[си мо [уввияти адаби форсу та^ик аст, ки дар ин па[но на фагат таъсир, балки нашъат ва [ам вусъат дошт. Аз ин хотир, вуруди вогеии ин адабиётро оuози давраи комилан xадид ё давраи миёнаи таърихи адабиёти халги уй^р метавон шинохт, ки [одисаи наву бузурги фар[ангии ин миллат аст.
Давраи миёнаи таърихи адабиёти уй^р аз шукуфотарин са[ифа[о барои ин халгият [исоб мешавад.2 Дар ин бора адабиётшиносон, му[аггигон ва а[ли
1 {африёти зиёди дар асри XIX гузаронидашуда ба тамаддуни ку[ани замини Кошиар далолат додаанд. (Зикри Кошшр мутааллиг ба тамоми сар[ади yйuyр аст, ки онро Туркистони Шаргb хонанд)
2 Му[аггигону мусташригон давра[ои тараггии комили адабиёти форсу тоxикро агар аср[ои миёна (IX-XV) ба [исоб гиранд, дар адабиёти классикии уйдур давраи [уввияти вогеии он ба
- 15S -
сухан та[лил, омезиш ва рисола[ои илмЬ та[ия кардаанд, ки дар иттилои мо гарор доранд. Аз ин[о маълум мегардад, ки рушду та[аввули адабиёти худи уйиур чЬ тавр сурат гирифтаву дар кадом сабку салига осори манзум ва мансур ба миён омадааст. Аммо масъалаи му[ими дигаре, ки то [анез нокушуда богЬ мемонад, омезиши чигунагии вуруди адабиёти форсу тохик бар ин сарзамин ва вобастагии он бо такомули илмЬ ва адабии ин миллат аст. Кадом омил[о буд, ки дар гуруни вусто сарзамини Кошиар -Туркистони ШаргЬ тавонист ха[ише: [ам ха[иши илмЬ, адабЬ ва [ам такони маз[абЬ пайдо кунад ва самти ояндаи дурахшони худро муайян созад. ЧЬ гуна даст дод, ки шуарои уйиури туркнажод на фагат маонии баландпояи назму насри форсу тохикро дар осори хеш ва ба забони хеш инъикос кунанд, балки вориси ин адабиёт низ бошанд. Ворисоне, ки тавонистанд бо забони тохикЬ эход кунанд ва ахиран тавонистанд, ки иддае шуарои Мовароунна[ру Хуросонро ба сарзамини Кошиар халбу даъват намоянд ва, ни[оятан, [атто бо суханварони форсу тохик таъсири мутагобила ва муштаракоти адабЬ дар осор ба миён оваранд.
Бо дарки масъулият метавон гуфт, ки омузиши ин мавзеъ ва масоили он дар рушди улуми филологии муосир хизмати кечаке бошад шам1, барои му[аггигони хавон са[ифаи нави та[гиги [амешагиро дар оянда кушода хо[ад кард. Аз ин вах[, шинохту та[гиги «Та[аввули анъана[ои адабиёти форсу тохик дар адабиёти уйиури аср[ои ХУ-Х1Х» муносибат[ои илмЬ-адабЬ ва фар[ангиро баргарор хо[ад намуд, ки аз гадим байни ин ду сарзамини со[ибтаърих вухуд дошт ва сабаби пешрафти муомилоту [амкорЬ дар тамоми хаб[а[ои зиндагЬ буд.
Асри охир кутубе мутааддид, ки сарзамини уйиур Кошиари гадимро ёд меоварад, навишта шудаанд. Ин осор мутааллиг ба як зумра му[аггигони аврупоЬ, рус, адабиётшиносони езбек, турк ва олимони худи уйиур буда асосан паже[иши этимологию таърихист. Агарчанд тадгиготи филологие [ам ба мушо[ида расад, он муносибат[ои таърихЬ-адабии тарафи омезанда ва омехташавандаро дар бар мегирад. Аммо робита аз забону адаби форсЬ ё рисолаи илмии та[гигЬ хос дар ин бобат гариб, ки ба чашм наомадааст.
Тасарруф дар сарчашма[о, гомус[о, фе[рист[о асомии китоб[ои арзишмандро ба даст меорад, ки он[о ба давраи гадим ва миёна алога дошта, асосан дар забон[ои арабЬ ва форсию тохикЬ эход шудаанд. Ин осор низ ба вах[е ногили сарзамини Кошиар ва мардуми он аст. Баробари мутолиа кардани ин манобеъ (поёнтар зикраш хо[ад омад) хонандаи закЬ инчунин аз му[ити таърихии дигар кишвар[о, амсоли {инду Синд, Чину Мочин, Мовароунна[ру Хуросон, Яману Миср, Аврупою Рус, дигар давлат[ои араб ва халгият[ои гуногуни олам ого[ии бештар [осил мекунад. Аммо ду нукта
охир[ои асри миёна (ХУ-Х1Х) рост меояд [Комиссаров 1967: 160-161]; [Брагинский 1981: 9]; [Бафуров 1985: 410-411]; [Зо[идов 1976: 7]; [Уйиур 1983: 42,70]
1 Инъикоси лараёни таакики мавзуи шозира дар силсиламакола[о ба назар гирифта шудааст
мавриди шар[ аст: якум, кишваршиносони гузашта баробари зикри мамолики мутарапЬ аксари [ол давлати Чинро низ ба тасвир кашидаанд (ва бештари сайё[он дар орзуи дидани ин диёр низ будаанд1). Ин далолат бар он аст, ки магами хоси кишвари мазкур eро дар мартабаи билоди пешрафта ва зебои олам баробар кардаааст. Дуюм, [ар xо ки сухан аз Чини гадим рафтааст, бешак, па^и он сарзамини ^шшр, ки на фагат [амрадифи тара^иёте Чин, балки дорои фар[ангу маданияти махсуси худ буд, дар назар омадааст. Ин чунин маъно дорад, ки осори мавриди зикри Чин бешу кам осори мавриди ушур[о низ ма[суб шудааст. Ва зикри кутуби зерин аз [амин гуна осор аст, ки сарчашмаи филологию таърихии пажe[иши моро ташкил меди[ад. Чунончи:
■ «Китобу-л-масолик ва-л-мамолик» («^тоб оид ба ро[[о ва мамлакат[о»). Асари xyuрофb ва таърихии xyuрофидон ва сайё[и араб (аслаш аз Эрон) Ибни Хурдодбе[ аст. Сол[ои 846-847 навишта шудааст.
■ «Kитобy-т-тибби-л-мансyрb» («^тоби тиббии ба Мансур бахшидашуда»). Асари гомусии Закариёи РозЬ дар боби тиб, ки дар оuози асри X ба забони арабb навишта шудааст. Дар ин китоб дурдона[ои ти66Ь ва илмии Чин истифода шудааст. Нусхаи ягонаи ин китоб дар китобхонаи Рампури {индустон ма[фуз аст.
■ «Tаxорибy-л-yмам». Бузургтарин асари таърихии Ибни Мискавей[ аст, ки асри XI таълиф шудааст. ^тоб аз таърихи шо[они Чину Мочин низ ба[с кардааст. Асари мазкур на тан[о барои халr[ои эрониасл, балки барои хал^ои рус ва туркзабон низ манбаи таърихb ба [исоб меравад.
■ «Axоибy-д-дyнё». Асари космографии муаллифи номаълуми асри XIII, ки ба забони форсии дарb таълиф шудааст.
■ «Таърихи Бано^тЫ». Асари Банокат^ ки соли 1317 ба забони форсии тоxикb таълиф гардидааст. Боби [аштуми китоб ба таърихи мулки Чин, тафсири иглим, дину оини он[о бахшида шудааст. Ин асар соли 1677 дар Берлин нашр ва ба забон[ои уй^рЬ, англиЛ, лотинЬ, фаронсавb тарxyма шудааст.
■ «Te[фатy-н-нyззор фЬ шроиби-л-ансор ва аxоиби-л-асрор» («Te[фаи нозирон дар бораи шроиботи ша[р[о ва аxоиботи сафар[о»). Асари таърихии сайё[, xyuрофидон ва муаррихи маш[ури араб Ибни Баттута аст. Соли 1335 дар Марокаш навишта шудааст. Бо номи «Сафарномаи Ибни Баттута» дар Шар1"у Fарб (Португалия, Франсия, Англия, Германия, Эрон ва шйра) тарxyма шудааст.
■ «Зафарнома». Асари таърихии Шарафуддин Алии ЯздЬ. Соли 1425 дар Шероз бо супориши писари Темур - Шо[рух ба забони форсии токикЬ навишта шудааст. Муаллиф аз сарчашма[ое, ки ба шакли манзум ба забони Уй^рЬ навишта шудаанд, истифода кардааст. Матни пурраи «Зафарнома» ду xилд дар {индустон (1885-1888) ва дар Эрон (1957) нашр шудааст.
1 Tаxрибаи мутаносиб низ ба назар меояд: боздиди худи сайё[они чинЬ аз кишвар[ои Осиёи МарказЬ, ки сe[бати дигарро ихтисос дорад
- 16G -
■ «Таърихи Хитой ва Хутан». Сафарномаи Алиакбари ХитоЬ, ки соли 1516 ба забони тохикЬ навишта шудааст. Дар Туркия ба номи «Яонунномаи Чин ва Хутан» маш[ур аст.
■ «Маногиби [унарварон». Тазкира оид ба [унар[ои хаттотЬ, муза[[ибЬ, [алкорЬ, тасвирЬ, ки ба галами Мустафо Алии ЧалабЬ мансуб буда, ба забони туркии усмонЬ (асри XVI) навишта шудааст. Фасли дуюми он - «Тавсифи коиаз ва афзори саноеъи хаттотЬ» аз хумла ба навъ[ои коиаз, ро[[ои тайёр кардани он, навъ[ои бе[тарини коиази хитоЬ бахшида шудааст.
■ «Кунузу-л-аъзам» («Ганхинааои азим»). Асари таърихии Абдурра[мони Сирот, ки соли 1712 дар Бухоро ба забони тохикЬ таълиф шудааст. Дастхати ин асар дар Захираи дастхат[ои шаргии Академияи Фан[ои Хум[урии Тохикистон нига[ дошта мешавад.
■ «Таърихи РашидЬ». Асари Мирзому[аммад {айдар, ки ба забони форсии тохикЬ навишта шуда, аз хумла таърихи Кошиарро дар бар мегирад. Сол[ои 1849-1850 Му[аммадсодиг онро ба забони уйиурЬ, 1895-1898 Денисон Росс ба забони англисЬ тархума кардаанд.
■ «Баёни баъзе [аводисоти Бухоро, Хеганд ва Кошиар». Асари муаррихи тохик Мирзошамси БухороЬ, ки соли 1859 навишта шудааст.1
Аз ин хи[ат, фикр мекунем, ки та[лил ва мушо[идаи манзараи рушди таърихии миллату гавм[ои Туркистони ШаргЬ, таърихи [окимон, ро[[ои тихоратии корвонгузар ва ба[рЬ, сохтмон[ои меъморЬ, чигунагии водию ке[[ою дарё[о, галъа[о, хохагЬ, тарзи давлатдорЬ, ибодатхона[о, муассиса[ои илмЬ, зиндагии мардум, рушди тиб ва инкишофи хат, ид[ои халгЬ, [унар[ои гуногун, санъату ёдгори[ои маданЬ, [ихрати габила[о ва иайра, ки дар осори мавриди назар омадааст, кори мугаддамотии та[гиггарро такон меди[ад ва аз а[амият холЬ нахо[ад буд. Аз шинохти осори мазкур бори дигар таъсири мутагобили фар[ангЬ, маданЬ ва илмии Чину Кошиар ва кишвар[ои Осиёи МарказЬ ошкор мегардад.
Дар мугоиса метавон гуфт, чунончи ислом аз нимхазираи Араб баромад ва дар сарзамини Форс нашъат ёфт ва иоя[ои олии онро Сомониён бо усули [анафЬ инъикос карданд ва баъдан туркони усмонЬ сиёсати аслЬ ва фар[ангпарваронаи дини мубинро реи кор оварданд, Ро[и бузурги абрешим низ аз Чин тавассути ма[з сарзамини Кошиар ба Барбу Шимолу Хануб ро[ пайдо кард ва уйиур[о як навъ дарвозаи аввалини вуруду хурухи муносибат[ои на фагат игтисодЬ, балки динЬ, фар[ангЬ ва илмЬ гардиданд. Пешрафти [унар[ои хаттЬ, аввалин чопхона[о, ихтирои коиаз низ дар ин хо бо суръат пеш рафт.2 Ма[з дарвоза[ои иарбии Чин буд, ки а[ли ин сарзамин [анез пеш аз ислом бар ивази кеши буддоия аз маслаки монавия ба[равар шуданд ва боз [ам уйиур[о буданд, ки оини му[аммадЬ тавассути онон дар ин сарзамини
1 Ниг.: [Езбек 1971-1980]; [Энсиклопедия 1978-1988]
2 Баъзе та[лил[о ихтирои дастго[и аввалини чопи китобро ба ин тамаддун тааллуг медоранд. {арчанд то имрез кашфиёти мошинаи чоп бо номи Гюттенберги олмонЬ асри XV - кишвари Олмон ше[рат дорад
бузург па[н гардид. На[зати тархумае, ки суханшиносону шаргшиносон дар та[лили адабиёти Арабу Ахам баён медоранд,1 то [ол дар муносибати адабиёти уйиур омехта нашудааст. Омезиши ин газия бошад, маълумоти хадиду холибро ба филологияи муосир [адя хо[ад кард. Тавассути удабою фузалои уйиур матн[ои ку[ани мероси хаттии буддоЬ ва инчунин монавия, ки аксари он дар нусхаи асл богЬ намондааст, дар уйиурЬ умри дубораи худро ёфтаанд.
Тавассути Ро[и бузурги абрешим халги уйиур бо фар[анги Осиёи Миёна, Эрони шаргЬ ва {инди шимолЬ муносибати мутагобила пайдо намуда, пеш аз [ама, арзиш[ои [унарЬ ва баъд сулуки эътигодии ин мамоликро дар зиндагию маданияти худ татбиг кард. Аз ин хост, ки уйиур [о дар маркази таъсиру таассури тамаддун[о гарор гирифтанд. Навиштахоти реисангЬ ва нагш[ои дар ибодатго[[ои иор мавхудбудаи «Мын ой» («Бори [азор бут[о»), намуна[ои богимондаи гилембофЬ, ма[сулот аз о[ану сафолу чеб низ бар ин далел аст.
Мутаассифона, то шинохти ха[они маънавии уйиур, баъзе му[аггигон ва шаргшиносон [авза[ои Кошиарро бемаданияту агибмонда низ гумон кардаанд [Богиев 1978: 22]. Омезиш ва [африёти зиёди дар нимаи аввали асри XIX суратгирифта, собит кард, ки ин сарзамин яке аз марказ[ои илму адабу маданият дар Осиёи Марказист.
Тафа[[ус дар эходиёти Му[аммад ЗалилЬ, Му[аммад Эмин ХиргатЬ, Билол Нозим, Му[аммад Абдулло[и ХароботЬ, Абдурра[им НизорЬ, НавбатЬ, Обид КумулЬ, Амоннисохон, Мулло Фозил, Аязбек ЯушчЬ, Шо[ Ма[муд Чурас ва дигар классикони адабиёти уйиур онро нишон меди[ад, ки ин донишмандону суханварон дар олами рангини адабиёти форсу тохик ба камоли маънавЬ расида, машоми худро аз нак[ати боиистони осори РедакЬ, ФирдавсЬ, МавлавЬ, {офиз, Камол, ХомЬ ва ФонЬ муаттар сохтаанд. Та[гиги осори эшон ба илми муосири филологЬ хуирофиёи интишори адаби форсиро боз дар яке аз геша[ои дигари ха[он тасбит хо[ад кард.
Калидвожашо: мероси хаттии адабиёти классикии уйгур, хонигариаои уйгур, Туркистони Шарю, ааамияти муаими Чину Кошгар. Роаи бузурги абрешим, наазати тарлума, таъсири адабиёти форсу толик ба адабиёти классикии уйгур.
Ключевые слова: письменные памятники классической уйгурской литературы, уйгурские ханства, Восточный Туркестан, важное значение Китая и Кашгара, Великий шелковый путь, возрождение переводческой деятельности, влияние персидско-таджикской литературы на классическую уйгурскую литературу.
Key words: Uigmian khanstva, the eastern Тш-kistan, China's and Kashgar's important significance, great Silk Road, renaissance of interpreting activity, inf^nce of Tajik-Persian literatшre to classical Uigurian literatшre.
Пайнавишт:
1. Бокиев 1978 - Бокиев О. Уйгур халк лирик шеърияти.- Тошкент,1978.
2. Брагинский И.С. От Авесты до Айни.- Душанбе,1981.
1 Ниг.: [Зо[идов 2004]
3. Воробьева-Десятковская М.И. Научные экспедиции в Восточный Туркестан.- М., 2003.
4. Бафуров Б. F. Тохикон. К.2. - Душанбе, 1985.
5. Зо[идов В. Езбек адабиёти таърихини ерганишнинг баъзи масалалари -Езбек адабиёти таърихи масалалари. - Тошкент, 1976.
6. Зоаидов Н. Насри арабизабони адабиёти форсу толик дар асраои 8-9. -Хуланд: Нури маърифат, 2004.
7. Комиссаров Д.С. «Гуманность» и гуманизм: Идеи гуманизма в литературах Востока. - М., 1967.
8. Уйиур едебиятинин гисгиче тарихи.- Алма-Аты, 1983.
9. Езбек совет энсиклопедияси. -Тошкент, Чорда[ хилд.
10. Энсиклопедияи советии толик.- Душанбе:СЭСТ, аашт лилд.
11. The Art of Chinese 2005 - The Art of Chinese Xinjian Uyqyr Muqam. DVD. China
Муроди Низомиддин-
докторант ХГУ им. акад Б.Гафурова Восточный Туркестан и персидская литература
Автор стремится обратить внимание исследователей на вопрос о влиянии персидско-таджикской литературы на уйгурскую литературу, что ранее не рассматривалось в таджикском литературоведении. Автором названы причины и выявлены исторические связи, источники и книги, указывающие на насущную необходимость исследования данной проблемы. В XV-XIX вв. поэты и писатели Восточного Туркестана (всей территории Кашгара) оставили в наследство произведения, которые были созданы на основе традиций красноречия персидско-таджикской литературы. Исследование этого является жемчужиной изучения распространения персидской литературы в мире. Статья является введением автора к анализу данной проблемы, который обосновывает необходимость изучения этой научной проблемы на основе сравнения исторических фактов.
Murodi N.
The East Turkistan and Persian Literature
The author of this article wants to focus researchers' attention to question of Persian-Tajik literature's influence to Uighur literature, which hasn't been submitted by Tajik literary critics. The author presented the reasons and historical ties, sources and books, indicating binding study of the problem. In the XV-XIX centuries poets and writers of the East Turkistan (the whole territory of Kashgar) left a legacy that have been created based on the eloquence of Persian-Tajik literature. The study of this problem will spread the value of Persian literature all over the world. The author of the article attempted to make introducting analysis of the facts, which proves further research of this material.
Очилова Ме[ринисо Ил[омовна —
аспиранти ДДХ ба номи акад. Б.Fафуров
