CC BY
16Топонимика
УДК 91 (038)
С. Э. Эбдiрахманов1, Ж. М. Шарапханова2
1Ага гылыми кызметкер (География институты, Алматы, Казакстан), КР Yкiметi жанындагы Республикалык ономастика комиссиясынын мYшесi 2К1ш1 гылыми кызметкер (География институты, Алматы, Казакстан)
ТОПОНИМИКАЛЬЩ АТАУЛАРДЫ КАЛЫПТАСТЫРУ ЖЭНЕ СТАНДАРТТАУ МЭСЕЛЕЛЕР1
Аннотация. Казакстанныц топонимикалык атауларын калыптастыру, стандарттау жэне транслите-рациялаудьщ кейбiр мэселелерi каралады.
Тушн сездер: топонимикалык атаулар, атауларды каталогтау, стандарттау, транслитерация, геогра-фиялык карталар.
Географиялык объектiлерге атау беру кене дэуiрден бастау алады. Алгашкы жабайы когамныц взiнде адам коршаган ортаныц объектiлерiн бiр-бiрiнен айыру жэне багдарлау максатында, оларды жадына сактап, эркайсысын жеке-жеке атауга мэжбYP болды. Осы туралы американдык топо-номист Джорд Стюарт былай деп жазды: «По крайней мере, еще не было открыто ни одного племени, настолько примитивного, чтобы оно не употребляло имена - и для людей, и для местности. Человека называют мыслителем, производителем орудий и т.п., мы можем также считать человека создателем имен» [1, 5 б.].
Жер-суга, елдi мекенге ат беру YPДiсi - езшщ ^лттык жэне тшдш ерекшелт бар, Yздiксз жYрiп жататын халык шагармашылыгыныц басты бiр процесi. Казактыц географиялык атау лары ете мэнерлi жэне поэтикалык сарынды. Орыс жазушысы К. Г. Паустовский: «Атаулар халыктыц ез елш поэзиялык эсем тiлмен безендiруi. Олар халыктыц мiнезi, оныц тарихы, оныц т^рмыска бейiмдiлiгi мен ерекшелт туралы баяндайды» - десе, белгш орыс географы, эрi этнографы Н. И. Надеждин: «Топонимика - Жердщ тiлi, ал Жер - адамзат тарихы географиялык атаулармен жазылган ютап», - деп топонимдердщ мацызын ете жогары багалаган едi [2, 28 б.].
Адамдардыц ендiрiстiк жэне когамдык iс-кимылдары езiндiк атаулары бар кептеген объекп-лерден т^ратын географиялык ортаныц барлык аясында, накты аумактык-табиги жэне аумактык-ендiрiстiк кешендерде етедi. Сондыктан географиялык объектiлердiц атаулары барлык уакытта бiрдей сан алуан аткарымдарды орындайды, оларсыз ешбiр когамдык формация емiр сYрген емес. Барлык багыттагы эр килы акпараттармен халыкаралык алмасудыц есiмтал таскыны географиялык атауларды бiздiц кYнделiктi емiрiмiзге ете кажетп жэне мшдетп атрибуттарына айналдырды. Топонимдер ^дайы толыга жэне жацара отырып, еткен когамныц да, казiргi когамныц да жан-жакты с^раныстарына кызмет еттi жэне кызмет етуде, сонымен бiрге тарихтыц жалгастыргыш к¥ралы ретiнде, болашак ^рпактарга да кызмет етпек.
Yлкен гылыми жэне практикалык мацызы бар топонимдерден табигаттыц эр тYрлiлiгi, табигат ресурстарыныц бары, орографиялык карама-карсылыктар, ландшафтардыц ала-шабырлыгы, эр жердiц климаттык жэне гидрографиялык ерекшелiктерi, сондай-ак табиги жэне баска обьектшердщ сырткы нышындары, езiндiк ерекшелштер^ саны мен сапасы, iшкi к¥рылымы мен мэнi, катысты-лыгы, т^рган орны жэне баска елеулi касиеттерi мен белгiлерi айнадагыдай анык кершедь Олар бойынша су кездерiндегi судыц сипаты, флора мен фаунаныц б^рынгы жэне казiргi жай-кYЙлерi, жайылымдардыц ешмдшш мен маусымдылыгы, белгiлi бiр аумактыц экологиясыныц жугауы жэне т.б. туралы сез айтуга болады. Кеп жагдайда олар гылыми акпараттыц бай жэне эр тYрлi кезi бо-лып табылады. Атакты галым, академик К. И. Сэтбаев пайдалы казбалардыц кенорындарын
iздестiруде топонимдердi сенiмдi белгiлердiц бiрi есебiнде кездейсок енгiзген жок.
№ 4. 2Q16
Топонимдеpде ayмaкrapды rçоныcтaнyдыц тapихи кезевдеpi, aдaмдapдыц шapyaшыльщ ic-rçимылдapы, бaйыpFы кeшi-rçондap мен ¥лтapaльщ rçapым-rçaтынacтapы, этноcтapдыц apеaлдapы, елдегi Ken Facыpлap бойы болFaн тapихи, caяcи жэне элеyме'тriк-экономикaльщ eзгеpicтеpi ^pœ-тшген. Олap кейiнгi ^pm^rapFa aтa-бaбaлapыныц ел жеpiн сьфт^ы жayлapдaн ^pFay кезшдеп еpлiк icтеpi тypaлы еcтеpiне caлaды. Хaльщтыц pyхaни бaйлыFы мен дaнaлыFыныц оpacaн зоp ^ой-мacы болa келiп, топонимдеp мэдениет пен хaльщтьщ ayызшa шыFapмaшылыFыньщ еcкеpткiштеpi pетiнде, эpi rçapaй жинayды, caкrayды жэне ^ыпсыз пaйдaлaнyдaн rçоpFayды ^жет етедi.
Лекcикaдa б^ынтан т¥paкraнFaн жеpгiлiктi aтayлap жaцaдaн ¥ЙымдacтыpылFaн эюмшшк-ayMa^rai^ жэне шapyaшыльщ бipлiктеpдi, елдi мекендеp мен олapдыц жеке бeлiктеpiн, пaйдaлы rçaзбaлapдыц кеноpындapын aтaFaн кезде пpaктикaльщ c¥paнымдapды жarçcы ^aнaFaттaндыpyдa. Топонимдеpдщ тaнымдьщ жэне aFapтyшыльщ мадызы eте зоp, aл ^FaM мен хaльщ Yшiн олapдьщ э^есе мекенжaйльщ aтrçapымдapы мaцызды. Мекенжaйльщ жэне Fылыми-arçпapaттьщ функция -лapмен ^rap, геогpaфияльщ aтayлap егемендштщ бекiгендiгiн, мемлекеттщ ^лттьщ бacымдыFы мен rçaïïra жaцFыpyын кepcететiн бacты к¥Paлдapдыц 6ipi болып тaбылaды.
Сонды^ган мемлекеттiк тiлде мiндеттi тYPде pеcми rçолдaнy Yшiн белгiленген бapльщ aïïrap-лы^гай геогpaфияльщ объектiлеpдц e3^iK aтayлapы бapльщ жaFдaйлapдa мойындaлyы жэне хaльщapaльщ шapттap мен келiciмдеpде, мемлекетapaльщ шекapaлapды делиметтеу жэне демap-Karray мaтеpиaлдapындa, хaльщapaльщ, поштaльщ, телегpaфтьщ жэне элекфондьщ бaйлaныcтapдa, интеpнетте, cондaй-arç Б¥¥-ныц хaльщapaльщ пaйдaлaнyFa apнaлFaн бapльщ pеcми тiлдеpiнде кapтaлap мен aтлacтap жacaFaн кезiнде д^ыс, бipiцFaй жэне ^pa^ra ныcaндa жaзылyы кеpек.
Еypaзияньщ 5,0% ayмaFын ^мтитын Kaзarçcтaн, жеpiнiц ayдaны бойыншa, дYние жYзiнiц ец ipi мемлекеттеpiнiц 6ipi болып тaбылыды жэне осы ^p^rarn бойыншa дYние жYзiнде Ресейден, Кaнaдaдaн, K^a^a^ АН^Ш-тен, Yндicтaннaн, Бpaзилиядaн, Авcтpaлиядaн, Аpгентинaдaн кейiн 9-шы оpын aлaды. Оcындaй ^^ama^ ayMa^ra жacaлып rçоpлaнFaн миллондaFaн эндогендш топо-нимдеp хaльщтьщ жaдындa caкraлyыньщ ap^a^i^^ бiздiц зaмaнымызFa дейiн жетп. Бiparç, eKi-нiшке оpaй, б^л оpacaн кeп aтayлap элi ^нге дейiн 6ip жеpге толыFымен жинaлмaй, жYЙеленбей жэне жaн-жaкrы зеpделенбей келедь Осыныц caлдapынaн деp кезiнде pеcми бacылымдapдa, ami^-тaмaльщтapдa, ceздiктеpде ^келмеген, Fылыми т¥pFыдaн aлFaндa eте к¥ВДы болып тaбылaтын, ондaFaн жэне жYЗдеген мыц жеpгiлiктi ^ja^raiR геогpaфияльщ aтayлapы эp тYpлi cебептеpмен жоFaлып кетт немесе бipтiндеп жоFaлyдa, aл кeптеген aтayлap rçaйтapымcыз жоFaлды. ya^rc озFaн caйын олapды кзлпыш келтipy eте rçmrnFa cоFaды немесе тiптi MYMKrn емес. Сонды^ган Республи-таныц зеpделi ^уымы, осы мэселенщ eзектiлiгiн жarçcы тYciнiп, геогpaфияльщ aтayлapдыц aкaде-мияльщ Yлкен ceздiгiн не кaтaлогын жacaп, бacтыpып шыFapyдыц кеpектiгi тypaлы еpтеден жэне бipнеше pет мэселе кeтеpген едi.
КСРО тapaFaнFa дейiн Ka3arç КСP-ндaFы геогpaфияльщ aтayлapды кaтaлогтay ж¥мыcтapы Ka3a^ КСР ЖоFapFы Кецешнде, кейбip миниcтpлiктеpде, ведомоcтволapдa жэне Fылыми меке-мелеpде жYpгiзiлдi. Олap мaмaндaндыpылFaн (тarçыpышъщ) тiзiмдеp жacaды жэне олapды о^тын-о^тын жеке aньщтaмaльщтap тYpiнде бacып шыFapып отыpды. Дэлipек aйщaндa, 1989 жылFa дейiн о^тын-о^тын rçaïïra бacылып шыFып т¥pFaн б^ыеты Ka3arç КСР ЖоFapFы Кецесшщ «Эюмшшк-ayMa^rai^ бeлiнy» aтты aньщтaмaлыFындa 10,8 мыцFa жуьщ экiмшiлiк-ayмaкrьщ бipлiктеp мен елдi мекендеpдiц aтayлapы житакгалды. Ол ya^rc эpтYpлi кapтaлap мен aтлacтapды жacayдa жэне бacып шыFapyдa негiзгi ноpмaтивтiк ^¥жaт ^ызметш aтrçapды. Бiparç, тpaнcлитеpaция т¥pFыcынaн aлFaндa ешrçaндaй сын кeтеpмедi. Ондa кeптеген aтayлap б¥pмaлaнып беpiлдi де, 6íp кезде жеpгi-лшт оpгaндapдыц сол д^ыс pеciмдемеген ^япы^^ Ka3arç КСР ЖоFapFы Кецесше тaпcыpылып, одaн кейiн оныц жapлыFымен бектлш отыpды. Аньщтaмaльщтьщ тaFы 6íp кемютш ол эprçaшaн оpыc тiлiнде бacылып отыpылды дa тiлiнде Baprnrnbi болмaды. Б^ьюты жеp иеленyшiлеpдiц 4 мыц^й aтayы Ka3arç КСР-ныц 6íp кездегi Жеp rçaтынacтapы мен жеpге оpнaлacыpy комитетшщ aньщтaмaлыFындa кepcетiлiп келшдь Пaйдaлы rçaзбaлap кеноpындapыныц aтayлap кaтaлогын б¥pынFы Ka3a^ КСР Геология жэне жеp ^ойнayын ^оpFay миниcтpлiгi жYpгiзiп келдi. КР темip жол cтaнциялapыныц 6íp мыцдaй aтayы «Темip жол aньщтaмaлыFынa» кipгiзiлдi. KP-ндaFы бapлы^ елдi мекендеpдiц (^ыcтayлapFa дейiн) aтayы КР ^aracr^a жeнiндегi aгентiгiнде жинa^тaлFaн. ЖоFapFы aтaлFaн бapлы^ pеcми бacылымдapдыц жaлпы кемшiлiгi олapFa pеcпyбликaдa Facыpлap бойы жинaкraлFaн бapлы^ топонимдеpдiц шaFын Farn бeлiгi кipгiзiлген.
Осы ^нге дешн Казакстанныц географиялык атауларын бiрден-бiр жэне толык камтитын эрi сактайтын iрi масштабты топографиялык карталар болып саналады. Бiрак оларда Казакстанныц ^лан-байтак аумагында кептеген гасырлар бойы халык жинактаган атаулардыц бэрiн камти бер-мейдi. Мыс., масштабы 1:100 мыцдык карталарда шамамен 250 мыцдай орографиялык объек-тiлердiц (тау, шокы, тебе, ацгар, коныс т.б.) 25 мыцыныц гана аты жазылган. Оларда сол сиякты 85 мыц езеннщ 5 мындайыныц, 48 мыц келдщ 3 мыцдайыныц гана аттары жазылган. Эрине, ол карталарда кескiнделген барлык географиялык обьектiлердiц жергiлiктi халыкка белгш аттары бар. Оларды экспедицияга барып не с^рау салу аркылы жинауга болады. Бiрак казiргi нарык жаг-дайында, КР ГА-сы каражат жагынан киын жагдайда болуына жэне когамдык ^йымга айналуына байланысты бiрiншi жол мYмкiн емес, ал екiншi жол ^закка созылады.
Атауларды жинау мен олардыц этимологиясын аныктауда казак жэне орыс тiлдерiнде жазылган табиги объектiлер мен елдi мекендер атауларыныц тiзбелерi бар арнаулы топонимикалык сездштер мацызды рол аткарады. Республикада басылып шыгарылган топонимикалык сездiктер 25 мындай гана атауды, ал б^рынгы одактык сездiктер 11-17 мыцдай атауды камтиды.
Б^лармен салыстырганда 1962-1980 жылдары ГФР-нда басылып шыккан 10 томдык «Орыс географиялык атауларыныц сездiгi» б^рынгы КСРО-ныц 250 мыц географиялык объектшершщ атауларын камтыган. АКШ-та 1970 ж. жарык керген 7 томдык «КСРО-ныц стандартталган атаулардыц ресми сездт» б^рынгы КСРО-ныц 400 мыц географиялык объектшершщ атауларынан тирады. Сауд Арабиясыныц Корольдiк университетiнде осы елдiц, аумагы жагынан Казакстаннан кеп кiшi, 20 томдык «Казiргi жэне тарихи географиялык атаулар сездш» шыгарылды. Осы елдердщ жэне элемнiц баска елдерiнiц тэжiрибелерi келешек ^рпактарга топонимдерде берiлген халык даналыгын калай сактау керек екендш туралы мысал бола алады.
Ашык тYPде пайдалану Yшiн шыгарылатын карталар масштабыныц 1р1лену1не жэне республи-каныц географиялык атауларына халыкаралык CYраныстыц кYрт осуше байланысты Казакстан Республикасында жиналган колда бар топонимикалык кор жеткшкшз болып отыр. 1р1 масштабты топокарталардан, барлык ведомостволык аныктамалардан, тарихи жэне баска дерек кездерден жиналган Казакстан Республикасыныц географиялык атауларыныц абсолютпк акпараттык корын к¥рудыц кажетгшш шсш жетп.
Жергшкп тамыры мен дамуыныц кепгасырлык тарихы бар казак атауларыныц айтарлыктай белш Yлкен транслитерациялык б^рмалауга ^шырады. Кейде арнаулы жYргiзiлген зерттеулераз атаулардыц эуелп д^рыс халыктык нысанын аныктау мYмкiн емес. Б^л топонимдердщ мазм^нын ашуга кажетп. М^ндай топонимдер «дэстурлЬ» болган кезде жэне олар сол калпында дYниежYзiлiк карталар мен атластардыц беттерiнде, ресми халыкаралык ^жаттарда бекiтiлiп калса тiптi орын-сыз. Б^рмаланган атаулар езiнiц гылыми-акпараттык к¥ВДылыгын жогалтады, халыктыц занды кобалжуын тугызады.
вркениеттi елдерде физика-географиялык объектiлер мен елдi мекендердiц аттарын калай болса солай езгерте бермейдi жэне оларды б^рмалап пайдаланбайды. вйткенi оларга ат берген халык екенш жэне ол келешек ^рпак Yшiн сол объектшердщ алгашкы аттарыныц д^рыс н^скасын сактап келгендiгiн жаксы тYсiнедi. Сондыктан келес ^рпактыц оларды б^рмалап б^зып пайда-лануга моральдык кккыгы жок деп тYсiнедi.
Кептеген жергiлiктi атаулар ресми ^жаттарда жэне iс жYзiнде эр тYрлi вариантта жазылып пайдаланылады, б^ган жол беруге болмайды. Мысалы, орыс тшнде Сарыарка, Акшокы, Кушокы деп д^рыс жазудыц орнына Сары-Арка, Ак-шокы, Акшока, Акшок, Акчока, Акчоко, Куучеки деп б^зып жазады. Б^дан соракысы б^рмаланган физика-географиялык атаулар ресми тYPде туынды атауларда: экiмшiлiк-аумактык бiрлiктiц, шаруашылыктардыц, кенiштердiц, елдi мекендердiц т.б. аттарында бекидi де «дэстYрлi» атауга айналады. Мысалы, элi кYнге дейiн орыс тшшде Караганды, Соран, Каркаралы, Карсакбай, Акадыр, Акшатау, Дария деп д^рыс атап жазудыц орнына Караганда, Сарань, Каркаралинск, Карсакпай Агадырь, Акчатау, Дарьинский деп аталып жэне жазылып жYр.
Кептеген казак атаулары непзиз орысшага айналып, сол кYЙiнде ресми атау болып жYр. Мыс., Караганды облысыныц солтYCтiгiндегi Ерейментаудыц ец бшк шыцы Акдiц (Акдин), конуска ^ксас ак шокы деген ^гымды береди Осы шокыныц атауы орыс тшнде эуелi Акдым, сосын Белодым болып шыга келдi. Кейiн оныц тещрегшдеп орманга «Белодымская лесная дача», сол жерде пайда
болган селога Белодымовка деген атау берiлдi. Кептеген хазах атаулары орыс тiлiнде калька (кeшiрме) тYрiнде пайдаланылып жYргендiктен, олардыц мекен-жайлых жэне багдарлых функ-циялары б^зылды. Мыс., Кекше, Шортан, Жетiсу, Ахсу, Карасу деудщ орнына Синюха, Щучье, Семиречье, Белые Воды, Черные Воды деп жазылып, айтылып жYр. Элемдш тэжiрибеде топоним-дердi калька тYрiнде пайдаланбайды. Географиялых объектшердщ атауы бiр тiлден екiншi тiлге аударылмайды, транслитерация эдгамен берiледi. Топоним, аталатын объект сияхты, жер шары-ныц белгш бiр нYктесiнде гана жэне белгш бiр тiл ортасында орналасады. Осыдан оныц мекен-жайлых функциясыныц, ец басты хасиеттершщ бiрi, т^рахтылыгы туындайды.
Географиялых атауларды транслитерациялаганда дэстYрлi-тарихи тэсшге кеп кецш бeлiнедi. Кеп жагдайда географиялых атаулар т^цгыш рет халай транслитерацияланып жэне ресми х¥жат-тардыц бетiне халай тYCсе, кейiн осы вариант, халыхтых формадан айырмашылыгы бола т^рса да, осылай хате пайдаланыла бередi.
Казахстанныц кептеген физика-географиялых объектiлерi мен елдi мекендердщ атауларыныц транслитерациясы Х1Х гасырдыц соцгы ширегiнен бастап халыптаса бастады. Осы кезенде Казахстан аумагында отарлауга байланысты iрi келемде топографиялых ж^мыстар жYргiзiлдi, тYрлi кар-талар пайда болды, Казахстанныц кептеген аудандарын зерттеген галымдар мен саяхатшылардыц гылыми ецбектерi жарых кере бастады. Осы ж^мыстардыц бетiнде алгаш рет географиялых атаулардыц д^рыс емес транслитерациясы пайда бола бастады. Осы YPДiс кецес Yкiметi кезшде де, ^жымдастыру, индустрияландыру, тыц жэне тыцайган жерлердi игеру уахытында да жалгаса бердi.
Осыныц бэрi Казахстанда географиялых атауларды жинап, зерттеп, стандарттап, орыс жэне элемнщ басха плдерше б^рмаланган холданысын бiр iзге салып, тYзетiп, зацдастырып, бахылап отыратын, Yкiмет тарапынан жYктелген жауапты мекеменщ эзiр жохтыгынан болып отыр.
ХХ гасырдыц соцгы онжылдыгында ДYние жYзiндегi кептеген мемлекеттердщ Yкiмет орган-дары, гылыми мекемелер^ картография хызметi топонимиканыц гылыми жэне практикалых проблемаларын шешуге, географиялых атауларды жазуды халыхаралых жэне улгтых дэрежеде бiр iзге келтiруге жэне топонимдердщ ^лттых автоматтандырылган жYЙесiн жасауга зор кeцiл белуде. Мысалы, б^л ж^мыспен АКШ-та географиялых атаулар бюросы, Канадада географиялых атаулар-дыц т^рахты комитетi, Германия мен Украинада географиялых атаулардыц ^лттых комиттеттерi, Англияда Британия география хогамыныц географиялых атаулардыц т^рахты комиссиясы, Ресейде Геодезия, аэрофототYсiру, картография бас басхармасы жан-жахты ш^гылданады. Осылардыц эрхайсысына географиялых атауларды д^рыс пайдалануды бахылып, тYзетiп отыруга багытталган тYрлi х¥хых берiлген.
Казахстан егемендiк алганнан кейiн х¥рылган Геодезия-картография бас басхармасы (ГУГК) бiр-екi жыл гана ж^мыс iстеп таратылды да, оныц ете хысхартылган штаты КР-ныц жер ресурс-тарын басхару жeнiндегi агенттiгiне берiлдi. КР Yкiметiнiц жанындагы Мемлекеттiк ономастика комиссиясы облыстардан келген ^сыныстар бойынша географиялых обьектiлердi хайта атау жэне жаца объектшерге атау беруге келюумен гана ш^гылданады. Басха х¥зыр бершмеген. вз тарапынан еш нэрсеш езгерте алмайды жэне хайта атау беру туралы ^сыныс та бере алмайды.
Халыхтыц рухани байлыгы болып саналатын географиялых атауларга Yлкен мацыз беретiн кейбiр ТМД елдерi, атап айтханда Ресей, Украина, Белорусь «Географиялых атаулар туралы» зац хабылдап, географиялых атаулардыц мемлекетпк каталогын жасауга юрють
Казахстанда м^ндай зац элi хабылданган жох. «КР тiл туралы зацында» (11.07.1997.), «КР экiмшiлiк-аумахтых х¥рылысы туралы зацында» (08.12.1993.), 1995 ж. 29 желтохсандагы КР Президентшщ Жарлыгы мен 1996 ж. 5 наурыздагы КР Yкiметiнiц хаулысында елдi мекендердi, кэсшорындарды, ^йымдарды, мекемелердi жэне физикалых-географиялых объектiлердi атау мен хайта атаудыц жэне атауларын eзгертудiц тэртiбi бекiтiлген де географиялых атауларды б^р-маланып хате холданудан хоргайтын бап жох.
Осы проблеманыц мацыздылыгын ескере отырып КР БFМ-нiц География институты, А. Бай-т^рсынов атындагы Тiл бiлiмi институты жэне КР Жер ресурстарын басхару жешндеп агенттiгiнiц РМКК «¥лттых картографиялых-геодезиялых хоры» бiрлесiп «КР-ныц географиялых атауларын орысшадын хазахша беру, хазахшадан орысша беру жeнiндегi щсхаулыгыныц» жаца н^схасын жасап, басып шыгарды. Ол кешнп жылдары республикада ^лттых саясат пен тш идеологиясыныц аясында болып жатхан тарихи, хогамдых-саяси eзгерiстердi есепке ала отырып жасалды.
М^ныц барлыгы ец алдымен ^лттык стандартка непзделген географиялык атауларды сэйкес-тендiрудiц халыкаралык стандарты талап еткенiндей казак атауларын орыс тiлiнде дэлме-дэл беру-дiц кажеттшшнен туындады. Казак атауларын орыс тшшде, сондай-ак ДYние жYзiнiц баска тшде-рiнде Б¥¥-ныц талабына сай колдануды бiр калыпка тYсiрiп сэйкестендiруге жаца н^скаулык оц рел аткаратынында еш кYмэн жок.
Топонимиканыц проблемаларын терец зерттемей, топонимикалык лексиканы жэне жалкы атау берудiц зацдылыгын зерделеусiз географиялык атауларды д^рыс жазуды сэйкестендiру мен стан-дарттау мYмкiн емес. Сондыктан республикада орысша топонимдердi казакша д^рыс жазудыц нысанына коса, казакша топонимдердi орысша д^рыс жазудыц нысанын да жэне олардыц кептеген керсеткiштерi женiндегi сипаттамаларын камтитын Географиялык атаулардыц мемлекеттiк ката-логын (ГАМК) жасаудыц кажеттшп туындады. КР БЕМ-нщ География институты мен КР Жер ресурстарын баскару женiндегi агенттiгiнiц «¥лттык картографиялык-геодезиялык корымен» бiр-лесiп жарыкка шыгарылган Казакстанныц географиялык атауларыныц 32 томдык каталогы масштабы 1 : 100 000 мемлекетпк кезекшi топографиялык карталарда бар барлык географиялык объек-тiлердiц аттарын камтыды жэне каталог деректерш ете жиi пайдаланатын барлык мекемелердiц накты с^раныстарын толыгынан канагаттандырады. Каталогты жасаудыц кажеттiлiгi бiр географиялык объектiнiц атауыныц эр тYрлi дереккездерде эр килы жазылуын болдырмауга эрi оларды тYзетуге байланысты туындады.
Каталогтыц екi варианты эзiрлендi: электрондык жэне кiтаптык. Электрондык версиясы казiргi заманныц децгейiне сай Yнемi толыктырылып, д^рысталып отырылатын, эрбiр объекпге 19 сипат-тама берiлетiн, республикада да, шетелде де олардыц бiркелкi жэне теракты жазылуларын камта-масыз ететiн КР аумагындагы географиялык атаулардыц жYЙеленген коры болып табылады. Казак жэне орыс тiлдерiнде шыккан ютаптык вариантында эр объект 10 керсетюш бойынша сипат-талады. Б^л каталогтарда эр облыстыц жер аумагына карай 5-тен 18 мыцга дейiн атау камтылган. Барлык облыстардыц каталогтары жарык кергеннен кейiн, Казакстанныц жер-су, елдi мекен, т.б. атауларыныц орыс жэне баска тшдерде жазылуы бiрiзге тYсiп, халыкаралык стандартка сай келетiндiгiне ^мэн жок.
Топонимикалык деректердiц ^лттык автоматтандырылган акпараттык базасын жасау, мемлекетпк децгейде оларды Yнемi жYргiзiп, толыктырып эрi тYзетiп отыру элемнiц кептеген елдершде жаксы жолга койылган. Мысалы, АКШ-тыц ез аумагыныц электрондык тэсшмен жасалган топонимдiк базасы 2,5 млн атауды к¥райды. Ол интернетке косылган. Оларды кез келген елдiц колдануышылары пайдалана алады. Ал АКШ-тыц Корганыс министрлiгiнiц шетелдер аумагына арналып жасалган жан-жакты эрi ете толык кестелш акпараты бар топонимдер базасы 4,5 млн атауды к¥райды.
КР-нда ^лттык географиялык атаулардыц каталогын шетелдерде пайдалану Yшiн Б¥¥-ныц ресми тiлдерiнде (орыс тшдершен баска) шыгару жэне шетел атауларын казак тшнде стандарттау элi колга алынбай жатыр.
Кеп жагдайларда географиялык атаулардыц мэселелерi iшкi мемлекетпк ^лттык мYДденiц шегiнен шыгады да халыкаралык мэнге ие болады. Сондыктан Б¥¥ 1967 жылдан географиялык атаулардыц проблемаларына, эсiресе оларды ^лттык жэне халыкаралык децгейде стандарттауга аса зор кецш белiп келедi. Оныц экономикалык жэне элеуметтiк кецесiнiц (ЭКОСОС) жанындагы ар-наулы к¥рылган сарапшылар тобы географиялык атауларды стандарттау туралы жYЙелi тYPде халыкаралык конференциялар еткiзiп тирады (Женева, 1967 ж., Лондон, 1972 ж., Афины, 1977 ж., Женева, 1982 ж., Монреаль, 1987 ж., Нью-Йорк, 1992, 1998 жж., Берлин, 2002 ж. жэне тагы баска).
Лондон конференциясында (1972 ж.) атап керсетшгендей, ^зак уакыт отаршылдыкка тэуелдi болып, тек бертiн гана ^лттык дамудыц дербестiк жолына тYCкен бiраз елдер мен аумактардыц географиялык объектшершщ атауларын б^рын метрополиядан келген баска елдердщ отарлау-шылары мен топографтары койган едi. Осындай жагдайда жергшкп халыкка таныс атаулар еске алына бермедi немесе еуропа тiлдерiнiц кейбiрiне бейiмделiп колданылды. Осыныц салдарынан осындай атаулар карталарга, географиялык жэне баска басылымдарга кiргiзiлiп, осы жолмен жерп-лiктi халыкка бейтаныс географиялык атаулар кещнен таратылды [3, 7 б.]. Осы туралы XI гасыр-дыц езiнде Бируни: «Белгiлi бiр жердi жат тiлдi баска тайпаныц екiлдерi иеленгенде атаулар тез езгередi. Олардыц сейлеу мYшелерi ете жиi атауларды б^зып ез тiлiне сол кYЙiнде кiргiзедi,
гректердщ дэстурлершдеп сияхты. Олар бастапхы мацызын алады, 6ipax атаулар 63repicKe ^шырайды» - деп жазган едi [1, 13 б.].
Б¥¥-ньщ географиялых атауларды стандарттауга арналган 8-шi конференциясы барлых ел-дерге географиялых атауларды стандарттаудыц басхарушы принциш^ айтылатын х¥жаттарды жасау ж^мыстарын тездетуге жэне ондай басхарушылыхты Б¥¥-ныц арнаулы жинагында жария-лауга жiберудi ^сынды жэне жеке елдерде холданылатын непзп принциптердi бiлмейiнше халых-аралых стандарттауды iске асыру хиынга согатынын ескертп. Конференцияныц харарында жерп-лiктi халыхтардыц географиялых атауларын жинаудыц жэне сахтаудыц керектiгiне, ^лттых жэне аумахтых езшшшгш кврсететiн атауларды сахтауга аса зор кещл бвлiндi, барлых дереккездерден географиялых атаулар туралы маг^лматтарды жинау тэрпбш дамытып эрi жетiлдiрiп отыру, сондай-ах географиялых атаулар архылы адамдарды мэцгшк есте халдырудыц бiрщFай саясатын жYргiзудi ^сынды. Б¥¥-ныц географиялых атауларды стандарттау туралы 2-шi конференциясыныц (Лондон, 1972 ж.) экзонимдер санын азайту жэне оларды пайдаланатын салаларды хысхарту саясатын жYргiзу туралы хабылданFан харарын басшылыхха алу, сондай-ах топонимикалых ахпарат-тармен халыхаралых алмасу Yшiн интернетп пайдалану, халыхаралых ^йымдар жэне агентпк-термен бiрге ж^мыс iстеу керектшн ескерттi [4]. Б¥¥-ныц географиялых атаулар жешндеп сарап-шылар тобы стандарттау проблемаларын тез шешуге арналFан, конференциядан басха, екi жылда бiр рет сессия етюзш отырады. Оныц 22^i сессиясы 2004 жылдыц сэуiрiнде Нью-Йоркте еттi, онда географиялых атауларды стандарттайтын ^лттых органдардыц бар-жохтыFына, географиялых атауларды аныхтауFа, нормаFа келтiруге жэне пайдалануFа баFытталFан ж^мысты атхару Yшiн керекп зацдых, нормативтiк жэне эдiстемелiк базаларына, географиялых атаулардыц ^лттых каталогын (деректер базасын) жасау ж^мыстарыныц жаFдайларына кеп кещл белвдь
Б¥¥-ныц географиялых атаулар жешндеп сарапшылар тобына харасты дYниежYзi елдершщ бэрiн хамтитын 21 аймахтых Белiм х¥PылFан. ШыFыс Еуропа, СолтYCтiк жэне Орта Азия Белiмiн х¥ру туралы шешiм Б¥¥-ныц географиялых атауларды стандарттау туралы етюзшген 6-шы кон-ференциясында (Нью-Йорк, 1992 ж.) хабылдашан. Казiр б^л Белiм Эзiрбайжан, Армения, Беларусь, Болгария, Грузия, КыPFызстан, Ресей, Тэжшстан, Эзбекстан жэне Украина елдершщ сарапшыларын бiрiктiредi. Экiнiшке харай Казахстан б^л Белiмге элi мYше емес. Белiм географиялых атауларды стандарттау баFытындаFы ж^мыстарды Yйлестiрумен жэне осы Белiмге кiрген елдердщ мамандары арасында тэжiрибе алмастыруды Yйлестiрумен ш^ылданады [5].
Казахстан егемен мемлекет ре^нде 1991 жылдан тэуелсiз топонимикалых саясат жYргiзуде. Сонымен хатар ол Б¥¥-ныц толых мYшесi ретiнде географиялых атауларды халыхаралых жэне ^лттых децгейде стандарттау мен бiр iзге тYсiруге баFытталFан Б¥¥-ныц барлых шешiмдерi мен ^сыныстарына кещл аударуFа жэне оларды орындауFа мшдетп. Б^л жаFдай республиканыц Fалым-дары, практиктерi, атхарушы жэне екiлеттi органдары алдында КР барлых аймахтарыныц топонимия кешенш жинау, жYЙелеу, зерттеу, бiр iзге тYсiру мiндеттерiн хойып отыр.
ЭДЕБИЕТ
[1] Мурзаев Э.М. География в названиях. - М., 1979.
[2] Надеждин Н.И. опыт исторической географии Русского мира. Библиотека для чтения. - СПб., 1837. - Т. 22, ч. 2, отд. 3.
[3] Комков А.М. проблемы стандартизации и нормализации географических названий на национальном уровне и международном аспектах // Ономастика и норма. - М., 1976.
[4] Об итогах 8-й конференции ООН по стандартизации географических названий и 21-й сессии группы экспертов ООН. - М., 2004.
[5] О деятельности Отдела Восточная Европа, Северная и Средняя Азия. Группы экспертов ООН по географическим названиям и о задачах по подготовке к участию в работе 22-й сессии. - М., 2004.
REFERENCES
[1] Murzaev E.M. Geographic names. - М., 1979 (in Russ.)..
[2] Nadezhdin N.I. Experience the historical geography of the Russian world. Library for reading. - St. Petersburg, 1837. -Vol. 22, part 2, div. 3 (in Russ.)..
[3] Komkov A.M. Problems of standardization and normalization of place names in the national and international aspects. Coll. Onomastics and the norm. M., 1976 (in Russ.)..
[4] Results of the 8th UN Conference on the Standardization of Geographical Names and the 21st session of the UN Group of Experts. M., 2004 (in Russ.)..
[5] The activities of the Department of Eastern Europe, North and Central Asia. UN Group of Experts on Geographical Names and the tasks to prepare for participation in the 22nd session. M., 2004 (in Russ.)..
С. А. Абдрахманов1, Ж. М. Шарапханова2
1 Старший научный сотрудник, член Республиканской ономастической комиссии при Правительстве РК
(Институт географии, Алматы, Казахстан) 2Младший научный сотрудник (Институт географии, Алматы, Казахстан)
ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ И СТАНДАРТИЗАЦИИ ТОПОНИМИЧЕСКИХ НАЗВАНИЙ
Аннотация. Рассматриваются некоторые вопросы восстановления, стандартизации и транслитерации топонимических названий Казахстана.
Ключевые слова: топонимические названия, каталогизация названий, стандартизация, транслитерация, географические карты.
S. A. Abdrakhmanov1, Zh. M. Sharapkhanova2
1Senior Research Worker, Member of the Republican onomastic commission under the Goverment of the Republic of Kazakhstan (Institute of Geography, Almaty, Kazakstan) Junior Research Worker (Institute of Geography, Almaty, Kazakstan)
PROBLEMS OF FORMATION AND STANDARDIZATION TOPONYMIC NAMES
Abstract. The article reviews certain questions of restoration, standardization and transliteration of toponyms in Kazakhstan.
Key words: toponymic names, cataloging of names, standardization, transliteration, geographic maps.
