CC BY
72Топонимика
ЭОЖ 91:81'373.21
К. Т. Сапаров1, А. М. Нурпейсова2, А. Е. Егинбаева3, А. Г. Абдуллина4
1 Г.г.д., профессор, физикалык жэне экономикальщ география кафедрасы (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттык университетi, Н^р-С^лтан, Казакстан)
2 PhD докторант, физикалык жэне экономикалык география кафедрасы (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттык университет^ Н^р-С^лтан, Казакстан)
3 PhD, ага окытушы, физикалык жэне экономикалык география кафедрасы (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттык университетi, Н^р-С^лтан, Казакстан) 4 Окытушы, география жэне туризм кафедрасы (К. Ж^банов атындагы Актебе внiрлiк университетi, Актебе, Казакстан)
КАЗА^СТАНДА ТОПОНИМИКАНЫЦ ГЕОГРАФИЯЛЬЩ БАГЫТЫНЫЦ КАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ ЖОЛДАРЫ
Аннотация. Казакстандагы топонимика гылымыныц калыптасуы мен дамуыныц негiзгi багыттары карастырылды. Топонимика гылымыныц дамуына Yлес коскан галымдар мен олардыц гылыми енбектерiне талдау жасалынды, онын iшiнде Казахстан Республикасы Бшм жэне гылым министрлiгi География инсти-тутынын гылыми енбектерi.
ТYЙiн сездер: топонимика, номинация, географиялык атау, сездш, каталог.
Kipicne. Адамзат дамуыныц каз1рп кезещ мен тарихы номинация принциптер1мен тыгыз бай-ланыста болады. Кез келген аймактыц топонимикалык жуйесш жинактайтын географиялык нысан-дардыц атауларын адамзат когамы аныктайды. Халыктыц дамуыныц тарихи урдю1, мемлекеттщ калыптасуы аумактык кещспкте коныстану мен шаруашылыгын игеру, ру мен тайпалардыц бе-лшу1 мен б1р1гу1 сиякты курдел1 удерютермен жалгасты. Белгш б1р жердщ табигаты, шаруашы-лыгы туралы акпарат адамныц кунделшт ем1р1 мен ю-эрекетшщ кещспкпк багдарлаушысы рет1нде кызмет ететш географиялык нысандардыц атаулары тур1нде кездеседь Нэтижес1нде атау-ларда халыктык географиялык терминдерд1 кец тургыда колдана отырып, ландшафт белгшер^ географиялык нысандардыц сипаты, табиги орта ерекшел1ктер1 керсетшедь Географиялык атау-ларды номинациялауда олармен байланысты улттык-мэдени дэстурлер мен элеуметпк-тарихи факторлар есепке алынады.
Каз1рп еркениетп географиялык атауларсыз елестету мумкш емес. Топонимдер - когам мен адамныц дамуыныц мшдетп элемент болып табылады. Топонимдердщ пайда болуын, дамуын, езгеруш, оган не себеп болганын жэне олардыц кандай магына б1лд1рет1ндтн аныктап бшу кажет. Осы сурактардыц барлыгы арнайы гылым жуйес - топонимикамен байланысты. Топонимика -географиялык атауларды, олардыц калыптасуын, дамуын, каз1рп жагдайын, магыналык мацызын, жазылуын жэне айтылуын зерттейтш гылым саласы. Топонимика интегральды гылымдардыц катарына жатады. Ол б1рнеше - лингвистика, тарих жэне география гылымдарыныц тушсушен пайда болган.
Зерттеу эдicтepi мен бастапкы материалдар. Зерттеудщ акпараттык базасы рет1нде Казак-стандагы жалпы жэне аймактык топонимикалык зерттеулер бойынша гылыми ецбектер, Казакстан Республикасы Бшм жэне гылым министрлт География институтыныц топонимикалык зерттеулер бойынша гылыми ецбектер1 пайдаланылды. Зерттеу жумыстары бойынша мэл1меттерд1 талдау, салыстырмалы - сипаттау эдютер1 пайдаланылды.
Зерттеу нэтижeлepi мен талкылау. Казак топонимикасыныц кейб1р мэселелер1, оны зерттеудщ алгашкы кадамдары кептеген орыс жэне казак галымдарыныц ецбектер1нде кершю тапты. Мэселен, Х1Х гасырдыц екшш1 жартысынан бастап, кейб1р жер-су атаулары (топонимдер) мен
этнонимдер жетндеп аса к¥нды деректердi Ш. Уэлихановтын, сондай-ак, орыс галымдары Ф. Бай-ков, С. У. Ремезов, П. И. Рычков, Г. Ф. Миллер, В. В. Радлов, А. В. Левшин, В. П. Семенов Тянь-Шанский, Н. А. Аристов, Г. Н. Потанин, А. Гумбольдт, А. М. Макшеев, А. Я. Ханыков, М. С. Чернышев, В. В. Бартольд, сол сиякты кешендi зерттеулер жYргiзген Ф. Щербинанын енбектершен кездеспруге болады. Географиялык карталарда сакталган к¥нды деректер катарына С. У. Ремезов-тын «Сгбгрдщ Сызба ютабын» жаткызуга болады. 1697 жылы к¥растырылган картада Казакстан аумагына карасты 200-ге жуык географиялык атауларга тарихи-географиялык т^ргыдан сипатта-малар берiлген. Мысалы: М^галжар (Айрюк), Жем (Гем), Есiл (Ишим), Арал тещзi (Синее море), ¥лытау (Улутова гора), Жэмш (Ямыш) т.б. [1].
Орыс зерттеушiлерi кейбiр топонимдердщ этимологиялык мэнiн де карастырады. Дегенмен, Казакстан топонимиясынын б^л пионерлерi халыктык этимология шецбершен асып кете алмады. Казакстан картасындагы географиялык атаулар соцгы жYЗ жыл iшiнде Патшалык Ресей тарапынан эдiлетсiз тYзетулерге ^шыраганы мэлiм. Ол когамньщ идеологиялык, саяси мYДдесiне сай жYргiзiлдi жэне ономастика мэселесiн гылыми жолмен реттеуге кещл белiнбедi. Нэтижесшде казак ономастикасынын езiндiк болмысына, ^лттык болмысына, ^лттык ерекшелiгiне, эсiресе онын топонимиялык жYЙесiне орасан зиян келтiрдi [2]. В. А. Никонов: «Атау нысанага танылып калган нэрсе емес, бiрак ол тек кана когамда емiр CYредi жэне эрбiр элеуметпк к¥былыс сиякты эркашан тарихи зандылыктарга багынады» деп жазды [3].
ТYркi халкы тiлiндегi ономастиканы жан-жакты зерттеудi батыл насихаттап, кYPделi енбектер жазып калдырган Н. А. Баскаковтын енбектерш ерекше атап керсетуге болады. Ол этнонимия, антропонимия саласын зерттеуде кептеген енбектер жазды [4]. Топонимикалык зерттеулер талай гылымнын деректерiне CYЙенедi. Кеп жагдайда лингвистика, тарих, география, этнография, картография т.б. гылым мэлiметтерiн пайдаланады. Демек, езге гылымдардын да топонимиядан алары кеп.
Казакстан топонимиясын зерттеудщ алгашкы кадамдары Х1Х гасырдын екiншi жартысынан басталды. Атап айтсак, П.П. Семенов Тянь-Шанский, Г. Н. Потанин, Ш. Уэлиханов т.б. галымдар езен, кел, тау, жота, асу т.б. географиялык таулардын шыгу тарихын зерттеп макалалар жазды. 1863-1885 жылдары жарык керген П. П. Семенов Тянь-Шанскийдщ «Ресей империясынын географиялык статистикалык сездтнде» казак жерiндегi географиялык атаулар жинакталган. Б^л енбек-тiн ерекшелт - топоним к¥рамындагы географиялык терминдер сызыкша аркылы белiнiп жазыл-ган. Сездiкте терминнiн казакшадан аударгандагы магынасы жакша iшiнде берiлген. Б^л сездштщ казiргi топонимика гылымы Yшiн атаулардын тiзiмiн, магынасын берумен гана емес, нысандардын географиялык ерекшелiктерiн сипаттаумен де ете к¥ВДы [5].
Халкымыздын данышпан галымы Ш. Уэлиханов езiнiн «Казак халкынын космогониялык ¥гы-мы» атты макаласында ай мен кYн, ж^лдыздар туралы тамаша пiкiр айтканы баршамызга мэлiм. Эсiресе Темiрказык, Жетiкаракшы, К¥с жолы, Yркер, СYмбiле т.б. космонимдер туралы айткан ойлары топонимикада ойып орын алады. Ш. Уэлиханов езшщ енбектерiнде 3000-нан астам топо-нимдердi пайдаланган, онын 2600 тYркi плдес болып келедi, онын енбектерiнде 500-ден астам сол кездегi микротопонимдер кездеседь Мысалы Тас^нгей, Цыземшек, Цойтас, Ащысу, Жыланды, Квктас, Царауылшоцы, Бурац, Суыцжон, Бассай т.б. атаулар жатады. Ол топонимдердщ шыгу тепн зерттеулер аркылы дэлелдеген. Fалымнын енбегi казiргi галымдар Yшiн м¥ра болып отыр [6].
Космонимдер жешнде деректер М. Шорманов, В. В. Радлов, Г. Потанин, Б. А. Куфтин, А. Ди-ваев, Х.А. Эбшев, П. Полатбеков, А. Машанов, Х. Аргынбаев т.б. енбектершде кездеседi. ХХ гасырдын басында казак топонимдерiнiн ерекшелiгi жайында К. Халид, М. Ж. Кепеев арнайы гылыми енбектер мен макалаларды жарыкка шыгарды. М. Ж. Кепеевтщ «Сарыарцаныц юмдгк екендт» (1907) енбепнде кептеген казак атаулары, тшт ногайлы заманындагы атаулар да кездеседi [7]. 1910 жылгы Шагатай тшнде жарык керген «Тауарих-и хамса-йи шаркит» ютабында К. Халид: «Менiн ете тан-тамаша болатыным, казак окымаган халык деп лакап айтылады. Ал, жаграфия, астрономия сиякты арнаулы пэндi окымай, бiлуге киын согатын жердiн белгшерш айы-рып, соган дэлме-дэл ат койып сейлейдi» - деп пЫр тYЙiндеген [8]. ХХ-гасырдын 30-40 жылдары топонимикалык зерттеулерге казак гылымдары да кызыгушылык танытып, онын мазм¥ны мен эдю-тэсшдерше айтарлыктай Yлес косты. Атап айтсак К. К. Ж¥банов, Э. Марг¥лан, С. А. Аманжо-лов, С. Алиев, Н. Баяндин т.б. [9]. 1950 жылы Б. Аспандияровтын «Кейбгр топонимикалыц атау-
лардыц этимологиясы» атты мадаласы жарыд кердь Автор Казахстан аумагындагы кейбiр топо-нимдердщ: Ертiс, Ыргыз, Кимад, Жайыд т.б. этимологиясын тарихи тургыдан сипаттап жазды [10].
Казадстанда топонимика гылымы ХХ гасырдыц 40 жылдарыныц аягында белсендi тYрде дами бастады. Казадстанда топонимика гылымыныц негiзiн далаган географ-галым F. К. Кондашбаев-тыц 1949 жылы «Цазацтыц халыцтыц географиялыц терминдер1» атты тадырыпта доргаган кандидаттыд диссертациясы мен осы тадырып тещрепнде жазылган кептеген мадалалары уйытды болды. Ецбектершде галым географиялыд терминдердщ шыгу тепне ерекше мэн берiп жiктеп топтастырады. Ол ец алгашды «К,азац географиялыц атаулар сездт» атты топонимикалыд ецбект жарыдда (1963) шыгарды [11]. Э. М. Мурзаев: «Бэршен бурын F. К. Коцдашбаевтыц «Словарь казахских географических названий» атты багалы сездшн атап етуiмiз дажет. Бул ецбек Казадстан топонимиясын далыптастырудагы бiрдатар монгол, араб, иран тiлдiк сездерi де енген тYрiк географиялыд лексикасыныц Yлкен жинагы. Автор мYмкiндiк болган жерiнде осы сездермен, термин-дермен бiрiгiп жасалган географиялыд атауларды талдылап, зерттеген» деп жазып, F. К. Коцдашбаевтыц зерттеулерi жогары гылыми децгейде екенiн атап еттi [12].
Топонимика гылымыныц дамуына галым, географ Э. М. Мурзаевтыц ецбектерi ез Yлесiн досты. Fалымныц «К вопросу о транскрипции географических названий с турецких языков» (1934), «К географической терминологии и номенклатуре туркмен» (1939), «К географической терминологии и номенклатуре киргизов Тянь-Шаня» (1940), «Тянь-Шань и Хан-Тенгри» (1940), «Этюды по топонимике Средней и Центральной Азии» (1948) ецбектерiнде тYркi тшдес халыдтардыц географиялыд атауларына талдау жасалынды. Белгш топонимист Е. М. Поспелов Э. М. Мурзаевтыц топонимикалыд ецбектерше талдау жасау барысында оларды непзп Yш багытда топтастырган: топонимиканыц непзп теориялыд мэселелерi, Орта, Орталыд жэне Ощустш-Шыгыс Азия топонимикасын зерттеу, Yшiншi багыты топонимикадагы жергiлiктi географиялыд терминдердщ ролi. Э. М. Мурзаевтыц ецбектерiнде топонимика лингвистикалыд, тарихи, географиялыд эдю-тэсiлдердi долданган жагдайда гана надты нэтижелер беретiн дербес гылым саласы ретiнде аныдталды [13]. Э. М. Мурзаев гылыми айналымга топонимикалыц жуйе угымын енгiзген. Fалым топонимикалыд жYЙе ретiнде «географиялыд атаулардыц далыптасу YPДiсiнде жэне олардыц дазiргi салыстырмалы турадтылыгында зацды тYPде дайталанып отыратын езшдш ерекшелiктерi немесе белгiлерiнiц жиынтыгын» аныдтады. Бул угымныц топонимика гылымына енгiзiлуi географиялыд атаулардыц кецiстiктiк шогырлануы, ягни белгiлi бiр аумадтагы географиялыд орта ерекшелiктерi мен элеуметтiк жагдайга датысты далыптасатындыгы туралы тужырымдаманы дамытты. Муныц езi доршаган орта нысандары мен дубылыстарыныц кецiстiктiк зацды лыдтарын зерттейтiн география гылымыныц топонимикадагы мацызы мен зерттеу багыттарын аныдтап беруге кемектеседi [14].
Казадстан топонимикасын зерттеуде лингвист галым А. А. Эбдiрахманов зор Yлес досты. «Казадстан жер-су аттары» (1959) гылыми жумысында Казадстан iрi далалары, елдi-мекендерi, аудан-дары, аудан орталыдтары мен темiр жол стансалары - 800-ден астам ойконимдерге топонимикалыд талдау жYргiзген. А. А. Эбдiрахмановтыц «Топонимика жэне этимология» (1975) атты ецбепнде этимологиялыд зерттеулер эдiстерi дарастырылып, республиканыц 140-тан астам топонимдердiц этимологиясы талданып аныдталган. «Казадстан этнотопонимикасы» (1979) гылыми зерттеушде аргын, дулат, алшын, керей жэне т.б. этнонимдердi енпзш, ондаган топонимдерге тарихи адпарат негiзiнде тарихи-этимологиялыд талдау жасады. Топонимика гылымыныц дамуына Yлес досдан галымдардыц бiрi Е. Койшыбаев Жетiсу топонимикасыныц непзп типтерш сипаттап жазды. Fалым жер-су атауларыныц этимологиясын зерттеумен айналысып, Казадстан топонимикасыныц дысдаша этимологиялыд сездiгiн дазадша жэне орысша тiлде дурастырган. Сездште екi мыцнан астам географиялыд атаулардыц далыптасуына тYсiнiктемелер берiлген. «Краткий толковый словарь топонимов Казахстана» (1974) деген ецбепнде географиялыд атауларды тшдш тургыда жYЙелеп, оларга этимологиялыд сипаттама берген [15].
Ономастиканыц бiр саласы реинде далыптасдан топонимикалыд багытты тiл мамандары осы кезге дейiн жемiстi дамытуда. Дегенмен географиялыд атауларды тек тшдш жэне тарихи тургыдан дарастыру атаудыц географиялыд негiздерiне терец талдау жасауга мYмкiндiк бермейдi. Муныц езiнен Казадстанда F. Коцдашбаев негiзiн салган топонимиканыц географиялыд багытын дамыту дажеттiлiгi туындайды. Елiмiзде географтар тарапынан соцгы жылдары жYргiзiлген топоними-
калык зерттеулер географияньщ эртYрлi саласына негiзделiп келдi. Эаресе, осы салада КР БFМ География институтыньщ кызметкерлерi Казакстанныц географиялык атауларын жинактап, бiрiздiлiкке келтiруде iргелi зерттеулер жYргiзiп келедi. Казахстан топонимдершщ калыптасуыныц тарихи-географиялык, физикалык-географиялык негiздерiне катысты зерттеулердщ нэтижелерi академик Э. С. Бейсенованыц, профессор А. П. Горбуновтыц, профессор Ж. Д. Достайдыц, геогра-фиялык атауларды стандарттау жэне унификациялау мэселелерi бойынша А. Р. Медеудщ, КР Yкi-метi жанындагы Мемлекеттiк ономастикалык комиссия мYшесi С. Э. Эбдiрахмановтьщ, К. Б. Ба-зарбаевтыц ецбектершде жан-жакты талданган.
2000 жылдан бастап КР БFМ География институты Казакстан Республикасы Жер ресурстарын баскару агентпп «¥лттык картографиялык-геодезиялык коры» РМКК бiрлесiп, жаца «КР геогра-фиялык атауларын орысшадан казакшага аудару жэне казакшадан орысшага аудару бойынша н^скаулыкка» жетекшшк ете отырып, Казакстан Республикасыныц барлык аумагын камтитын, 1:100 000 масштабтагы мемлекеттiк топографиялык карталардыц 2300 парагы негiзiнде к¥рас-тырылган, География институтыныц географиялык атаулар каталогыныц базасында 14 томдык «Казакстан Республикасы географиялык атауларыныц мемлекеттiк каталогтары» (2004-2017 жж.) жарыкка шыкты.
КР БжFМ География институтыныц галым кызметкерлерi мен отандык галымдар зерттеулерi бойынша Казакстанныц топонимикасы мен халыктык географиялык терминдер туралы бiркатар жарияланган ецбектерi 1-кестеде кврсетiлдi.
1-кесте - «Казакстаннын топонимикалык жэне халыктык географиялык терминдер туралы» ецбектер mim
Авторлар Ецбек атауы
Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географических названий. - Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1963. - 185 с.
Эубэюров Ж., Базарбаев КБ, Эбдiрахманов С.Э. Орысша-казакша географиялык TYсiндiрме сездж. - Алматы, 1966. - 204 б.
БiрмаFамбетов Э.Б. Б¥лай деп неге айтамыз? Кызыкты географиялык атаулар атты кепшшжке арналFан, казак тшшде rY^bim шыгарылFан. - Алматы, 1971. - 63 б.
Керiмбаев Е.Э. Атаулар сыры. - Алматы, 1985. - 165 б.
БiрмаFамбетов Э.Б. Мамырова К. Географиялык сездж. - Алматы, 1992. - 144 б. Сездж физикалык, экономикалык жэне элеуметтж географиянын терминдерi мен ¥гымдар^1на тусшж бершген.
Серикбаев М., Достай Ж.Д. Казакстаннын есiмдiктерi мен жануарларынын атымен аталатын атаулар картасы. - М 1 : 3 500 000. - Алматы, 2001.
Эбдiрахманов С.Э. Базарбаев КБ. Казакша-орысша, орысша-казакша терминологиялык сездiк. Геология, геодезия жэне география. - Алматы: Рауан, 2000. - 347 б.
Эбдiрахманов С.Э., Базарбаев КБ., Достай Ж.Д., Медеу А.Р., Маканова А.У. Казахско-русский и русско-казахский терминологический словарь. Геология, геодезия и география. - Алматы: Рауан, 2000. - 347 с.
Достай Ж.Д. (автор ¥жымы жетекшiсi) Казак тЫ терминдершщ салалык тылыми TYсiндiрме сездiгi: Су шаруашылыты. -Алматы, 2002. - 392 б.
Эбдiрахманов С.Э., Базарбаев К.Б., Медеу А.Р. Русско-казахский словарь географических терминов. - Алматы, 2009. - 342 б.
Эбдiрахманов С.Э., Fылыми редактор (авторлык ¥жым) Казакстан Республикасынын атауларынын мемлекетпк каталогы. I-XIV т. 2000-2017 жж. (КР Ауыл шаруашылыгы министрлт Жер ресурстарын баскару комитетiнiн «¥лттык картографиялык-геодезиялык коры» жэне КР БжТМ География институты)
Эбдiрахманов С.Э. Топонимика Казахстана: транслитерация и этимология названий. - Алматы, 2012. - 182 с.
Эбдiрахманов С.Э. Географическая терминология в Казахстане: история, формирование и стандартизация. -Алматы, 2013. - 110 с.
Эбдiрахманов С.Э., Куанышбаев С.Б., Шарапханова Ж.М. Каталог исторических географических названий Казахстана. - Алматы, 2016. - 552 с.
Ескерту: кестедегi мэлiметтер [4] эдебиет непзшде авторлармен толыктырылды.
Казахстан егемендi ел ретшде 1991 жылдан бастап тэуелшз топонимикалыд саясатын журпзш келедi. Сол жылдардан бастап география институтында топонимика жэне терминология бойынша жYргiзiлген зерттеулердщ взектiлiгi осы багыттар бойынша эртYрлi гылыми, нормативтiк, аныд-тамалыд, ресми материалдарга, сондай-ад ею тiлдегi дысда жэне тYсiндiрмелi терминологиялыд свздiктер, каталогтар, географиялыд атауларга деген догамдыд сураныспен аныдталады [16].
Казадстанда топонимияныц ландшафттар динамикасы жэне табигатты доргау мэселелерiне датысты тарихи-географиялыд дырларын зерттеу ж^мыстары бойынша географиялыд гылымдар тургысында кандидаттыд жэне докторлыд диссертациялар доргалды (2-кесте).
2-кесте - Казадстандагы топонимика багытында географиялыд гылымдар бойынша зерттелген кандидатт^1д жэне докторлыд диссертациялар
Жылдар Fалымдар Кандидаттык; жэне докторлыд (PhD) диссертациялар тадырыбы
Кандидаттъщ диссертациялар
1949 Коцдашпаев F.K. Казахские народные географические термины
1998 Каймулдинова К.Д. Казадтардыц табигатты пайдалану жэне доргау дэстурлершщ топонимикалыд аспектшер1
1999 Омарбекова А.С. Социальное и природное в формировании топонимии Улытау-Тургайского региона
2002 Аяпбекова Э.Е. Батыс Казадстан аймагыныц ландшафт ерекшелжтерш аныдтайтын топонимдер б1рлеспп
2004 Сапаров К.Т. Павлодар облысы топонимдершщ к;алыптасуыныц геоэкологиялыд астарлары
2004 Маканова А.У. Природные основы номинации географических объектов Акмолинский области
2006 Мырзалиева З.К Оцтуспк Казадстан облысы топонимиясыныц физикалыд-географиялыд непздер1
2010 Мамбеталиев К.Т. Казадстан аумагыныц табиги климаттыд зоналарындагы топонимдер
2010 Сагымбай в.Ж. 1ле алабы топонимиясыныц физикалыд-географиялыд негiздерi (Казак;стандык бвтп)
Докторлыц диссертациялар
2010 Каймулдинова К.Д. Казадстандагы физикалыд-географиялыд нысандардыц номинациялануыныц географиялыд непздер1
2010 Сапаров К.Т. «Казадстан топонимдершщ далыптасуы мен дамуыныц географиялыд непздерЬ> (шыгыс, солтуспк-шыгыс вщрлер1 мысалында)
PhD докторлыц диссертация
2017 Егшбаева А.Е. Сарыарда ландшафттарыныц динамикалыд взгерютерш аныдтаудагы топонимикалыд зерттеулердщ гылыми-теориялыд непздер1
Бул ецбектердщ барлыгы топонимика гылымындагы табигатты пайдалану жэне доргау, эко-номикалыд жэне элеуметтiк, физикалыд география, геоэкология багыттарын дамытуга негiз болды. Географиялыд багыттагы топонимиканыц зерттеу аясыныц кецейе тYсуiне бiрдатар жогарыда кврсетшгендей кандидаттыд диссертациялардыц орындалуы ыдпал етп. Географиялыд гылымдар тургысында туцгыш рет дазад топонимдершщ адпараттыд жYктемесiнiц этноэкологиялыд жэне физикалыд-географиялыд негiздерi К. Д. Каймулдинованыц (1998, 2010) зерттеулерiнде талдылан-ды. К. Д. Каймулдинованыц «Казадстанныц аридтi аумадтарыныц топонимиясы» (2010) моногра-фиясында дазад халдыныц жер-су атауларыныц далыптасуыныц географиялыд негiздерi, аридтi аумадтардагы топонимдердiц ерекшелiктерi, табиги орта мен географиялыд атаулар арасындагы кYPделi байланыстарды ашу багытындагы жYргiзiлген зерттеулерi дорытындыланып, берiлген [17]. Fалымныц «Топонимика» (2011) атты ецбегiнде топонимиканыц негiзгi терминдерi мен олардыц магынасы; топонимиканыц непзш салушы галымдар мен олардыц басты ецбектерi; топонимиканыц негiзгi зерттеу эдютерц топонимдердi далыптастырушы негiзгi факторлар; географиялыд тер-миндердiц атаулар далыптастырудагы мацызы; географиялыд атауларды топтастыру; топоним-дердiц шыгу тегi, магынасын, взгеру сипатын талдау; топонимдердiц аймадтыд ерекшелiктерi мен олардыц негiзгi далыптасу кезеццерц географиялыд атауларды стандарттау мен унификациялау-дагы устанымдар туралы мэлiметтер бершген [14].
Казiргi кезде Казакстанда топонимикалык зерттеулердщ жалпы мэселелермен бiрге, арнайы зерттеулерде аймактык топонимикалык зерттеулер колга алына бастады. Аймактык топонимиканы дамытуда комакты Yлес коскан галымдардыц бiрi Э. Е. Аяпбекова. Оныц Батыс Казакстан айма-гыныц географиялык нысандарын зерттеуге багытталган гылыми макалалары мен зерттеу ж^мысы алгашкы рет физикалык-географиялык т^ргыдан топонимдердщ калыптасуын айкындауга гылыми эдiстемелiк т^ргыдан мацызды рвл аткаруда. «ГеожYЙенi к¥раушы топонимдер» (2011) атты оку к¥ралында геожYЙе топонимиясыныц калыптасу жагдайлары мен к¥рылымы, Казакстан топо-нимдерiнде табигат жагдайларыныц бейнелену зандылыктары жэне ландшафттардыц казiргi жай-кYЙiн аныктаудагы жергiлiктi топонимдердiн мацызы туралы жазылган [4].
Казакстанда топонимиканыц геоэкологиялык астарларын зерттеуде т^цгыш енбектердiн бiрi «Павлодар облысы топонимдершщ калыптасуыныц геоэкологиялык астарлары» (2004) такыры-бында коргалган К. Т. Сапаровтыц кандидаттык диссертациясы болды. Fалым 2010 жылы «Казакстан топонимдерiнiн калыптасуы мен дамуыныц географиялык непздерЬ> (шыгыс, солтYCтiк-шыгыс внiрлерi мысалында) такырыбында докторлык диссертациясын коргады. КР мэдениет жэне акпарат министрлiгi Тiл комитетшщ тапсырысы бойынша алгаш рет казак тшнде «Павлодар об-лысыныц топонимикалык кещстш» (2007) атты монография, сонымен катар К. Т. Сапаровтыц бас-шылыгымен «Топонимиканыц геоэкологиялык негiздерi (2014); «Павлодар облысыныц эюмшшк-аумактык бiрлiктерi мен физикалык-географиялык атауларыныц кврсеткiш аныктамалыгы» (2015); «Шыгыс Казакстанныц взен-квл атаулары» (2017); «Баянаула топонимикасы» (гылыми-танымдык зерттеулер) (2017); «Павлодар облысыныц топонимикасы» (2018) атты ецбектерi жарыкка шыкты. Б^л гылыми ецбектерде Павлодар жэне Шыгыс Казакстан облыстарыныц топонимдерiнiн пайда болуы, дамуы, калыптасу тарихы, тiлдiк кабаттарыныц к¥рамы, оныц тарихи взгеру, калыптасу зандылыктары, жергшкп халыктыц вткен вмiрiмен, тiршiлiк болмысы, экономикалык -элеуметтiк байланыстары жан-жакты баяндалады [18].
Сарыарканыц топонимикасын зерттеуде т^цгыш енбектердiн бiрi «Сарыарка ландшафтта-рыныц динамикалык взгерiстерiн аныктаудагы топонимикалык зерттеулердщ гылыми-теориялык негiздерi» (2017) такырыбында коргалган А. Е. Егинбаеваныц докторлык диссертациясы болды. А. Е. Егинбаеваныц 2018 жылы «Сарыарка топонимикасы» атты монографиясы жарыкка шыкты [19].
Кешнп жылдарда элем бойынша баскару органдары, гылыми мекемелер, картографиялык кызметтер топонимдердiн ^лттык жYЙесiн к¥ру, географиялык атауларды жазудагы ^лттык стан-дартизацияга жэне топонимиканыц гылыми мэселелерiн шешуге квп квнiл бвле бастады. Топонимикалык жYЙенiн калыптасуы кандай да бiр аумактыц элеуметтiк дамуына жэне физикалык-географиялык, экономикалык, тарихи факторларга байланысты.
^орытынды. Осы кезецге дешн жYргiзiлген зерттеулерге шолу жасау непзшде Казакстан то-понимикасында элi жеткшкп зерттелмеген гылыми мэселелер туындап отыр. Олардыц арасында география гылымдарыныц жеке салалары мен топонимиканыц багытын дамыту, аймактык топонимика, топонимиканыц географиялык астарларын непздеу багытында зерттеу жYргiзу жэне гылыми енбектердi, топонимикалык карталар мен атластарды жарыкка шыгару казiргi кезде мацызды болып табылады. Оныц айгагы «Рухани жацгыру» багдарламасы аясында твл мэдениетiмiздi жэне тарихи к¥ВДылыктарды зерделеу, географиялык атауларды калпына келтiру максатында жYзеге асырылуда.
ЭДЕБИЕТ
[1] Горбунов А.П. «Улкен Сызба ютапнамасындагы» Казакстанныц географиялык деректер1 // География, биология, экология орта мектепте. - Алматы, 2008. - № 1. - 27-32-бб.
[2] Сапаров КТ. Казак топонимдершщ геоэкологиялык непздерг -Павлодар: ЭКО FвФ, 2008. - 1 бвл1м. - 307 б.
[3] Никонов В.А. Введение в топонимику. - М.: Наука, 1965. - 175 с.
[4] Аяпбекова Э.Е. Геожуйеш к^раушы топонимдер. - Астана, 2011. - 121 б.
[5] Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. - М., 1962. - 280 с.
[6] Уэлиханов Ш.Ш. Тацдамалы шыгармалар. 2-бас. - Алматы, 1985. - 560 б.
[7] Квпеев М.Ж. Сарыарканыц юмдш екендт // Казак тш мен эдебиел. - 1994. - № 4. - 110-124-бб.
[8] Халид К¥рбангали. Тауарих хамса. - Алматы, 1992. - 304 б.
[9] Телгожа Ж. Казак ономастикасы. Казахская ономастика. - Астана: 1С Сервис, 2006. - Т. 1. - 400 б.
[10] Аспандияров Б. Этимология некоторых топонимических названий (к вопросам исторической топонимики) // География в школах и вузах Казахстана. - Алматы, 2007. - № 1. - С. 38-43.
[11] Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географические названий. - Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. - 185 с.
[12] Мурзаев Э.М. Местные географические термины и их роль в топонимике // Местные географические термины: Тезисы докладов и совещаний. - М., 1996. С. 3-6.
[13] Поспелов Е.М. Топонимика и историческая география // Топонимика и историческая география: Сборник статей. - М.: МФГО, 1976. - С. 4-9.
[14] Каймулдинова. К.Д. Топонимика. - Алматы: Дэуiр, 2011. - 267 б.
[15] Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1974. - 284 с.
[16] Абдрахманов С.А. Современные проблемы топонимики и терминологии // Географические проблемы устойчивого развития: теория и практика. - Алматы, 2008. - 936 с.
[17] Каймулдинова. К.Д. Казакстанныц аридп аумактарыныц топонимиясы. - Алматы: Te Color, 2010. - 280 б.
[18] Сапаров КТ. Павлодар облысыныц топонимикасы. - Алматы: Эверо, 2018. - 352 б.
[19] Егинбаева А.Е. Сарыарка топонимикасы. - Алматы: ССК, 2018. - 224 б.
REFERENCES
[1] Gorbunov A.P. «Geographical sources of Kazakhstan in the Book Big Drawing» // Geography, Biology, Ecology at school. Almaty, 2008. N 1. P. 27-32 (in Kaz.).
[2] Saparov K.T. Geoecological bases of Kazakh toponymy. Pavlodar, 2008. Vol. 1. 307 p. (in Kaz.).
[3] Nikonov V.A. Introduction to Toponymy. M.: Nauka, 1965. 175 p. (in Russ.).
[4] Ayapbekova A.Y. Toponyms of the components of geosystems. Astana, 2011. 121 p. (in Kaz.).
[5] Baskakov N.A. Introduction to the study of Turkic languages. - М., 1962. - 280 p. (in Russ.).
[6] Ualikhanov Sh.Sh. Selected works. 2 edition. - Almaty, 1985. - 560 p. (in Kaz.).
[7] Kopeyev M. Zh. Whose Saryarka // Kazakh language and literature. 1994. N 4. P. 110-124 (in Kaz.).
[8] Khalid Kurbangali. Touareg Hamsa. Almaty, 1992. 304 p. (in Kaz.).
[9] Telgozha Zh. Kazakh Onomastics. Astana: 1С Servis, 2006. Vol. 1. 400 p. (in Kaz.).
[10] Aspandiyarov B. Etymology of some toponymic names (questions of historical toponymy) // Geography in schools and universities of Kazakhstan, Almaty, 2007. N 1. P. 38-43 (in Russ.).
[11] Konkashpayev G.K. Dictionary of Kazakh geographical names. Alma-Ata: Publishing House of Academy of Sciences of the Kazakh SSR, 1963. 185 p. (in Russ.).
[12] Murzayev E.M. Local geographical terms and their role in toponymy // Local Geographic Terms: Abstracts of reports and meetings. М., 1996. P. 3-6 (in Russ.).
[13] Pospelov Y.M. Toponymy and historical geography // Toponymy and historical geography: Collected articles. М.: MFGO, 1976. P. 4-9 (in Russ.).
[14] Kaimuldinova K.D. Toponymy. Almaty: Dauir, 2011. 267 p. (in Kaz.).
[15] Koichybayev Ye. Concise Dictionary of toponyms of Kazakhstan. Alma-Ata: Nauka, 1974. 284 p. (in Russ.).
[16] Abdrakhmanov S.A. Modern problems of toponymy and terminology // Geographical problems of sustainable development: theory and practice: collected articles. Аlmaty, 2008. 936 p. (in Russ.).
[17] Kaimuldinova K.D. Toponymy of Arid Regions of Kazakhstan. Almaty: Te-Color, 2010. 280 p. (in Kaz.).
[18] Saparov K.T. Toponymy of Pavlodar region. Almaty: Evero, 2018. 352 p. (in Kaz.).
[19] Yeginbayeva A.Y. Toponymy of Saryarka. Monography. Almaty: SSK, 2018. 224 p. (in Kaz.).
К. Т. Сапаров1, А. М. Нурпейсова2, А. Е. Егинбаева3, А. Г. Абдуллина4
1 Д.г.н., профессор кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан)
2 PhD докторант кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан)
3 PhD, старший преподаватель кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан) 4 PhD докторант кафедры физической и экономической географии (Актюбинский региональный университет им. К. Жубанова, Актобе, Казахстан)
ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ ГЕОГРАФИЧЕСКОГО НАПРАВЛЕНИЯ ТОПОНИМИКИ
В КАЗАХСТАНЕ
Аннотация. Рассмотрены основные направления формирования и развития топонимики в Казахстане. Проанализированы научные труды ученых, внесших вклад в развитие топонимической науки, в том числе и научные работы Института географии Министерства образования и науки Республики Казахстан. Ключевые слова: топонимика, номинация, географическое название, словарь, каталог.
K. T. Saparov1, A. M. Nurpeisova2, A. Ye. Yeginbayeva3, A. G. Abdullina4
1 Doctor of Geographical Sciences, Professor of the Department of Physical and Economical Geography (L. N. Gumilyev Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan) 2 PhD students of the Department of Physical and Economical Geography (L. N. Gumilyev Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan) 3 PhD, Senior Lecturer of the Department of Physical and Economical Geography (L. N. Gumilyev Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan) 4 PhD students of the Department of Physical and Economical Geography (K. Zhubanov Aktobe regional University, Aktobe, Kazakhstan)
FORMATION AND DEVELOPMENT OF THE GEOGRAPHICAL DIRECTION OF TOPONYMY
IN KAZAKHSTAN
Abstract. The article discusses the main directions of the formation and development of toponymy in Kazakhstan. The scientific works of scientists who contributed to the development of toponymic science were analyzed. Including scientific works of the Institute of Geography of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan.
Keywords: toponymy, nomination, geographical name, dictionary, catalog.
