CC BY
19УДК 91(03)
Сансызбаева Б.Д.
2 курс студент^ маманды; 7М05213 «География» (Казахстан, Н^р-С^лтан)
КЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ТОПОЖУЙЕС1Н1Ц ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
Ацдатпа: Мацалада Кызылорда облысы топонимдертщ цалыптасуы, даму кезецдер1 жэне зерттелу децгеш царастырылады жэне осы мэселеге арналган зерттеулер мен ецбектердщ атаулары келт1ршед1. Оц1рд1ц топонимиясыныц цалыптастыру зацдылыцтары мен кезецдерг ЖYйелi зерттелт, елдг мекендер атаулары номинациясыныц ерекшелгггн аныцтауды коздейтт Казацстанныц Кызылорда облысыныц топонимдер1не географиялыц, тарихи-лингвистикалыц талдау жасалды.
ЮлттЫ свздер: топонимика, тарихи топонимдер, номинация, эюмшшк-аумацтыц ц^рылым, этногенез.
Кызылорда облысы - 1938 жылы 15 ;ацтарда к^рп ТYркiстан облысыныц бiр белтнен к^рылган республиканыц ощустш белтнде орналас;ан, эюмшшк орталыгы - Кызылорда (кезiнде «Ак;мешгг» жэне «Перовск» деп аталган) ;аласы болып табылатын облыс. 1997 жылгы 17 маусымда Казахстан Президентiнiц Жарлыгымен облыс атауыныц орыс тiлiндегi транскрипциясы Кзыл-Ордадан Кызылордага, сэйкесiнше орталы; ;аласыныц атауы да Кзыл-Ордадан Кызылорда болып езгерт1вд [1].
Кызылорда облысы Арал тещзшен шыгыс;а ;арай Сырдарияныц теменгi агысында, негiзiнен Т^ран ойпатыныц шегiнде орналас;ан. Облыс жер келемi бойынша республикада 4-:ш орында жэне ол 3 облыспен, ал шекара ар;ылы 1 мемлекетпен шектесед^ олар: солтYCтiк-батысында А;тебе облысыныц Шал;ар ауданымен, солтYCтiгiнде А;тебе облысыныц Ыргыз ауданымен, шыгысында ТYркiстан облысыныц Отырар, Соза; аудандарымен, батысында Эзбекстанныц К^рамындагы Кара;алпа;стан Республикасымен, солтYCтiк-шыFысында
Караганды облысынын, ¥лытау ауданымен, ощусттнде Эзбекстаннын, Навои облысымен шектеседi (1-сурет).
Кызылорда облысыныц кеп белт сактар-массагеттердщ иелiгiнде болды, калгандарын кацлылар баскарды. Г^н тайпаларыныц батыска коныс аударуы кезiнде ол Сырдарияныц теменп агысына дейiн жеттi. Бiздiц дэуiрiмiздщ 93 жылы Арал мацын мекендеген г^ндар эфталит мемлекетiн курды. 427 жылы эфталиттер Yлкен мемлекет курды, оныц курамына YндiстандаFы жорыктарыныц нэтижесшде ОцтYCтiк-Батыс Yндiстан, Орталык Азия, Шь^ыс Иран жэне АуFанстан территориялары юрд^
8 Fасырда арабтар Орта Азия мен Казакстанныц оцтYCтiгiн баFындырып, ислам дшш таратты. 9-10 Fасырларда Сырдарияныц теменп жэне орта аFысында тайпашылардыц алFашкы феодалдык мемлекетi курылды. ОртаFасырлык калалардыц ¥лы Жiбек жолыныц бойында орналасуы OFыз тайпаларына пайдалы болды.
ТYркi топонимиясы бойынша аса бай материалдан туратын негiзгi жазба дерек кезi Махмуд Кашкаридщ (XI F.) «Диуани л^ат-ат^р^» болып табылады. Сездiк тек лингвисттер, топонимисттер Yшiн Fана емес, сонымен катар баска да кептеген Fылымдардыц мамандары Yшiн де мацызды [2].
Сездште келесiдей топонимиялык терминдердiц маFыналары тYсiндiрiледi: балик -, кала ', онда -, кабырFа,, кенд, кен-, кала, ауыл ' жэне т.б. Сонымен катар, автор OFыздар мен кершi халыктар арасындаFы «кен» терминшщ «коныс аудару» маFынасын тYсiндiредi. «Диуани л^ат-ат^р^те» зерттелген аумактыц Сугнак, Узкенд, Орду кенд, Баршан сиякты тарихи топонимдер белгшенген.
кызылорда облысыныц географиялык; орны
ОРТА АЗИЯ »^ОЫПОРДАОЫТЫСЫ
1-сурет. Кызылорда облысыньщ географиялык орны
XIII гасырларда моцгол шапкыншылыгы нэтижесшде Жент, Сыганак, Асанас, Озкент, Баршынкент, Жанкент калалары кирады. Эбшкайыр ханныц кезiнде Сыганак каласы кeшпелi езбек хандыгыныц орталыгы болган. XV гасырдыц ортасында кала облыстыц эюмшшк орталыгына айналды. XVI гасырда Сырдарияныц оц жагалауы Казак хандыгыныц карамагына eттi.
XV-XVI гасырлардагы Казакстан тарихы туралы, оныц iшiнде Кызылорда облысыныц топонимиясы жайлы кунды дерек Ke3Í, бул Эбiлкайыр
Фазлаллах бин Рузбеханныц «Михман-намей Бухара» ецбегi бiздi XVI Fасырдыц басындаFы ;аза;тардыц емiрiмен жэне экономикасымен таныстырады.
Кызылорда облысы аймаFыныц топонимикасын зерттеуде Сыпана; ;аласы мен оныц айналасы туралы а;параттыц мацызы зор. Элкенiц топонимдерiн зерттеуде 1634 жылFы «^^на^тан келген хаттар», сондай-а; ортаFасырлык тарихшылардыц ецбектерi белгш бiр мацызFа ие.
Зерттелетiн аума;тыц тарихи топонимдерi еуропалы; зерттеушiлерде де атап етшедг XIX Fасырдыц аяFы мен XX Fасырдыц басындаFы орыс шыFыстанушылары арасында Орталы; Азия мен Каза;станныц тарихи географиясын зерттеуде кернект орынды академик В.В. Бартольд алады. Оныц ецбектерiнде топонимикалы; атаулардыц маFынасын ашудыц кiлтi болып табылатын географиялы;, суару, тарихи терминдер туралы ете мацызды мэлiметтер бар.
А; мешгг бекiнiсiн 1820 жылы Ко;ан ханды^ыныц билеушiсi Омар хан ;аза; даласындаFы Ко;ан форпосты ретiнде салFан. 1853 жылы 28 шiлдеде оныц билеушiсi Якуб бек бастаFан ;о;анды;тар к;орFаFан бекiнiстi генерал В.А. Перовскийдiц басшылы^ымен орыс эскерлерi басып алып, Форт Перовский деп аталды. 1853 жылы желто;санда А; мешiт коменданты М.В. Огаревтщ басшылыFымен бекiнiс гарнизоны беюшсл керi к;айтаруFа келген Ко;ан эскерлершщ ;оршауына сэттi тетеп бердi.
1867 жылдан бастап Сырдария облысыныц Перовск уездш ;аласы Сырдария уезiнiц орталы^ына айналды. М^нда бастауыш мектептер ашылды, кiрпiш зауыты, жел диiрмендерi, шеберханалар, дукендер жумыс iстей бастады. 1905 жылы Орынбор - Ташкент темiр жолы пайдалануFа берiлгеннен кейiн ;алада вокзал Fимараты мен депо салынды. 1917 жылFа дейiн Перовск Шы^ыс Арал ецiрiнiц экiмшiлiк-сауда жэне темiржол орталыFы болды.
1917 жылы 30 ;азанда ;алада Кецес екiметi орнады. Ал 1922 жылы OFан А; мешгг ("белая мечеть") атауы ;айтарылды. 1925 жылы республика астанасыныц Орынбордан кешiрiлуiне байланысты А; мешiт Кызылордага
("красная столица") езгертшдг 1925-1927 жылдары РСФСР к¥рамындаFы Каза; автономиялы; республикасыныц астанасы Кызылордада болды. Сол кYндерi Сырдария бойындаFы табиFат ерекше бай жэне эдемi болды. Кектемде осы Yлкен езеннщ суы осы аймак;таFы барлы; тсршшк иелерiне емiр бердi. Катты ;ыста ол жергiлiктi тYPFындардыц емiр CYPуiне кемектестi. "Сырдария" сезiн айт;ан кезде, бас;а жерлерде туратын адамдар жа;сы тамак;танFан жэне гYлденген емiрдi елестетедi [6].
Айма;тыц топонимиясына байланысты ете мацызды а;парат А.И. Макшеев, Н.Дингельстедт, А.И.Добромыслов жэне бас;алардыц ецбектерiнде кездеседг Елдi мекендердiц пайда болу уа;ытын, болжамды немесе на;ты кездерiн анык;тауFа кемектесетiн материалдардыц белгiлi бiр белт эртYрлi жинак;тарFа бiрiктiрiлген. Бул жина;тар эртYрлi тарихи к^жаттардан тирады: хаттамалардыц, Yзiндiлердiц, журналдардыц, кYнделiктердiц, жапсырмалардыц жэне т.б. Мундай жина;тардыц ;атарына "ХV-ХVШ FасырлардаFы ;аза; ханды;тарыныц тарихы женшдеп материалдар, парсы жэне тYркi шы^армаларынан Yзiндiлер", " ХV-ХVШ FасырларындаFы ;аза;-орыс ;атынастары" жэне "XVШ-XIX FасырлардаFы ;аза;-орыс ;атынастары", "Каза;станныц саяси ;¥рылысыныц тарихы женшдеп материалдар" жатады.
Топонимдердi зерттеу барысында эртYрлi карталар, шежiрелер, м¥раFаттык; деректер Yлкен к¥ндылык;к;а ие. ЖоFарыда келтiрiлген ецбектер мен ;олда бар тарихи, археологиялы;, топонимикалы; материалдар мен бас;а да дереккездерге CYЙене отырып, Кызылорда облысыныц топонимиясыныц ;алыптасу барысы келесi кезецдердi шартты тYPде кесте тYрiнде белiп керсетiлiп отыр:
Кесте 1.
Кызылорда облысыныц топонимиясыныц калыптасу кезецдерi
Кезецдер Хронологиялык шецберi Кезецге тэн топонимдер
Бiрiншi кезец ортаFасырлык (ХУШ FасырFа дейiн) Жацакент, Эзкент, Алтынасар, Жаманасар, Шеркрабат, Куйыккала жэне т.б.
Екiншi кезец ХУШ Fасырдан ХХ Fасырдыц басына дешн (1917 жылFа дейiн) Царек, Скобелевск, Гродековск, Александровский, Перовск, Казалы, Арал жэне т.б.
Yшiншi кезец 1917 жылдан бастап казiргi уакытка дейiн Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин, Киров, Гагарин, Титов, Бегенбай батыр, Жалацтес батыр, Досболдат, Мачанбетов, М.Шокай жэне т.б.
Бiрiншi кезецнiц топонимиясыныц курамында араб-иран кала
курылысы терминдерiнiц болуымен жэне екi компоненттi болуымен сипатталады. Ол зерттелген аумакта тарихи топонимдермен жэне кейбiр заманауи атаулармен усыныь^ан. Мысалы: Жацакент, Эзкент, Алтынасар, Жаманасар, Шерiкрабат, Куйыккала, т.б. [3].
Екiншi кезецнiц топонимиясыныц ерекшелiгi - топонимия номинацияныц негiзгi кезi - трактаттар, езендер мен келдер, темiржол ететш жерлердiц атаулары болып табылады. Осы кезецнен бастап уездер мен жаца елдi мекендердщ атауларында орыс тектес атаулар пайда бола бастады (Царек,
Скобелевск, Гродековск, Александровский жэне бас;алары) немесе орыс аффикстершщ кемепмен ;урылды (Перовск, Казалы, Арал). Курылымды; тYPFыдан алFанда, осы кезецдеп топонимдердiц арасында бiр негiздi атаулар басым.
Кызылорда облысы топонимиясыныц к;алыптасуындаFы Yшiншi кезец топонимия атауларыныц едэуiр кептiгiмен сипатталады. Сонымен ;атар, осы кезецде мемориалды; атаулар кебейдi. Осы кезецнщ алFашк;ы кезецiнде елдi мекендерге кернект партия жэне мемлекет ;айраткерлершщ, соFыс жэне ецбек ерлерiнiц, белгш тулFалардыц есiмдерi берiлдi (Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин, Киров, Гагарин, Титов жэне т.б.). Сощы жылдары ултты; батырлардыц, осы елкенiц танымал адамдарыныц (Бегенбай батыр ауылы, Жалацтес батыр ауылы, Досболдат;а ауылы, Мачанбетов ауылы, М. Шо;ай ауылы, т.б.) мурметше есiмдер кебiрек берiлуде [4].
Облыстыц ойконимиясыныц ;алыптасуыныц Yшiншi кезецi топонимиялы; атаулардыц едэуiр санымен сипатталады. Сонымен ;атар, осы кезецде мемориалды; атаулар саны естг Осы кезецнiц алFашк;ы кезецiнде елдi мекендерге кернектi партия жэне мемлекет ;айраткерлершщ, соFыс жэне Ецбек батырларыныц, ата;ты т¥ЛFалардыц (Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин, Киров, Гагарин, Титов жэне т.б.) есiмдерi бершдг Сощы жылдары халы; батырларыныц, осы елкенщ тумалары - ата;ты адамдардыц (Бегенбайбатыр ауылы, Жалацтесбатыр ауылы, Досболдат ауылы, Мачанбетов ауылы, М.Шо;ай ауылы жэне т. б.) «урметше ешмдер кебiрек берiлуде [5].
Yшiншi кезецнщ топонимиясындаFы номинацияныц ;айнар кездерiнiц бiрi - топонимдердiц езi. Мундай атаулардыц пайда болуы экiмшiлiк-аумактык кyрылымдаFы езгерютермен, жаца елдi мекендердiц пайда болу ерекшелiктерiмен байланысты. Осы типтегi атауларда еск атауFа на;тылау компоненттерi ;осылады: негiзiнен жаца елдi мекеннiц пайда болу уа;ытын немесе орнын керсететш сын есiмдер. Кейбiр жаFдайларда жаца ;оныс буры^ы атауына ие болды, ал ескiге, керiсiнше, ескi компонент ;осылды.
Топонимдерден шыккан атаулар ушш оларды жаца-есю корреляциялык жуппен жобалау да тэн. Курылымдык жаFынан бул кезецдегi топонимияда бiр негiздi атаулар басым. СоцFы жылдары ауыл топонимикалык терминiмен екi негiздi атаулар пайда бола бастады. Олар тYркi изафетiнiц II типiне сэйкес салыыан.
Казак халкыныц этногенез процесшщ ерекше кYPделiлiгi мен кеп кабатты сипаты оныц топонимиясында керiнiс тапты. Казак халкыныц этногенезiнiц негiзiн тYркi тайпалары курайды. Сонымен бiрге оныц этникалык курамы иран элементтерiн, араб компоненты жэне моцFOл элементiн камтиды. Казакстанныц топонимикасын калыптастыруда оныц баска халыктармен мэдени жэне тарихи катынастары мацызды болды. Муныц бэрi ойконимиканыц халыктыц этникалык жэне мэдени тарихымен тыFыз байланысы, оныц тшдж кабаттары туралы айтуFа мYмкiндiк бередi.
Зерттелген материалды талдау Кызылорда облысыныц топонимдерiнiц негiзгi белiгi баска тYркiтiлдес территориялардаFы сиякты тYркi кабаты екенiн керсеттi. ТYрiк кабаты ежелп тYрiк, казак, каракалпак, кьIрFыз, езбек атауларынан турады. Кызылорда облысыныц топонимдершщ басым кепшiлiгi казак тiлi непзщде калыптаскан. Олар казак тiлiнiц фонетикалык, грамматикалык жэне лексикалык ерекшелiктерiн керсетл. Оларды курайтын косымшалардыц маFыналык мелдiрлiгi мен енiмдiлiгi бойынша олар есю казак жэне жаца казак тшдершщ топонимдерiне белiнедi.
Жалпы, бул аймактыц топонимиясыныц калыптасуы мен дамуы казак халкыныц тарихы мен этногенезiмен, оныц тшмен жэне баска тYркi жэне тYркi емес халыктармен байланыстарымен ты^ыз байланысты.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
«Эдшет» акпараттык-кукыктык жYЙесi. Актебе, Батыс Казахстан, Кызылорда жэне Костанай облыстарыныц эюмшшк-аумактык курылысындагы езгерiстер туралы. Казахстан Республикасы Президентшщ 1997 жылгы 17 маусымдагы N 3550 Жарлыгы.
Кызылорда каласы мен оныц тецiрегiндегi тYркi топонимиясы // "Бодуэн де Куртэне: Теориялык мура жэне к^рп заман" атты халыкаралык гылыми конференцияныц тезистерi. - Казан, 1995. - Б.156-158.
Казакстанныц Кызылорда облысыныц ежелгi калаларыныц тарихынан // "Казан шыгыстануы: дэстYрлер, казiргi заман, перспективалар" халыкаралык гылыми конференциясыныц тезистерг - Казан, 1997. - Б.215-218.
Прманова Назия Экiмбеккызы. Казакстанныц Кызылорда облысы ойконимиясыныц пайда болуы мен дамуыныц тарихи-лингвистикалык негiздерi. - Казан, 1997. - Б.31-33.
Казакстанныц Кызылорда облысындагы тYркi ойконималары. - Казан, 1997. - 23 Б. - 08.04.1997 ж. № 52477 PFA ИНИОНГА депонирленген. Михайлов А.А. Первый бросок на юг / А.А. Михайлов. - М.: ООО «Издательство ACT»; СПб.: «Северо-Запад Пресс», 2003. - 429 с. (Военно-историческая библиотека). Тираж 5000 экз. ISBN 5-17-020773-5 (ООО «Издательство ACT»). ISBN 5-93699-163-0 («Северо-Запад Пресс»). Глава 4. «Война с Кокандом».
Sansyzbaeva B.D.
2nd year student, specialty 7M05213 "Geography" (Kazakhstan, Nur-Sultan)
HISTORY OF KYZYLORDA REGION TOPOSYSTEM
Abstract: the article considers the formation, stages of development and level of research of toponyms of Kyzylorda region and gives the names of research and works on this issue. The laws and stages of formation of toponymy of the region were systematically studied, geographical, historical and linguistic analysis of toponyms of Kyzylorda oblast of Kazakhstan was carried out, which aims to determine the specifics of the nomination of names of settlements.
Keywords: toponymy, historical toponyms, nomination, administrative-territorial structure, ethnogenesis.
