CC BY
18Топонимика
Топонимика
Toponymy
https://doi.Org/10.55764/2957-9856/2023-l-50-63.6
FТАМР 39.29.02
Ж. М. Шарапханова1, М. М. Тогыс1, Н. А. Ажиров2
1 Геотуризм жэне геоморфология зертханасынын гылыми кызметкер1 («География жэне су каушс1зд1п институты» АК, Алматы, Казакстан) 2 Геотуризм жэне геоморфология зертханасынын кiшi гылыми кызметкер1 («География жэне су каушс1зд1п институты» АК, Алматы, Казакстан)
ГЕОГРАФИЯЛЬЩ АТАУЛАРДЬЩ ЭЛЕКТРОНДЬЩ БАЗАЛАРЫ: КАЗАЦСТАНДЬЩ ЖЭНЕ ШЕТЕЛД1К ТЭЖ1РИБЕЛЕР
Аннотация. Макалада географиялык атаулардын казакстандык жэне шетелд1к электрондык базалары карастырылды. Топонимика саласындагы зерттеулерге бейiмделген сайттардын, жYЙелер мен багдарлама-лардын артыкшылыктары мен кемшiлiктерi кврсетiлiп, оларды топонимикалык зерттеуде пайдаланудын орындылыгы туралы корытындылар жасалды. GNS жэне GeoNames элемдiк географиялык атауларынын базаларын Казакстанда орналаскан топонимдердi зерттеуге пайдалану мYмкiндiктерi карастырылды.
ТYЙiн сездер: ономастика, топонимика, географиялык атаулар, электрондык база, геоакпараттык жYЙелер.
К1ркпе. Тш бiлiмi, география, тарих жэне баска да бiркатар бiлiм салаларынын взара эрекет аумагында бiртYraс гылыми пэн - топонимика калыптасты. Б^л ономастиканьщ географиялык нысандардын (топонимдердiн) атауларын, онын iшiнде олардын динамикалык к¥рамдас бвлт -шыгу тегi, дамуы мен уакыт бойынша взгеруiн, казiргi жагдайын зертгейтiн бвлiмi болып табылады.
Адамдардын вндiрiстiк-шаруашылык жэне когамдык iс-эрекетгерi взiне тэн атауларга ие квптеген нысандардан т^ратын географиялык ортанын барлык аясында втепцщктен, географиялык нысандардын атаулары барлык уакытта бiрдей сан алуан аткарымдарды орындайды, оларсыз ешбiр когамдык формация вмiр CYрген емес. Географиялык атаулар тарихтын жалгастыргыш к¥ралы ретiнде гасырлар бойы онда мекендеген халыктардын т^рмыс-салтына байланысты здайы толыгып, жанарып, когамнын жан-жакты с^раныстарына кызмет етедi. Топонимдерден коршаган табиги ортанын эртYрлiлiгi, табиги ресурстардын болуы, ландшафттардын эркелкiлiгi, орогра-фиялык, климаттык жэне гидрографиялык ерекшелiктерi, сондай-ак табиги жэне баска да нысандардын сырткы бейнелерi, взене тэн ерекшелштер^ саны мен сапасы, шю к¥рылымы мен мэнi, т^рган орны жэне баска елеулi касиетгерi мен белгiлерi анык кврiнедi. Квбiнесе топонимдер бай гылыми акпараттын жэне эртYрлi деректердiн квзi болып табылады. Атакты галым, академик К. И. Сэтбаев пайдалы казбалардын кенорындарын iздестiруде топонимдердi сенiмдi белгiлердiн бiрi есебiнде кездейсок енгiзген жок [1].
Топонимдердi зерттеудщ негiзгi квздерi топонимикалык свздiктер, карталар, гылыми-квпшшк эдебиеттер, аныктамалык, энциклопедиялык жэне оку эдебиеттер^ мерзiмдi басылымдар мен б^каралык акпарат к¥ралдарынын материалдары болып табылады.
Кен таралган автоматтандыру мен геокещспктш деректердi цифрлаудын казiргi жагдайында автоматтандырылган жYЙенiн негiзгi принципi: акпаратты бiр ретгiк енгiзу жэне бiрнеше рет пайдалануды жYзеге асыратын топонимдер бойынша мэлiметгер корын калыптастыру жэне пайдалану Yлкен манызга ие [2].
HerÍ3ri бвлiм. Ka3Ípri зaмaнFы цифpлык технологиялapдыц apкacындa топонимикглы^ зеpтrеyдщ колдaныcтaFы эдicтеpiнщ мYмкiндiктеpi кецещщ. Элекфондьщ pесypстapды топони-миколык зеpтrеyлеpдщ K¥pa™ pетiнде пaйдaлaнy мундой зеpтrеyлеpдщ сотсын apттыpaды. Со^ы ya^nra элекфондык жYЙелеp, aтaп aйткaндa, геогpaфиялык aкпapaтrык жYЙелеp (ГАЖ), топонимикa бойыншa зеpттеyлеp ж^пзуде моцызды peл a^apa бacтaды. Зеpтrеyшiлеpдщ топогpaфиялык деpектеpге кызыFyшылыFы олapдыц жоFapы caпacы мен онлaйн колжепмдшгше бaйлaныcты.
Мapтыненко И. А. ойы бойыншо: «Со^ы ya^i^a дейiн геогpaфиялык aтayлapды зеpттеyде ГАЖ колдaнyды жaппaй деп aтayFa болмaйды. Зaмaнayи aкпapaттык технологиялapдьщ дaмyымен топонимикглы; зеpттеyлеp жоцо сигатк^ ие болды, ол геодеpектеpдi житу мен eццеyдщ со^ы тэciлдеpiмен ^narra^^^i». Автоp кaзipгi электpондык к¥paлдapды топонимикглы; зеpттеy к¥Paлы pетiнде кapacтыpaды. Оcылaйшa жинaлFaн деpектеp одaн api зеpттеy Yшiн мaтеpиaлдыц негiзi болa глады [3].
Жглпы aлFaндa, aкпaparтык-коммyникaциялык технологиялapды колдaнy жэне жоFapы жылдомдыкты Faлaмтоpды дaмытy одомныц мYмкiндiктеpiн кецейтп - олap оныц aкыл-ой жэне кол куш ецбегш aйтapлыктaй жещлдетп, окытудыц тиiмдiлiгiн aprтыpды, жоцо технологиялapдыц apKa^^a Fылыми жэне бiлiм беpy кызмет жaкcapды, aдaмзaт кызметшщ бapлык caлaлapындa ецбек eнiмдiлiгi aprты [4].
Ma;a^a4a геогpaфиялык aтayлap бойыншa K^aK^a^^ жэне шет мемлекеrтеpде (РФ, АКШ, GeoNames бaзacы) жacaлFaн электpондык 6a3arap кapacтыpылды.
Kaзaкcтaндa aкпaparтык-коммyникaциялык технологиялapды, оныц rni^^ ГАЖ техноло-гиялapын колдaнy apкылы топонимикaны зеprтеy дaмy сотысындо туp. Kaзipгi ya^iira топоним-деpдiц кейбip aймaктык электpондык деpектеp бозосы 6ap. Ka3a; топонимикacын тiкелей зеpттеyге ;a3a; топонимдеpiнiц жYЙеленyi, cемaнтикacы, этимологиясы мен оpфогpaфияcы бойыншa aныктaмaлыктap, энциклопедиялap жэне жекелеген ецбектеp apнaлFaн [5].
Eypa3œffli>in 5% ayмaFын кaмтитын, ayдaны бойыншa дYние жYзiнде 9-оpын aлaтын Ka3a;-сганныц кец-бaйтaк ayмaFындa жacaлып коpлaнFaн миллиондaнFaн эндогендiк топонимдеp холыктыщ жaдындa caктaлyыныц apкacындa кaзipгi ^нге дейiн жеrтi. Алaйдa, бул оpacaн Ken жеp-cy aтayлapы элi кYнге дейiн 6íp жеpге толы^ымен житалмой, жYЙеленбей жэне жон-жокты зеpде-ленбей келедi. Осы кYнге дешн Козокстон ayмaFыныц геогpaфиялык aтayлapын бipден-бip жэне толы; комтитын эpi caктaйтын ipi мосштобты топогpaфиялык кapтaлap болып caнaлaды. Алойдо, топокapтaлap до узок Facыpлap бойы холык жинaктaFaн aтayлapдыц бэpiн комти беpмейдi. Мысолы, мосштобы 1:1ОО ООО кapтaлapдa шомомен 25О мыцдой оpогpaфиялык ныcaндapдыц (ray, шокы, тeбе, aqFap, коныс т.б.) 25 мыцы Faнa, сол сиякты 85 мыц eзеннiц шомомен 5 мыцы, 48 мыц галдщ 3 мыцыныц Faнa arтapы жaзылFaн [1].
«Козокстон Республикосыныц геогpaфиялык aтayлapыныц мемлекеrтiк кaтaлогыньщ» (ГАМК) электpондык мэлiмеrтеp бозосын K¥PУ кaжеrтiлiгi геогpaфиялык aтayлap тypaлы a^apa^a уокытпен кaтap холык тapaпынaн Yлкен cуpaныcтыц болуымен туындоды. ГАМК-н К? БЕМ-нщ Геогpaфия институты мен К? Жеp pеcypcтapын бacкapy жeнiндегi aгенrтiгiнiц «¥лттык KapTO-гpaфиялык-геодезиялык коpымен» бipлеciп жapыккa шыFapды. Kaзipгi yaкыrтa, элемнщ кeптеген елдеpi ГАМК электpондык деpектеp бозосы сиякты бipыцFaй aкпapaт кeзi бойыншо жумыcтap aткapып жоткон жок. Козокстондык кapтогpaфтap мен геогpaфтapдыц оpacaн ецбеп мен олapдыц жоFapы кэабилшнщ apкacындa Yлкен кeлемдегi бip-бipiмен бойлоныссыз aкпaparтapды бipiктipy, геогpaфиялык aтayлapдыц Fылыми сипоты мен тapихи шыFy тегш оныктау жYзеге осып, бул Козокстон Республикосыныц геогpaфиялык aтayлapыныц мемлекеrтiк кaтaлогыныц электpондык деpектеp бозосын куpyFa мYмкiндiк беpдi.
Электpондык деpектеp бозосы 1: 1ОО ООО мacштaбтaFы топокapтaлapдa 6OP топонимдеpдi фpонтaльды кaтaлогтay apкылы куpылды жэне эpтYpлi геогpaфиялык ныcaндapдыц 118,4 мыц отоуын комтыды. Со^ы жылдapы 1: 25 ООО мосштобты топогpaфиялык кapтaлap негiзiнде бозо 15О мыц aтayFa дейiн толыктыpылды. Котолог эpбip облыско козок жэне оpыc тiлдеpiнде дaйындaлып, жолпы 32 кiтaпты бipiктipедi. 3p6íp отоу бойыншо оныц козок жэне оpыc тiлдеpiнде дуpыc жозылуы, буpынFы aтayы (топокapтaдa беpiлген отоу!^, нысонныц типi, оныц оpнaлacкaн жеpi, экiмшiлiк-ayмaктык бipлiгi, сондой-ок этимологиясы беpiлген (1-cypет).
Клражаршык Карлжлршык, Каражарский Ярок, р.. исток и место вп. вост. с. Новопетропавловка. лп р. Еснль. лп р. Ертас; Атбасарский р-н. (Чёрный обрывчик).
Каражарык / Карлжарык, ур.. сев, г. Утькен Бурыпты. юго-вост. оз. Ахмет-жансор: Бурабайскнй р-н. (Чёрное кочковатое с трещинами).
Каражарык Каражарык. ур,. сев.-вост. оз. Тасшалкар. сев,-зап. оз. Карасор: Енбекшнльдерскнй р-н. (Чёрное кочковатое с трещинами).
Карлжарык /Карлжарык.ур.. на левобережье р. Снлеты. вост. оз. Тамсор: Ерей-ментаусыш р-н. (Чёрное кочыэватое с трещинами).
Каражарык Каражарык. ур.. юго-вост, оз. Узынкамыс. вост. а. Шаткар: Целиноградский р-н. (Чёрное кочковатое с трещинами).
Каракас Каракас,ур.. южн. г. Кожасгау. сев.-зап. пос. Аксу: Енбекшильдерский р-н. (Геноорошш).
Каракаска / Каракаска. ур.. юго-зал. оз. Жалманкупак, сев. оз. Тениз: Епгнды-ко.тьсит р-н. (Лысая сопка).
Каракемер / Кар л кем ер. г.. на правобережье р. Есть. вост. гор. Державине»; Жаркайынский р-н. Чёрный вал).
Каракенгир Клракенпр, г., на прав. оер. р. Оленты. юго-вост. а. Оленты: Ерей-ментяускпй р-н. (Чёрная широкая возвышенность).
Каракога. а.. Атбасарский р-н. См. Каракога. зим.
1-сурет - Акмола облысы бойынша географиялык атауларыныц мемлекетак кагалогынан фрагмент
Бiр жерге жинакталган м^ндай бай гылыми-аналитикалык материал квптеген гылыми ^йымдарга Казакстан топонимикасынын квптеген взект теориялык мэселелерi бойынша аукымды, терен жэне жан-жакты зерттеулер жYргiзуге жэне географиялык нысандарды гылыми атаудын квптеген практикалык мэселелерiн шешуге мYмкiндiк бередi.
Казакстанда аталган каталогтан бвлек 2016 ж. ономастика саласына арналган сайт - Atau.kz (https://atau.kz/) жасалды. Сайтльщ максаты елдi мекен, Астана, Алматы, Шымкент калаларындагы жэне облыс орталыктарындагы квше, мэдени мекемелер мен тYрлi нысандарга берiлген атауларды жинактап, ономастикалык атауларды бiрiздендiру болып табылады. Ономастикалык электрондык базада КР жер-су атаулары толыгымен кврсетiлiп, атауларды беру нормалары мен кагидалары бойынша ж^мыстар да камтылган [6].
Сайт «Басты», «Зерттеу», «Жаналыктар», «Макалалар», «Ютаптар» жэне «1здеу» блоктарынан тирады. «Зерттеу» блогында салага катысты к¥кыктык негiздегi к¥жатгар топтастырылган. «Жаналыктар» жэне «Макалалар» блоктарында ономастикалык атаулардын тарихы, этимологиясы, жасалу ерекшелiктерi туралы танымдык сипатгагы гылыми жэне гылыми-квпшшк, аныктамалык эдебиеттер мен макалалар ^сынылган. «1здеу» блогы аркылы аталган корды пайдаланушы взiне кажетп ономастикалык акпаратты терiп, с^ранысын канагаттандыра алады [7]. Сондай-ак, аталган ономастикалык электрондык база жYЙесi негiзiнде эр облыста жергiлiктi экiмшiлiк жэне тiлдердi дамыту баскармаларындагы ономастикалык ж^мыстарда аткарылып жаткан iс-шаралардын кандай денгейде екенш багамдауга мYмкiндiк бередi [8].
1здеу блогы 126 070 атауды камтиды. Атауларды iздеу облыстар немесе атаудын тYрi аркылы (мысалы, квше, аудан, взен, м^ражай жэне т.б.) жузеге асырылады. 1здеу нэтижесi нысаннын кай экiмшiлiк-аумактык бiрлiкте орналасканы, онын орысша атауы, бар болса б^рынгы атауы туралы мэлiмет бередi (2-сурет). Атап втетiн жайт, барлык атаулар швде тек облыс атаулары гана кенiстiктiк сипатка ие, ягни карта бетшде интерактивтi тYрде белгiленедi.
Мысал ретiнде, «Сiлетi» атауын Atau.kz базасынан iздеу нэтижесiнде келесi корытындылар жасалды. Кестеден кврш т^ргандай, «Сiлетi» атауы базада 9 рет кездеседк Алайда Акмола облысы Шортанды ауданы Бозайгыр ауылынын манындагы жылгалардан басталып, СолтYCтiк Казакстан облысындагы Сiлетiтенiз квлiне к¥ятын Сшетг взенг бершмеген. Базада жогары манызга ие географиялык нысандар атауынын болмауы бойынша мысалдар вте квп.
2-сурет - Atau.kz ономастикалык сайтыньщ iздеу блогы
«Сшето> атауын Atau.kz базасынан iздеу нэтижесi
Нысан тур1 Саны
Елд1 мекен атауы 2
Ауылдык округ атауы 1
Мектептщ аты 1
Мэдениет уйшщ аты 1
Кеше аты 3
Келдщ атауы 1
Ж а л п ы 9
Atau.kz ономастикальщ базасы эл1 де географиялык атаулармен толыктырылады деген сетм-дем1з. Дегенмен де, бул электрондык база ономастика саласындагы кордаланган мэселелерд1 шешудщ б1р тетш болмак [9].
Мамандардыц болжамына караганда, Казакстандагы жер-су атауларыныц саны орта есеппен 1 км2 жер б1р атауга ие деп есептегенде, кем1нде 2,5 миллионга жуык кер1нед1 [10]. Бул деген1м1з КР ГАМК шамамен 150 мыцнан астам атауды гана камтыса, калган топонимдерд1 аныктау, олардыц этимологиясын зерттеу, сонымен катар оларды базаларга юрпзу Yлкен келемдеп каражат пен кYштi кажет етепндш анык.
Дамыган шет елдерде жYЗдеген мыц, кейде тiптi миллиондаган географиялык атаулар бойын-ша акпаратты камтитын автоматтандырылган акпараттык жYЙелердi куру жумыстары бiртiндеп калыптасты. Бул куатты техникалык жэне багдарламалык куралдарды гана емес, сонымен катар топонимикалык акпаратты ЭЕМ-да сактауды, ендеудi жэне беруд уйымдастыру жYЙелерiн эзiрлеудi талап етп. АКШ улттык автоматтандырылган жYЙенi куруда ец Yлкен прогреске кол жетюзген мемлекеттердщ бiрi.
АКШ-да географиялык атаулардыц бiркелкi колданылуын камтамасыз ету Yшiн 1890 ж. курылган федералды орган АКШ-тыц географиялык атаулар Кецес жауап бередi (U.S. Board on Geographic Names). Кецес улттык географиялык атауларды (GNIS), шет елдiк атауларды (Foreign Names), Антарктика атауларын (Antarctic Names) жэне су асты объектшершщ (Undersea Features) атауларыныц ресми атауларын, оларды пайдалануды реттеу бойынша кагидаларды, ережелер мен тэртштерш жариялайды.
Макалада АКШ-ц ¥лттык автоматтандырылган географиялык атаулар жYЙесi (GNIS) жэне шетелдiк атаулар дереккоры (Foreign Names) туралы сипаттама бершдь
¥лттык географиялык атаулар базасын (GNIS) эзiрлеу мшдет 1979 ж. АКЩ-тыц улттык карта жасау багдарламасына енгiзiлдi. Мэлiметтер корын курудыц бiрiншi кезещнде акпараттарга бiрегей код берiлiп, 1:24 000 масштабтагы топокарталардан географиялык атаулар жэне оларга катысты мэлiметтер карточкаларга енгiзiлдi, деректердщ дурыстыгы ресми кужаттармен тексерiлiп, мэлiметтер базасы гылыми, тарихи, мурагаттык жэне баска дерекквздердi тарта оты-рып, топокарталарда жазылмаган объектiлермен толыктырылды. Екiншi кезецде карточкалардан барлык аппарат багдарламалык камтамасыз етудi куру аркылы машиналык аппарат тасымалдауыш-тарына енгiзiлдi. Бул географиялык атаулардыц улттык деректер корын калыптастыруга жэне онымен жумыс ютеуге мYмкiндiк бердi. ¥лттык топонимикалык базаныц кейiнгi жетiлдiрiлуi жэне оныц кецеюi Географиялык атаулар бойынша акпараттык жYЙешц (GNIS) курылуына экелдi.
Каирп уакытта GNIS мэлiметтер коры жYЙесi, сонымен катар географиялык атаулар туралы акпаратты автоматтандырылган жазуды, оны вцдеудi жэне пайдаланушылардыц сураныстарына жауап берудi жэне ттст жалпылама кужаттарды калыптастыруды камтамасыз ететiн багдарла-малар мен жумыстардыц кешенi болып табылады. Ол АКЩ-ц географиялык нысандары мен аумактарыныц атаулары туралы негiзгi акпаратты камтитын географиялык атаулардыц улттык ресми репозиторийi болып табылады. GNIS базасында колданыстагы жэне жогалган нысандардыц 2,5 миллионнан астам атауы, АКЩ-ц эрбiр штаты, аумагы жэне бвлек орналаскан аймактары бойынша 60 кужат, сондай-ак эртYрлi такырыптык файлдар сакталган.
GNIS жYЙесi жалпы жэне арнайы максаттар Yшiн акпаратты iздеудi, жYЙелеудi, талдауды жэне вцдеуд жYзеге асыра алады. GNIS - бул мемлекетпк органдардыц жэне жеке сектордыц барлык децгейлерiндегi эртYрлi пайдаланушылардыц кец аукымды акпараттык кажеттiлiктерiн канагат-тандыруга арналган квп максатты жYЙе, оныц iшiнде келесi мiндеттер орындалады: картографиямен камтамасыз ету; стандарттардыц аныктамаларын дайындау; арнайы файлдар Yшiн географиялык мэлiметтер корын жYргiзу; географиялык атауларды улттык стандарттау; топонимикалык жэне баска да зерттеулер; географиялык инвентаризациялау жэне бакылау; газетирлер (аныктамалар) куру; арнайы басылымдарды дайындау.
Дереккор жYЙесiндегi акпаратка эртYрлi пайдаланушылардыц кол жеткiзуi Интер-неттiц жалпыга колжетiмдi компьютерлiк желiсiнiц (https://edits.nationalmap.gov/apps/gaz-domestic/public/search/names) квмегiмен iске асырылады. Бул жагдайда iздеу объектiнiц накты географиялык атауы, жагдайы жэне тYрi бойынша жYргiзiлуi мYмкiн. 1здеу пакетпк режимде де, сондай-ак интерактивтi режимге сэйкес мэзiр аркылы жYзеге асырылады.
3-суретте Мередит (Meredith) квлiн GNIS базасында iздеу мысалы берiлген. 1здеу нэтижесiнде АКЩ аумагында осы атпен аталган 3 квлдiц тiзiмi бершп, олардыц орналаскан жерлерi кызыл маркер аркылы кврсетшген. Эрбiр квл туралы акпарат нысанныц идентификаторлык нвмiрi, ресми атауы, Х жэне Y координаттык нYктелерi бойынша акпаратка ие.
GNIS мерзiмдiк жацарту багдарламасыныц бвлiгi ретшде АКЩ Геологиялык кызметiнiц ¥лттык карта жасау бвлiмiмен жYргiзiледi (эдетте 6-12 ай немесе одан да квп). ЖYЙе Yздiксiз жYргiзiлiп, толыктырылып, жетiлдiрiлiп отырылады.
Базага тэн икемдiлiк акпаратка кажетп тYзетулер енгiзуге мYмкiндiк береди GNIS топонимика жэне компьютерлiк технология саласындагы мамандардыц квп жылдык бiрлескен жумысыныц нэтижесiнде курылды [2, 11].
АКШ географиялык атаулар бойынша Кецес GNIS базасынан бвлек Шетелдiк атаулар бойынша комитетшщ Географиялык атаулар серверi (Geographic Names Server, GNS) базасын да жасаган.
Географиялык атаулар серверi (GNS) (https://geonames.nga.mil/geonames/Geographic NamesSearch/) АКЩ-нан тыс барлык географиялык атауларга арналган стандартты жазылуыныц ресми репозиторийi болып табылады. GNS курамындагы эрбiр жазба объектшщ атауы мен орналаскан жерi, эюмшшк бiрлiк жэне типi (мысалы, елдi мекен, взен, тау), сондай-ак атаулардыц тарихи жэне баскаша жазылу нускалары, латын тiлiнен баска жазылуы туралы акпаратты камтиды.
03 UtOuiLHu
© m*>
Officii Rec>4ctmAnl Nam«
MiiMflh
ИЯИчМ'С'игчСсч^СссИе
indud« K#jwofds
Q lKM«YVINltf
Ilk* О - ©
ОкШп Aulhoffij *
On -
s
n/vtr КАИ1Л1
004 Privacy Policy l«g«l АсстФШту Srte Map Cool*« USCS | U S Department of the Interior DOi Inspector С*wat | IWte Moose E-gov Open Government No Fw
3-сурет - GNIS базасында географиялы; атауды iздеу нэтижесi
GNS базасын белгш 6ip орындарды, ГАЖ, картографиялы; деректерд1 жэне GEOINT ешмдерш табу Yшiн пайдалануга болады. GNS нысаныныц координаттары шамамен беpiлгеи жэне де тек iздеу ж^мыстарын оцтайландыру Yшiн арналган.
GNS базасы 1994 жылдан беpi ж^мыс iстейдi жэне ^н сайын жаца деректермен толыкты-рылып отырады. GNS дереккорында 8 миллионнан астам географиялы; нысандар мен оларга байланысты 13 миллионнан астам атаулар бipiктipiлген. GNS дереккорында сакталган деректер WGS84 эллипсоиды мен датумына непзделген географиялы; координаттар жYЙесiнде беpiлген. База National Geospatial-Intelligence Agency колдауымен ж^мыс iстейдi [12].
GNS базасында Казахстан Республикасы бойынша 160 665 географиялы; атаулар камтылган (4-сурет).
4-сурет - GNS базасында КР бойынша географиялы; атаулардыц жнынтыгы
5-суретте Мацгыстау облысында орналаскан Аша уакытша взеш бойынша iздеу кестесiнiц нэтижесi бершген. Атрибуттык кесте нысанныц атауын агылшын, казак жэне орыс тiлдерiнде, сонымен катар нысанныц типi мен орналаскан эюмшшк облысы, Х жэне Y координаттык нук-телерi бойынша, сонымен катар GNS базасыныц баска да акпараттарын бередi.
5-сурет - GNS базасында Аша уакытша взенш ¡здеу нэтижеа
Жогарыда сипатталган АКЩ-ц географиялык атаулары бойынша базалары элем бойынша озык тэжiрибелер болып табылады. GNIS базасы ^азакстандагы топонимикалык базаны калып-тастыру бойынша мысал ретiнде алынса, GNS базасы оныц деректерiн жYктеп, оларды эзiрленетiн улттык топонимикалык базаны толыктыру Yшiн пайдалануга мYмкiндiк бередг
Келесi, шетелдiк тэжiрибе ретiнде квршшес Ресей Федерациясында географиялык атаулардыц электронды ресурсы (Реестры ГКГН) мемлекеттiк каталог географиялык атаулар реестрi алынды. «Геодезия, картография жэне кещспкпк деректер инфракурылымыныц Федералды гылыми-техникалык орталыгы» федералды мемлекетпк бюджеттiк мекемесi (ФМБМ) (Федеральный научно-технический центр геодезии, картографии и инфраструктуры пространственных данных) Ресей Федерациясы Yкiметiнiц 2013 жылгы 19 акпандагы №220-р вкiмiне сэйкес курылып, Федералдык мемлекеттiк тiркеу, кадастр жэне картография кызметшщ (Росреестр) 19.04.2013 N П/155 буйрыгымен «геодезия, картография жэне ИКБ орталыгы» «ФМБМ» жаргысы бекiтiлген.
Орталык реестрдiц негiзгi стратегиялык максаттары саланы жацгырту, элемдiк децгейде гылыми-техникалык мYмкiндiктер жасау, мемлекеттiк кызметтердi сапалы кврсетудi камтамасыз ету жэне федералды мацызы бар жумыстарды орындау болып табылады. Мекеме ужымы бiрегей гылыми базага ие бола отырып, мемлекеттiк органдар, зацды жэне жеке тулгалар тарапынан картографиялык жэне геодезиялык внiмге деген суранысты канагаттандыруга арналган. Геоак-параттык жYЙелердi эзiрлеу де жумыстыц басым багыттарыныц бiрi болып табылады.
ФМБМ курамына твменде сипатталган саланыц жетекшi мекемелерi кiредi:
1. Ф. Н. Красовский атындагы Геодезия, аэрофототYсiрiлiм жэне картография гылыми-зерттеу институты. 1919 ж. БiрыцFай геодезиялык кызметтiц курылуымен елде жаппай геодезиялык жэне топографиялык жумыстар басталды, оларды жYргiзу Yздiксiз уйымдастырылFан жэне Fылыми колдауды кажет етп. Бул Мэскеуде Мемлекеттiк геодезия жэне картография институтын куру-дыц непзп себебi болды (Ецбек жэне корFаныс Кецесiнiц 1928 жылFы 24 казандаFы каулысы). 1933 жылы институт «Орталык геодезия, аэротYсiрiлiм жэне картография Fылыми-зерттеу институты» деп аталды.
2. «Орталык картографиялык-геодезиялык кор» Федералды мемлекеттiк унитарлык кэсiпорны. «Орталык картографиялык-геодезиялык кор» федералды мемлекетпк унитарлык кэсiпорны федералды картографиялык-геодезиялык кордыц курамына кiретiн жэне РФ аумаFында курылFан топографиялык-геодезиялык жэне картографиялык жумыстардыц материалдары мен деректерiнiц орталыктандырылFан бвлiмi саналады.
3. MЕMГAЖОРТAЛЬЩ - «^oa^apairbi; жYЙелеp мен технoлoгиялapдьщ Мемлекеттiк Fылыми-енгiзy opтaдыFы» Федеpaлды мемлеке1тiк yнитapлык ^cinoprni - «MЕMГAЖОРТAЛЬЩ» ФМУК геoaкпapa1тык жYЙелеp мен технoлoгиялapдыц мемлеке1тiк Fылыми-енгiзy opтaлыFы -1993 ж. к¥Pылды, федеpaлдык мaкca1тaFы геoaкпapa1тык жYЙелеpдi K¥py бoйыншa жyмыcтapды opындaды, coндaй-aк РФ ayмaFындa к¥PылFaн цифpлык кapтoгpaфиялык aкпapa1ты caктayды жYзеге acыpaды.
4. KAРТГЕООРТAЛЬЩ - «Мемлекетпк кapтoгpaфиялык жэне геoдезиялык opтaлык» Феде-paлды мемлеке1тiк yнитapлык racinoprni. МКГО 1992 ж. 6 cэyipде Реcей Федеpaцияcыныц экoлoгия жэне тaбиFи pеcypcтap миниcтpлiгi геoдезия жэне кapтoгpaфия кoмитетiнiц №33п бyйpыFымен к¥Pылды, Fылыми-техникaлык oкyлыктapды, omirç iшiнде меpзiмдi бacылымдapды -«Геoдезия жэне кapтoгpaфия» caлaлык жypнaлын, «Хaбapшы» гaзетiн шыFapды, coндaй-aк нopмaтивтiк-техникaлык, oкy-эдicтемелiк жэне Fылыми-техникaлык эдебиет1еp.
Реcей Федеpaцияcыныц зaцнaмacындa белгiленген тэpтiппен «геoдезия, кapтoгpaфия жэне ИКБ opтaлыFы» ФМБМ геoдезия жэне кapтoгpaфия caлacындaFы мекеме кызметшщ негiзгi тYpлеpiн, геoгpaфиялык oбъектiлеpдщ aтayлapын жэне Реcей Федеpaцияcыныц кещепкпк деpектеpiн, omirç iшiнде непзп Fылыми бaFЫ1тapFa cэйкеc дaмытyFa бaFЫ1тaлFaн Fылыми-зеp1теy жэне тэжipибелiк-кoнcтpyктopлык жyмыcтapды жYзеге acыpaды.
Рocpееcтpдiц «Геoдезия, кapтoгpaфия жэне ИКБ opтaлыFы» ФМБМ-нщ негiзгi жyмыcтapыныц 6ÍPÍ - геoгpaфиялык ныcaндapдыц aтayлapын Ka^mKa келтipy, пaйдaлaнy, тipкеy, е^пке any, кaтaлoгтay жэне caктay cana^^a зеpттеyлеp жYpгiзy.
AтaдFaн мекеменщ федеpaлдык кещст!кпк деpектеp кopындa РФ ayмaFындa геoдезиялык, кapтoгpaфиялык, тoпoгpaфиялык, гидpoгpaфиялык, aэpoFapыштык, гpaвиметpиялык мaтеpиaд-дapды ;oca anFaH4a - бapлыFы 86,7 млн-HaH aCT^ мaтеpиaддap мен деpектеp бap. 2О17 ж. 1 тapдa «Геoдезия, кapтoгpaфия жэне кещепкпк деpектеp тypaлы жэне РФ кейбip зaцнaмaлык a^^pi^ eзгеpicтеp енгiзy тypaды» No 431-ФЗ Федеpaлдык зaцы кYшiне ендi. Ф^КМ жYpгiзy РФ бYкiл ayмaFындa omi жYpгiзy технoлoгияcыныц бipтyтacтыFы, oндaFы aKnapanbirç жaцapy кезендiлiгiн жэне oлapдыц дypыcтыFын, кещепкпк деpектеpдiц бacкa мемлекеттiк acaparra; pеcypcтapдaFы мэлiме1теpмен Yйлеciмдiлiгiн кaмтaмacыз ету пpинциптеpi негiзiнде жYзеге acыpылaды [13].
Геoгpaфиялык aтayлap мемлеке1тiк кaтaлoг pееcтpi РФ геoгpaфиялык ныcaндapыныц, кoнтинен1тiк кaйpaцы мен aйpыкшa экoнoмикaлык aймaFынbщ жэне Ре^й зеp1теyшiлеpi aшкaн немеcе бeлiп кepcеткен геoгpaфиялык oбъектiлеpдiц aтayлapын np^y^ жэне еcепке гдуды кaмтaмacыз ететш геoгpaфиялык aтayлapдыц мемлеке1тiк кaтaлoгын ( rAMK) ;ypy жэне жYpгiзy жeнiндегi жyмыcтapды opындaйды.
rAMK pееcтpiндa эpбip cyбъектi бoйыншa геoгpaфиялык oбъектiлеp aтayлapыныц тiзiмдеpi «2О1» ныcaны бoйыншa бapлык геoгpaфиялык oбъектiлеp aтayлapыныц aдфaви1тiк pе1тiлiгiнде, pdf фopмaтындa, РФ эpбip cyбъектici бoйыншa елдi мекендеp aтayлapыныц тiзiлiмдеpi РФ cyбъек-тiлеpiнiц экiмшiлiк ayдaндapы бoйыншa "2О2нп" ныcaны бoйыншa, coндaй-aк мкГн 2-бeлiмiнде тipкелген aтayлapдыц тiзiлiмi opнaдacтыpылFaн РФ кoнтинен1тiк кaйpaцы мен еpекше это-нoмикaдык aймaFыныц геoгpaфиялык oбъектiлеpi, aшык тещзде жэне Aнтapктикaдa pеcейлiк зеp1теyшiлеp aшкaн немеcе бeлген, pdf фopмaтындa беpiлген (6, 7-cypе1теp).
Тiзiлiмдеpде тipкеy нeмipi, геoгpaфиялык oбъектiнщ aтayы, oбъект тYpi, экiмшiлiк-ayмaктык бaйлaныcтыpy, геoгpaфиялык кoopдинa1тap, бacкa геoгpaфиялык oбъектiлеpге бaйлaныcтыpy жэне oбъект opнaдacкaн 1:1ОО ООО мacштaбты кapтa нoменклaтypacы тypaлы aкпapaт бap. Мемлеке1тiк кaтaлoгтaн aкпapaт мемлеке1тiк opгaндapдыц жэне жеpгiлiктi e3iH-e3i бacкapy opгaндapыныщ yйымдap мен aзaмa1тapдыц cypami^i бoйыншa ycынылaды. rAMK келеш тYPдегi геoгpaфия-лы; oбъектiлеpдщ 8ОО ООО-Fa жуы; aтayын кaмтиды: елдi мекендеp, тещздеp, apaддap, кeлдеp, eзендеp, бyлaктap, бaтпaктap, тayлap, acyлap, темipжoл жэне cy кeлiгi oбъектiлеpi, coH^^a; aнтpoпoгендiк жэне тaбиFи ныcaндapдыц 45О тYpiне apнaлFaн бacкa aтayлap жеp бедеpi oбъек-тiлеpiн кaмтыFaн.
РФ apктикaлык белдеyiндегi геoгpaфиялык aтayлapдыц жгдпы caны - 111 ООО. *.ACCDB мэтiндiк пiшiмiндегi геoгpaфиялык aтayлap кестеа жacaдды (7-cypет), oл келеci aKnapanbi кaмтиды:
Реестр зарегистрированных в АГКГН географических названий населённых пунктов на 28.03.2023 Алтайский край
202.21
Регистр, номер Название географического объекта Тип объекта Географические координаты Номенкп листа карты масштаба 1 ИООООО
Широта Долгота
1 2 3 4 5
Населённые пункты, не относящиеся к районам
количество записей -10
0012173 Алейск
город краев знач.
52*29.1'
82*48.1'
N44-130
0012169 Барнаул
город краев знач.
53*21.7"
83*42.9'
N-44-096
0152326 Белокурихэ
город краев знач.
51*59,8'
84*58.7'
М-45-002
0012174 Бийск
город краев, знач.
52*32.3'
85°12.4'
N-45-123
0012182 Заринск
город краев знач.
53*42 3'
84*57.2'
N-45-074
0012191 Камень-на-Оби
город краев знач.
53*47,4-
81*20.2*
N-44-079
0012212 Новоалтайск
город краев знач.
53*23.4'
83*55.6*
N-44-096
0012218 Рубцовск
город краев, знач.
51*31.5'
81*12.9"
М-44-019
0012219 Славгород
город краев знач.
52*59.5'
78*39.2*
N•44-110
0152283 Яровое
город краев знэч
52° 56'
78°35*
N-44-110
6-сурет - ГАМК реестршдеп pdf форматтагы географиялык атауларыныц тiзiмдерi
SREG_N - OBJ_NAME ов^юмо • LATITUDE -1 LONGITUDE -I АОМ_ЫМК NL -I
740669 Горбатый остров 80°00'06" 94°26'00" Красноярский край и. 46 .141
474979 Нильсена бухта 80°01'00" 49°12'00" Архангельская область и. .39. .135
71300 Белл остров 80°01"00" 49°15'00" Архангельская область и. .39. .135
84055 Нортбрук остров 80°01'00" 50*51'00" Архангельская область и. .39. .138
84183 Ньютона остров 80°01'00" 53*2000" Архангельская область и. .39, 143
84705 Огорд остров 80*01'00" 56*2400" Архангельская область и. 40 .137
474928 Левченко мыс 80*01'00" 56*48'00" Архангельская область и. .40. .142
106120 Сальм остров SO'Ol'OO" 59'Ю'ОО" Архангельская область и. .40. .143
106933 Чернышева ледник SO'Ol'OO" 59"25'00" Архангельская область и. 40 .143
207744 Святой Анны жёлоб 80°01'00" 70°20'00" Красноярский край и. .42. .141
7-сурет - ГАМК ЖYктелген географиялык атаулар
ГАМК-даFы географиялык атаудыц сэйкестецщру HOMipi; географиялык атауы; объект турц
географиялык координаттар; экiмшiлiк тиiстiлiгi (РФ субъекта)
географиялык объект бейнеленетiн 1:100 000 масштабтаFы карта номенклатурасы [14]. *.shape пiшiмiнде, WGS-84 координаттар жYЙесiнде географиялык атаулардыц нYктелiк векторлык объектшершщ кабаты (бекiту нYктелеpi) жасалынFан. Векторлык децгейдщ атрибут epiстеpi ГАМК-ды жYктелiп географиялык атаулардыц мэтiндiк кестесшщ деректерше толык сэйкес келтipiлген (8-сурет).
8-сурет - БiрьщFай электрондык картографиялык Heri3i
АталFан ГАМК мен оньщ электрондык базасынан белек, РФ ayMaFbiHbiR кейб1р эюмшшк-аумактык б1рл1ктер1н1ц электрондык топонимикалык базалары да дамып жатыр. Атап айтканда, Санкт-Петербург каласына aрнaлFaн топонимикалык порталды [15], Карелияныц топонимика бойынша геоакпараттык ресурсы [16], Башк¥ртстан Республикасыныц топонимикалык базасы [17] жэне т.б. Б^л РФ-да ономастика, оныц шшде топонимика саласыныц каркынды дамып жатканды^ыныц белпс болып табылады.
Макалада сонымен катар белгш б1р мемлекеттерде жaсaлFaн географиялык атаулардыц электрондык базаларынан баска дYние жYзiнiц жалпы географиялык атауларына aрнaлFaн, ашык кодты база - GeoNames карастырылды.
GeoNames - Creative Commons лицензиясыныц шарттары бойынша эртYрлi веб-кызметтер аркылы колжетiмдi географиялык дереккор. ЭртYрлi жерлердщ атаулары мен координаталары Yшiн ец Yлкен жэне кещнен колданылатын геомэлiметтер базаларыныц бiрi. Жоба 2005 жылдыц соцында Unxos GmbH швейцариялык компаниясымен к¥рылды (https://www.geonames.org/).
GeoNames дереккоры 25 млн-нан астам географиялык атаулардан жэне 11 млн-нан кеп бiрегей нысандардыц атауларынан (оныц iшiнде, 4,8 млн елдi мекендер атаулары) жэне де 13 млн балама атауларынан тирады. Деректер эртYрлi веб-сервистер мен кYнделiктi деректер базасы аркылы тепн KOлжетiмдi. GeoNames кaзiрдiц езiнде кYнiне 150 млн-нан астам веб-кызмет с^рауларын кaнaFaттaндырaды. GeoNames эртYрлi тiлдерде берiлген географиялык атауларды, олардыц тещз децгешнен биiктiгi, елдi мекендердегi халык саны жэне де эртYрлi кездерден aлынFaн баска да деректердi бiрiктiредi. Нысанныц X пен Y координаталары WGS-84 жYЙесiнде бершген.
ПaйдaлaнyшылaрFa ы^айлы wiki-интерфейсшщ кемегiмен жаца атауларды бaзaFa косу, бар атауларды ецдеп, тYзетyге мYмкiндiк берiлген.
Онлайн колданушылар Yшiн темендегi мYмкiндiктер бар:
толык мэтiндi iздеy аркылы атауларды iздеy (кесте негiзiнде немесе картада);
картадан астаналарды, ец биiк тауларды жэне ец Yлкен калаларды карау;
кaртaдaFы атауларды карау жэне объект класы мен кодтарын керсету/жасыру;
карталарды электрондык пошта аркылы ж1беру;
атауларды CSV файлы немесе PNG кескш ретвде экспорттау;
атауларды ецдеу;
дереккорFa жаца атаулар косу (пркелген пайдаланушылар Yшiн); атауларды геотегтеу (тiркелген пайдаланушылар Yшiн) [18].
GeoNames базасында Казахстан бойынша 68 700 географиялык нысан немесе баска да атаулар сакталган. Нысандарды 9 санат аркылы iздеуге болады. Heri3ri бетте нысанньщ ретпк HeMepi мен атауын, орналаскан мемлекет туралы, кещспкпк нысан тYpiн, координаталарын керуге болады. Мысалы, элемде Taraz (Тараз) атауымен 34 нысан табылды, олардыц тек 4-i гана Казакстанда орналаскан (9-сурет).
9-сурет - GeoNames базасында Taraz (Тараз) атауын ¡здеу нэтижес
Жамбыл облысыныц орталыгы Тараз каласы бойынша мэлiмeттep орналаскан эюмшшк-аумактык бipлiк атауы, тещз децгешнен бшктш, халык саны, географиялык координаталары, элем тшдершде жазылу н^скалары, сондай-ак GeoNames базасыныц тipкeлгeн пайдаланушылары eнгiзгeн дepeктepдi бipiктipeдi (10-сурет). Нысанды .kml форматында жYктeугe болады.
10-сурет - Тараз каласы бойынша GeoNames базасыныц деректер1
GeoNames базасы АКШ-ц GNS базасы тэpiздi дYниe жузшщ географиялык атаулары бойынша KOлжeтiмдi озык тэжipибeлepдiц бipi. 2013-2014 жж. GeoNames базасына тарихи атаулардыц косымша 35 мыц жазбасы косылды [19]. Осылайша ресурс метонимдш тiзбeктepдi аныктау Yшiн ете ыцгайлы болып табылады.
Б^л базаныц эpтYpлi гылыми зepттeулepдeгi тиiмдiлiгiн шeтeлдiк галымдар да атап кepсeттi [20, 21].
^орытынды. Топонимика саласында соцгы жылдары геокещстштш дepeктepдi жинау мен ендеудщ жаца тэсiлдepi пайда болып, акпараттык-коммуникациялык технологияларга катысты техникалык прогресс ерекше каркынды дамуда. Ка^рдщ eзiндe макалада мысал peтiндe
к;арастырылган РФ ГАМК PeecTpi, АКЩ-ц GNIS жэне GNS базалары, сондай-а; GeoNames элемдiк базасы api ;арай даму Yстiнде. Аталган базаларды ^аза;стандагы электронды; автоматтан-дырылган топонимикалы; базаны жасауга Yлгi pетiнде алуга болады, сонымен ;атар олар ;олданыстагы ономастикалы; базаны (Atau.kz) толы;тыруга мYмкiндiк беpедi. Бул топонимикалы; зеpттеулеpдi пайдалану жылдамдыгын арттырып, оларды жYpгiзуге жумсалатын шыгынды азайтады, библиографиялы; базаны кецейтш, мазмунын терецдетедь Заманауи технологияларды ;олдану нэтижесiнде барлы; кателiктеpдi ескере отырып, деpектеpдi салыстыру тYpiнде ба;ылауды ;ажет деп санаймыз (мысалы, географиялы; атаулардьщ этимологиясы бойынша). Жалпы, ма;алада сипатталган базалар топонимикалы; материалды аны;тау, сипаттау, зерттеу, жан-жа;ты талдау жэне жYЙелеу Yшiн ете пайдалы. Бiз электронды; базалардыц топонимикалы; зерттеулерде ;алай ;олдануга болатынын керсетуге тырысты;. Жалпы топонимикалы; зерттеулерге технологияларды тартудыц орындылыгы туралы айтуга болады.
Кргамныц географиялы; атауларга деген ;ызыгушылыгы ономастикалы; базалардыц, оныц iшiнде топонимикалы; базалардыц езектiлiгi мен мацыздылыгын аны;тайды. Беpiлген пара-метрлер бойынша (оныц швде оны картада керсету ар;ылы) а;паратты са;тауга, жYЙелеуге, iздеудi жYзеге асыруга, материалдарды ;ажетп форматта (баспа, электронды;) са;тауга жэне интеграциялауга мYмкiндiк беpетiн ашы; ресурсты, геоа;паратты; жYЙелеpге негiзделген топонимикалы; базаларды эзipлеу ;азipгi уа;ытта перспективалы болып табылады. Елiмiзде iске асырылып жат;ан жоба - Atau.kz ономастиканыц дамуына; номинацияныц эpтYpлi децгейлеpiнiц ара;атынасы, бешмделу тетiктеpi жэне езге тiлден енген атаулардыц мэселелеpiн шешуде; елiмiздегi атауларды Б¥¥ стандартына сэйкестендipу Yшiн елеулi Yлес ;оспа;. ЖYЙеге енгiзiлген мэлiметтеp болаша;та пэнаралы; жобаларга, бip;атаp сездштер, каталогтар, топонимикалы; дэстYpлеp жина;тарын дайындауга негiз бола алады.
Елiмiздегi топонимикалы; базаныц ;урылымы жасалып, топонимдеpдi жина;тау, нысандарды жYЙелеу жэне олардыц кещспктеп орнын аны;тау, мэлiметтеp ;орын толтыру жумыстары толы;;анды жYpгiзiлуi тиiс. Эзipленген топонимикалы; мэлiметтеp базасы жэне оны эpi ;арай ултты; кецiстiктiк мэлеметтердщ инфра;урылымымен байланыстыру, мэлiметтеp ;орын ГАЖ-га енгiзу тiл мамандары мен ;алыц о;ырман Yшiн де сезсiз ;ызыгушылы; тудыратыны аны;. Сонымен ;атар, эсipесе туризм Yшiн Yлкен практикалы; мацызы болады. Табиги, мэдени, тарихи, лингвоэтникалы; жэне инфра;урылымды; еpекшелiктеpiн керсете отырып, картада усынылган Каза;стандагы географиялы; нысандарыныц туpистiк тартымдылыгын ;алыптастыруга ы;пал етедi.
ЭДЕБИЕТ
[1] Эбд1рахманов С.Э., Шарапханова Ж.М. Топонимикалы; атауларды ;алыптастыру жэне стандарттау мэселелер1 // Вопросы географии и геоэкологии. - 2016. - № 4. - С. 58-64.
[2] Агапов В.С. Разработка методик формирования и использования представительного справочно-информацион-ного фонда географических названий: Дис. ... канд. техн. наук. - Москва, 2003. - 177 с.
[3] Мартыненко И.А. Электронные ресурсы как инструменты для топонимических исследоваий // Вестник ТГПУ. -2020. - № 5(211). - С. 114-126.
[4] Усаев А.А. Потенциальные возможности электронных ресурсов в топонимических исследованиях // Материалы итоговой научно-практической конференции профессорско-преподавательского состава (Грозный, 25 февраля 2022 г.). -Грозный, 2022. - С. 19-28.
[5] Серикова С., Байшукурова Г. Цифровые технологии в изучении топонимики // Умная цифровая экономика. -2023. - Т.3, № 1. - С. 16-24
[6] ^аза;стандык; 1Т жобалар. Интернет-ресурс: URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/bko-kaztalovka/press/news/details/159364?lang=kk
[7] «Tilalemi.kz» порталы жэне «Atau.kz» ономастикалы;, «Emle.kz» орфографиялы;, «Termincom.kz» терминоло-гиялы; электроды; базалары туралы ^с^ша мэл1мет. Интернет-ресурс: URL: https://qamshy.kz/article/18321-tilalemikz-portaly-dgane-ataukz-onomastikalyq-emlekz-orfografiyalyq-termincomkz-
[8] Тагы да жер-су атаулары ха^нда "Atau.kz" ономастикалы; электрону; база жуйес непзшде. Интернет-ресурс: URL: https://atau.kz/kz/article/32
[9] Atau.kz. Интернет-ресурс: URL: https://tilalemi.kz/article/47-koptyldylyk--uakyt-talaby-el-bolashagy.html
[10] Жер-су атауларыныц ан^1;тамал^1гы. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. - 744 б.
[11] Анализ международного опыта состава и механизмов актуализации БПД. Интернет-ресурс: URL: http://www.gisa.ru/29164.html
[12] Сервер географических названий. Интернет-ресурс: URL: https://geonames.nga.mil/geonames/GNSHome/ru/reference.html
[13] Федеральный закон о геодезии, картографии и пространственных данных и о внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации. Интернет-ресурс: URL: https://cgkipd.ru/upload/iblock/b95/b95777c64151b5a351b34265048524f9.pdf
[14] Реестры ГКГН. Интернет-ресурс: URL: https://cgkipd.ru/science/names/reestry-gkgn.php
[15] Топонимический портал Санкт-Петербурга. Интернет-ресурс: URL: https://toponimika.spb.ru/
[16] Захарова Е. В. Разработка геоинформационного ресурса по топонимии Карелии: историко-культурный аспект // Финно-угорский мир. - 2022. - Т. 14, № 4. - С. 463-473. DOI: 10.15507/2076-2577.014.2022.04.463-473.
[17] Сиразитдинов З.А., Абсалямов Ю.М. Создание базы топонимических данных Республики Башкортстан для географических информационных систем // Tiltanym. - 2022. - № 1(85). - Б. 118-134.
[18] About GeoNames. Интернет-ресурс: URL: https://www.geonames.org/about.html
[19] The China Historical Geographic Information System, CHGIS, is a free database of placenames and historical administrative units for the Chinese Dynasties. Интернет-ресурс: URL: https://sites.fas.harvard.edu/~chgis/work/docs/papers/AAG_GazInteg-ration_Revised_2014.pdf
[20] Ahlers D. Assessment of the accuracy of GeoNames gazetteer data. Интернет-ресурс: URL: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.722.8740&rep=rep1&type=pdf
[21] A semantic schema for GeoNames. Интернет-ресурс: URL: https://inspire.ec.europa.eu/events/conferences/inspire_2013/pdfs/25-06-2013_R00M-5_14.00%20-%2015.30_50-Feroz%20Farazi_Feroz-Farazi.pdf
REFERENCES
[1] Abdirakhmanov S.A., Sharapkhanova Zh.M. Problems of formation and standardization of toponymic names // Journal Issues of geography and geoecology. 2016. No. 4. P. 58-64 (in Kaz.).
[2] Agapov V. S. Development of methods for the formation and use of a representative reference and information fund of geographical names: Dis. ... cand. tech. sciences. Moscow, 2003. 177 p. (in Russ.).
[3] Martynenko I.A. Electronic resources as tools for toponymic research // Bulletin of the TSPU. 2020. 5 (211). P.114-126 (in Russ.).
[4] Usaev A.A. Potential possibilities of electronic resources in toponymic research // Proceedings of the final scientific and practical conference of the faculty (Grozny, February 25, 2022). Grozny. 2022. P. 19-28. (in Russ.).
[5] Serikova S., Baishukurova G. Digital technologies in the study of toponymy // Smart digital economy. 2023. Vol. 3, No. 1. P. 16-24 (in Russ.).
[6] Kazakh IT projects. Internet resource: URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/bko-kaztalovka/press/news/details/159364?lang=kk (in Kaz.).
[7] Brief information about "Tilalemi.kz" portal and "Atau.kz" onomastic, "Emle.kz" orthographic, and "Termincom.kz" terminological electronic databases. Internet resource: URL: https://qamshy.kz/article/18321-tilalemikz-portaly-dgane-ataukz-onomastikalyq-emlekz-orfografiyalyq-termincomkz- (in Kaz.).
[8] Again, on the basis of "Atau.kz" onomastic electronic database system about geographic names. Internet resource: URL: https://atau.kz/kz/article/32 (in Kaz.).
[9] Atau.kz. Internet resource:URL: https://tilalemi.kz/article/47-koptyldylyk--uakyt-talaby-el-bolashagy.html (in Kaz.).
[10] Directory of place names. Almaty: Arys, 2009. 744 p. (in Kaz.).
[11] Analysis of international experience in the composition and mechanisms for updating the BSD. Internet resource: URL: http://www.gisa.ru/29164.html (in Russ.).
[12] Geographic Names Server. Internet resource: https://geonames.nga.mil/geonames/GNSHome/ru/reference.html (in Russ.).
[13] Federal law on geodesy, cartography and spatial data and on amendments to certain legislative acts of the Russian Federation. Internet resource: URL: https://cgkipd.ru/upload/iblock/b95/b95777c64151b5a351b34265048524f9.pdf (in Russ.).
[14] Registers of the state catalog of geographical names. Internet resource: URL: https://cgkipd.ru/science/names/reestry-gkgn.php (in Russ.).
[15] Toponymic portal of St. Petersburg. Internet resource: URL: https://toponimika.spb.ru/ (in Russ.).
[16] Zakharova Е. V. Development of a geographic information system for toponyms of Karelia: historical and cultural aspect. 2022. Vol. 14, № 4. P. 463-473. DOI: 10.15507/2076-2577.014.2022.04.463-473 (in Russ.).
[17] Sirazitdinov Z.A., Absalyamov Y.M. Creation of a toponymic database of the Republic of Bashkortostan for geographical information systems // Tiltanym. 2022. №1 (85). P. 118-134 (in Russ.).
[18] About GeoNames. Internet resource: URL: https://www.geonames.org/about.html
[19] The China Historical Geographic Information System, CHGIS, is a free database of placenames and historical administrative units for the Chinese Dynasties. Internet resource: URL: https://sites.fas.harvard.edu/~chgis/work/docs/papers/AAG_GazInteg-ration_Revised_2014.pdf
[20] Ahlers D. Assessment of the accuracy of GeoNames gazetteer data. Internet resource: URL: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.722.8740&rep=rep1&type=pdf
[21] A semantic schema for GeoNames. Internet resource: URL: https://inspire.ec.europa.eu/events/conferences/inspire_2013/pdfs/25-06-2013_R00M-5_14.00%20-%2015.30_50-Feroz%20Farazi_Feroz-Farazi.pdf
Ж. М. Шарапханова1, М. М. Tofbic1, Н. А. Ажиров 2
1 Научный сотрудник лаборатории геотуризма и геоморфологии (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан) 2 Младший научный сотрудник лаборатории геотуризма и геоморфологии (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан)
ЭЛЕКТРОННЫЕ БАЗЫ ГЕОГРАФИЧЕСКИХ НАЗВАНИЙ: КАЗАХСТАНСКИЙ И ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ
Аннотация. Рассмотрены казахстанские и зарубежные электронные базы географических названий. Показаны преимущества и недостатки сайтов, систем и программ, адаптированных для исследований в области топонимии, и сделаны выводы о целесообразности их использования в топонимических исследованиях. Представлены возможности использования баз данных мировых географических названий GNS и GeoNames для изучения топонимов, расположенных в Казахстане.
Ключевые слова: ономастика, топонимика, географические названия, электронные базы, географические системы.
Zh. M. Sharapkhanova1, М. М. Togys1, N. А. Azhirov2
1 Researcher at the laboratory of geotourism and geomorphology (JSC «Institute of Geography and Water Security», Almaty, Kazakhstan)
2 Junior researcher at the laboratory of geotourism and geomorphology (JSC «Institute of Geography and Water Security», Almaty, Kazakhstan)
ELECTRONIC DATABASES OF GEOGRAPHICAL NAMES: KAZAKHSTAN AND FOREIGN EXPERIENCE
Abstract. The article considers Kazakhstan and foreign electronic databases of geographical names. The advantages and disadvantages of some sites, systems and programs adapted for research in the field of toponymy have been indicated, conclusions about the expediency of their use in toponymic research have been used. The possibilities of using the databases of world geographical names GNS and GeoNames for the study of toponyms located in Kazakhstan are considered.
Keywords: onomastics, toponymy, geographical names, electronic database, geographical systems.
