Научная статья на тему 'Товар-моддий захираларни баҳолаш ва уларга доир ахборотларни молиявий ҳисоботда очиб бериш хусусиятлари'

Товар-моддий захираларни баҳолаш ва уларга доир ахборотларни молиявий ҳисоботда очиб бериш хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1263
221
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
товар­моддий захиралар / баҳолаш / таннарх / соф сотиш қиймати / халқаро стан­ дарт / тугалланмаган ишлаб чиқариш / тайёр маҳсулот / товарлар. / Inventories / valuation / cost / net realizable value / international standard / goods­in­process inventory / finished product / goods.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хайитбоев Мухаммади Исрапилович

Товар­моддий захиралар хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини самарали ташкил қилишда алоҳида аҳамият касб этиб, маҳсулот таннархида муҳим ўрин тутади. Товар­моддий захираларни тўғри баҳолаш ишончли бухгалтерия ҳисоби ахборотларини шакллантириш имконини беради. Мақолада товар­моддий захираларнинг моҳияти, халқаро стандартлар бўйича уларни баҳолаш ва молиявий ҳисоботда очиб бериш тартиби ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ASSESMENT OF INVENTORIES AND FEATURES OF INFORMATION DISCLOSURE IN FINANCIAL STATEMENTS

Inventories take an important significance regarding to enterprises performance organizing efficiency, as well in terms of product cost. Accurately valuation of these provides trustworthy accounting information. The article reveals the essence, assessment and disclosure the financial statements for inventories in accordance with international standards.

Текст научной работы на тему «Товар-моддий захираларни баҳолаш ва уларга доир ахборотларни молиявий ҳисоботда очиб бериш хусусиятлари»

Хайитбоев Мухаммади Исрапилович,

Тошкент молия институти «Бухгалтерия х,исоби» кафедраси катта укитувчиси

ТОВАР-МОДДИЙ ЗАХИРАЛАРНИ БАДОЛАШ ВА УЛАРГА ДОИР АХБОРОТЛАРНИ МОЛИЯВИЙ ЩОБОТДА ОЧИБ БЕРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 657

ХАЙИТБОЕВ М.И. ТОВАР-МОДДИЙ ЗАХИРАЛАРНИ БАЦОЛАШ ВА УЛАРГА ДОИР АХБОРОТЛАРНИ МОЛИЯВИЙ ЦИСОБОТДА ОЧИБ БЕРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

Товар-моддий захиралар хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини самарали ташкил килишда алох,ида ах,амият касб этиб, мах,сулот таннархида мух,им урин тутади. Товар-моддий захираларни т^ри бах,олаш ишончли бухгалтерия х,исоби ахборотларини шакллантириш имконини беради. Маколада товар-моддий захираларнинг мох,ияти, халкаро стандартлар буйича уларни бах,олаш ва молиявий х,исоботда очиб бериш тартиби ёритилган.

Таянч иборалар: товар-моддий захиралар, бах,олаш, таннарх, соф сотиш киймати, халкаро стандарт, тугалланмаган ишлаб чикариш, тайёр мах,сулот, товарлар.

ХАЙИТБОЕВ М.И. ОЦЕНКА ТОВАРНО-МАТЕРИАЛЬНЫХ ЗАПАСОВ И ОСОБЕННОСТИ РАСКРЫТИЯ ИНФОРМАЦИИ ПО НИМ В ФИНАНСОВОЙ ОТЧЕТНОСТИ

Товарно-материальные запасы играют особую роль в эффективной организации деятельности хозяйствующих субъектов, а также в себестоимости продукции. Правильная оценка товарно-материальных запасов позволяет сформировать достоверную учетную информацию. В статье раскрыты сущность, оценка и раскрытие в финансовой отчетности товарно-материальных запасов согласно международным стандартам.

Ключевые слова: товарно-материальные запасы, оценка, себестоимость, чистая стоимость реализации, международный стандарт, незавершенное производство, готовая продукция, товары.

XAYITBOEV M. ASSESMENT OF INVENTORIES AND FEATURES OF INFORMATION DISCLOSURE IN FINANCIAL STATEMENTS

Inventories take an important significance regarding to enterprises performance organizing efficiency, as well in terms of product cost. Accurately valuation of these provides trustworthy accounting information. The article reveals the essence, assessment and disclosure the financial statements for inventories in accordance with international standards.

Keywords: Inventories, valuation, cost, net realizable value, international standard, goods-in-process inventory, finished product, goods.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

Кириш. Иктисодиётни модернизациялаш шароитида хужалик юритувчи субъектлар ишлаб чикариш фаолиятининг самарадорлигини акс этти-радиган курсаткичларнинг умумий тизимида махсулот таннархи курсаткичи асосий уринни эгал-лайди. Чунки махсулот таннархини камайтириш хужалик юритувчи субъект фойдасининг ошиши, фаолиятини кенгайтириш учун кушимча имкони-ятлар яратилишига олиб келади. Бу борада Узбекистан Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев уз маърузасида куйидагиларни таъкидлаган: «Биринчи - ислохотларнинг кай даражада самара бераётганини курсатадиган максадли дастурларни амалга ошириш натижадорлиги. Булар каторида саноат ва бошка тармокларни ривожлантириш-нинг куйидаги иктисодий ва молиявий курсаткич-ларини келтириш мумкин: ишлаб чикариш кув-ватларининг ахволи, харажатларни ва таннархни пасайтириш, махаллийлаштириш ва рентабеллик даражасини, махсулот ракобатдошлигини сузсиз ошириш» [4, 26].

Дархакикат, ахолини сифатли ва арзон махсу-лотлар билан таъминлаш жахон бозорида икти-содиётимиз ракобатбардошлигини оширишда хом ашё ва ресурслардан окилона фойдаланиш, унум-сиз харажатларни тежаш ва махсулот таннархини камайтириш мухим урин тутади. Иктисодиётни модернизациялаш шароитида хар кандай хужалик юритувчи субъект уз тасарруфидаги товар-моддий захиралар хисобини туFри ташкил килиш хамда улардан фойдаланиш самарадорлигини ошириши зарур булади.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили. Товар-моддий захиралар (ТМЗ)ни хисобга олиш, уларни тан олиш ва бахолаш масалалари билан купгина иктисодчи олимлар шугулланишган. Жумладан, О.Бобожонов ва К.Жуманиёзовлар товар-моддий захиралар таннархини аниклаш усулларини ёритиб утишган [5, 206-263]. Г.Жамбакиева эса товар-моддий захираларнинг омбордаги ва бухгалте-рияда хисобга олиш масалаларига чукур эътибор каратган [6, 138-162]. И.Очилов ва Ж.Курбонбоевлар ТМЗларни туркумлаш ва бахолаш, улардан фой-даланишни назорат килиш масалаларига тухталиб утишган [7, 155-189]. Д.Норбеков, А.Махмудов ва Д.Мухаммедовалар ТМЗларни бахолаш ва инвентаризация килиш, ТМЗ буйича кушилган киймат солиFини хисоблаш масалаларига чукур эътибор каратишган [8, 65-86]. Иктисодчи олимлар Б.А.Хасанов ва А.Б.Акрамовлар товар-моддий захиралар хисобини ташкил килиш ва улар хакидаги ахборотларни молиявий хисоботларда очиб бериш масалаларини ёритган [9]. С.К.Байдибекова эса

товар-моддий захиралар хисоби ва аудити масалаларига тухталиб утган [10]. С.Сэдки, Э.Смит ва А.Стрикленд консолидацияланган молиявий хисоботларида товар-моддий захиралар хисоби-нинг халкаро стандартлар буйича киёсий тахлили келтирилган [11]. Аммо юкорида кайд этиб утилган олимларнинг асарларида хорижий амалиётда кабул килинган захираларнинг ишлаб чикаришга сарфланиши жараёнида уларни бахолаш усул-лари ва халкаро стандартларга мувофик ТМЗ буйича молиявий ^исоботда ахборотларни очиб бериш масалаларига кенг эътибор кара-тилмаган.

Илмий муаммонинг куйилиши. Товар-моддий захиралар - кейинчалик сотиш максадида нормал фаолият юритиш жараёнида тутиб туриладиган ва ишлаб чикариш жараёнида мавжуд булган, шунингдек, махсулот ишлаб чикариш, ишларни бажариш ёки хизматлар курсатиш жараёнида ёхуд маъмурий ва ижтимоий-маданий вазифаларни амалга ошириш учун фойдаланиладиган моддий активлар [2].

Бухгалтерия хисобида хисоб сиёсатини шакл-лантириш жараёнида товар-моддий захиралар гурухлари учун хисобдан чикаришни бахолашда турли хил усуллардан фойдаланиш мумкин. Бу жараёнда кушимча харажатлар юзага келиб, улар таркибига кайта киритиш, захираларни чикариб ташлаш ва улар жойлашган худудда захираларни харид килишда юзага келувчи атроф-мухитни тиклаш буйича бахолаш мажбуриятлари киради.

Агар товар-моддий захиралар ёрдамида амалга оширилувчи хужалик операциясининг мохиятига эътибор каратилса, у холда унда сотиб олиш, ишла-тиш ва хисобдан чикаришни хисобга олишда акс эттириш кузда тутилади. Товар-моддий захираларни бухгалтерия хисобида акс эттиришда улар-нинг келиб тушиш усулларига эътибор каратиш лозим.

Хужалик фаолиятида амал килувчи текшири-лаётган барча хужжатлардаги курсаткичлар, ифо-далар ва ракамли кийматлар узаро боFлик экан-лигига ишонч хосил килиш керак. Хужжатларни нафакат шакл, балки мазмун жихатидан хам тек-шириш ва тахлил килиш, шунингдек бирламчи хисоб хужжатларида акс эттирилган арифметик хисоб-китобларнинг туFрилигини назорат килиш керак. Шу максадда илмий тадкотлар амалга оши-рилган.

Тадкикот методологияси. Мазкур маколанинг услубий асоси сифатида иктисодий адабиётлар хамда илмий маколалар, иктисодчи олимларнинг товар-моддий захираларни таснифлаш ва бахолаш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

1-жадвал. Товар-моддий захиралар бухгалтерия х,исобини ташкил этиш усуллари1.

Бухгалтерия хисоби счетлари Хисобни ташкил этиш усуллари

1000-«Материаллар» 1) 1000-«Материаллар» счётини куллаш ва унда бевосита харид килинган материаллар буйича хакикий таннархни шакллантириш оркали; 2) 1000-«Материаллар» счётидан ташкари 1500-«Материалларни тайёрлаш ва харид килиш» ва 1600-«Материаллар кийматидаги фарклар» счетларини куллаган холда

2900- «Товарлар» 1) сотиб олиш нархлари буйича: хакикий таннархда (бевосита 2900-«Товарлар» счетида - хисоб нархлари буйича (1500-« Материалларни тайёрлаш ва харид килиш»); 2) сотув нархлари буйича (2920-«Савдо устамаси» счетидан фойдаланган холда)

2800-«Тайёр махсулотлар» 1) хакикий ишлаб чикариш таннархи буйича; 2) меъёрий (режали) ишлаб чикариш таннархи буйича 2800-«Тайёр махсулот» счети

2000-«Асосий ишлаб чикариш» («Тугалланмаган ишлаб чикариш») 1) хакикий ёки меъёрий (режали) ишлаб чикариш таннархи; 2) бевосита сарф-харажат моддалари буйича; 3) хом ашё, материаллар ва ярим тайёр махсулотлар

масалалари буйича изланишлари, эксперт бах,олаш, киёсий тахлил утказиш оркали тегишли йуна-лишларда хулоса, таклиф ва тавсиялар берилган. Мавзуни урганиш жараёнида умумиктисодий усул-лар билан бир каторда кузатиш, таккослаш, гурухлаш, назарий ва амалий материалларни жам-лаш хамда тизимли тахлил каби усуллар кулла-нилган.

Тах,лил ва натижалар. Товар-моддий захира-ларни бахолашда ТМЗ тури ва хисоб сиёсатига мувофик унга нисбатан кулланилувчи кийматни куриб чикайлик. Узбекистан Республикасининг «Бухгалтерия хисоби туFрисида»ги Конунининг 17-моддасига мувофик, товар-моддий захираларни бахолаш куйидаги иккита бахонинг энг пасти -баланс тузилаётган санадаги хакикий таннарх (сотиб олиш нархи ёки ишлаб чикариш таннархи) ёки бозор бахоси (реализация килишнинг соф киймати) буйича амалга оширилади [1].

И.К.Очилов ва Ж.Э.Курбонбоевларнинг фикрича, соф сотиш киймати - товар сотилишининг тахми-ний кийматидан товарларни сотув олдидан тайёр-лаш ва уни сотиш харажатларининг айирмасидир [7, 159]. Биз товар-моддий захиралар хисобини ташкил этишнинг кенг таркалган усулларини 1-жадвалда умумлаштирдик.

«Товар-моддий захиралар» номли 4-сон БХМСга биноан, хар бир кейинги даврда реализация килишнинг соф кийматини янгидан кайта бахолаш утказилиши мумкин. Иктисодий конъюнктуранинг узгарганлиги сабабли ташкилотнинг мулкидаги

1 Муаллиф томонидан тузилган.

илгари киймати пасайтирилган товар-моддий захи-рани реализация килишнинг соф киймати ошган холда тегишли хисобдан чикариш суммаси шу тарика тикланадики (тиклаш дастлабки хисобдан чикариш микдорлари билан чекланган), бунда янги баланс киймати ушбу икки кийматнинг энг ками - таннарх ёки кайта куриб чикилган реализация килишнинг соф кийматига кадар келтирилади [2].

«Захиралар» номли 2-сонли МХХСда таннархни бахолаш усуллари акс эттирилган, унга мувофик, одатда, кулайлик учун захиралар таннархини меъё-рий сарф-харажатлар усули ёки чакана нархлар хисоби сингари бахолаш усулларидан фойдаланиш мумкин (1-жадвал).

Меъёрий харажатлар хом ашё ва материаллар, мехнат, самарадорлик ва унумдорликни хисобга олади. Улар мунтазам равишда тахлил килинади, заруратга кура, жорий шароитларни хисобга олган холда кайта куриб чикилади. Чакана нархлар усули чакана савдода захираларни бахолаш учун кулла-нилади. Захиралар бирлиги киймати ушбу захира бирлигини сотиш нархини ялпи фойданинг тегишли улуши ёрдамида камайтириш йули билан аник-ланади. Фойдаланилаётган фоизлар микдорини аниклашда уларнинг киймати уларни дастлабки сотиш нархидан паст даражага туширилади.

«Захиралар» номли 2-сонли МХХС агар захи-ралардан фойдаланиш натижалари тахминан таннарх кийматини ифодаласа, захиралар таннархини аниклашнинг турли усулларидан фойдаланишга рухсат беради. Захиралар таннархини аниклаш учун куйидагилар кулланилади: 1) аник харажат-ларнинг узига хос идентификация килиш усули;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

2-жадвал. Хорижий амалиётда захираларни бахолаш усуллари1.

№ Мамлакат Захираларни бахолаш усуллари

ФИФО Уртача киймат (АВЕКО) Соф сотиш киймати Бошкалар

1. АКШ + + - Чакана усул

2. Германия + + + ХИФО, ЛОФО, КИФО, КИЛО

3. Франция + + + -

4. Буюк Британия + + + -

5. Италия + + - -

6. Греция + + - Тайёр махсулотларни захиралаш усули

7. Испания + + - -

8. Люксембург + + + Хакикий харажатлар

9. Нидерландия + + - Тайёр ва тугалланмаган ишларни захиралаш усули

10. Португалия + + - Захиранинг стандарт ва махсус (бозор) нархи

11. Россия + + - Хар бир бирликнинг таннархи усули

12. Швейцария + + - -

13. Швеция + - + Бажаришдан фоиз усули, Шартномани якунлаш усули

2) ФИФО усули (дастлабки тушум - дастлабки хара-жат); 3) уртача тортилган киймат (АВЕКО) усули буйича.

О.Бобожонов ва К.Жуманиязовларнинг фикрича, даврий хисобга олиш тизимини куллашда ТМЗнинг хар бирининг батафсил хисоби юритилмайди. Товар-моддий захираларнинг мавжудлиги мавжуд захираларнинг инвентаризация натижалари буйича аникланади. ТМЗни узлуксиз хисобга олиш тизимини куллаганда ТМЗнинг баланс счётларида товар-моддий захираларнинг келиб тушиши ва чикиб кетиши батафсил акс эттирилади [5, 216217].

2-жадвалда хорижий амалиётда кабул килинган захираларни бахолаш усулларини куриб чикайлик. Жадвалга кура, захираларни хисобга олиш буйича кенг таркалган усуллар уртача тортилган киймат (АВЕКО) ва ФИФО хисобланади. Шу сабабли, халкаро хисоб тамойилларига утишда захираларни уртача кийматда бахолаш керак. Захираларни жорий киймат буйича бахолаш уларнинг кий-матини хисобот давридаги аник кийматга имкон кадар якин микдорда такдим этиш имконини беради. Жорий киймат буйича бахоланган захиралар молиявий хисоботлар ушбу хисоботлардан фойдаланувчиларга тулик ва аник маълумот олиш имконини беради.

Товар-моддий захиралар хисобининг навбат-даги йуналиши бухгалтерия хисоби миллий стан-

1 Муаллиф томонидан тузилган.

дартлари ва халкаро стандартларда бу активлар тутрисидаги хусусиятларни куриб чикишни назарда тутади. Товар-моддий захиралар тутрисидаги ахбо-ротни олиш ушбу активларга тегишли молиявий хисоботга жиддий таъсир курсатувчи вокеалар, операциялар ва бошка хусусиятларни аниклашга ёрдам беради ва тахлил маълумотлари ошкор килинган ахборотда такдим этилиши мумкин.

Хисобот йили охирида товар-моддий захиралар бухгалтерия баланси ва тушунтириш хатида, захираларни бахолаш усулларидан фойдаланиш асо-сида, аникланган киймат буйича акс эттирилади. Халкаро хисоб амалиётида «Захиралар» номли 2-сонли МХХСга мувофик, молиявий хисоботлар куйидагиларни ёритиши керак:

- захираларни бахолаш учун кулланилувчи хисоб сиёсати, шу жумладан кулланилган тан-нархни хисоблаш усули;

- захираларнинг умумий баланс киймати ва ушбу корхона томонидан фойдаланилувчилар тури буйича захира киймати;

- захираларни сотиш харажатларини чикариб ташлаган холда жорий киймат буйича хисобга олинган баланс киймати;

- хисобот даврида харажатлар сифатида тан олинган захиралар микдори;

- хисобот даврида харажатлар сифатида тан олинган захираларнинг хар кандай арзонлаштириш суммаси;

- хисобот даврида харажатлар таркибида акс эттирилган захиралар кийматини камайтириш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

сифатида тан олинган арзонлаштиришга нисбатан кайд этиш суммаси;

- захираларни арзонлаштиришга сабаб булган холатлар ёки ходисалар;

- мажбуриятларни бажариш учун таъминот сифатида гаровга куйилган захираларнинг кий-мати [3].

Молиявий хисоботда захиралар тутрисида маъ-лумотларнинг тулик очиб берилиши бухгалтерия ахборотларининг аниклилиги ва шаффофлилигини таъминлайди.

Хулоса ва таклифлар.

1. Молиявий хисоботнинг халкаро стандартла-рида захираларни тан олиш вакти активни утган вокеалар натижасида ташкилот томонидан назорат килинувчи ресурс сифатида умумий тушунишга

таяниб, ундан иктисодий наф олиниши муносабати билан захиралар хисобида улар устидан назорат урнатиш ва иктисодий фойда олиш имконияти буйича тан олиниши керак.

2. Товар-моддий захиралар буйича операция-лар хусусиятларининг мохияти ва мазмуни уларни турли белгилар буйича таснифлаш, бахолаш ва ахборотни очиб беришга ёрдам беради. Товар-моддий захираларни бахолашда ривожланган мамлакатлар - АК.Ш, Германия, Франция ва бошк,а давлатларнинг илFор тажрибаларининг куллани-лиши товар-моддий захиралар хисобини халк,аро стандартлар асосида ташкил этиш имконини беради.

AgaÔMëT^ap pyuxaTM:

1. Y36eKucToH Pecny6nMKacMHMHr 2016 Min 13 anpengari «ByxranTepua xuco6u Tyfpucuga»™ YPK.-404-coH KoHyHU.

2. «ToBap-MogguM 3axupanap» HOMnu 4-coH BXMC. www.lex.uz

3. «3axupanap» HOMnu 2-coH MXXC. www.minfin.ru

4. Mup3uëeB U.M. TaHKUfluM Taxnin, K,arbUM TapTM6-MHTM3oM Ba waxcuM xaBo6rapniK - xap 6ip pax,6ap ^aonuflTUHUHr KyHganuK Kougacu 6ynuwu KepaK. Y36eKMcroH Pecny6nuKacu npe-3UfleHTM UaBKaT MMp3MëeBHMHr MaMnaKaTUMimu 2016 Munga uxtumoum-uktucoaum piBox-naHTupuwHiuHr acocurn AKyHnapii Ba 2017 Munra MynxannaHraH uktucoaum gacTypHUHr энr Myx,UM ycTyBop MyHanimnapira 6afuwnaHraH Ba3ipnap MaxKaMaciHiHr KeHraMTipinraH Max-nucuflaru Mabpy3aci, 2017 Min 14 AHBapb. - T.: «Y36eKiicToH», 2017.

5. Bo6oxohob O., XyMaHië3oB K. MonuABiiM x,ico6. - T.: «MoniiA» Hawpuë™, 2002. -672- 6.

6. ^xaM6aKieBa r.C. OumaHcoBbiM y^eT. y^e6Hoe noco6ie. - T.: «Iqtisod-moliya», 2018. -C. 352.

7. OmunoB M.K., Kyp6oH6oeB X3. MoniiABiim xico6. YKyB KynnaHMa. - T.: «Iqtisod-moliya», 2007. -488-6.

8. Norbekov D.E., Maxmudov A.N., Muhammedova D.A. Buxgalteriya hisobi. - T.: «Iqtisod-moliya», 2018. -248-b.

XacaHoB B.A., AKpaMoB A.B. ByxranTepcKiM y^eT i ^UHaHcoBaA oT^eTHocrb ToBapHo-MaTepianbHbx 3anacoB nonurpa^irnecKux npegnpiATiM. // «M^ucoguëT Ba UHHoBa^oH Tex-HonoriAnap» iinMiM эneктpoн xypHanii. 2018, № 2, MapT-anpenb.

9. BaMgb6eKoBa C.K. CoBepmeHcTBoBaHiie y^eTa i aygiiTa npou3BogcTBeHHbx 3anacoB. // BecTHiK yPOy. CepiA экoнoмuкa i ynpaBneHie. № 5/2013. http://elar.urfu.ru/ bitstream/10995/55017/1/vestnik_2013_5_014.pdf

10. S.Sam Sedki, Abby Smith, Aissa Strickland. Differences and Similarities Between IFRS and GAAP on Inventory, Revenue Recognition and Consolidated Financial Statements. //Journal of Accounting and Finance vol. 14(2) 2014. http://twww.na-businesspress.com/JAF/SedkiSS_ Web14_2_.pdf

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 10(130)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.