CC BY
17ЭОЖ 911.2:81'373.21
ЗООНИМДЕРДЩ ШЕТ АУДАНЫ ТОПОНИМДЕР1Н ЖАСАУДАГЫ ОРНЫ МЕН ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
А.Е. Егинбаева1 PhD, доцент, ^.Т. Сапаров1 г.г.д., профессор
'«Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттъщуниверситет1» ЦеАЦ, Астана щ., Цазащстан E-mail: aeginbaeva@mail.ru
Мацалада Караганды облысы Шет ауданыныц жануарлар дуниесшщ топоним-дердеп бейнелену дэрежесi жeнiнде сез болады. Табигат жагдайлары мен ланд-шафттын, eзгерiстерiнен мол ацпарат беретiн зоонимдердщ кещспкик таралу зандылыцтары, ареалдары, табиги ортамен байланысы аныцталган. Жануарлар атауларынын, топонимиялыц белсендiлiгi, олардыц жiктемесi топтастырылып, нацты деректер негiзiнде аумацтыц зоонимдер картасы цурастырылды. Кей-бiр жойылып кеткен жануарлардыц (аю, бекен, б^гы, цулан, цабан т.б.) осы ау-мацта тiршiлiк еткендiгi аныцталып, цалпына келтiруге алгышарт жасалды.
Туй1н сездер: ацшылыц, жабайы ацдар, жануарлар дYниесi, табиги ресурстар, табигат жагдайлары, ландшафт езгерютер^ топонимиялыц эдiстер, реконструкция.
Кабылданды: 21.12.2022 DOI: 10.54668/2789-6323-2022-106-3-40-48
К1Р1СПЕ
Белгш бiр уацыт аралыгында жануарлар мен еамдштердщ жеке турлершщ бiртутас ареалын аныцтау, ландшафт eзгерiстерiн зерттеу, табигат пен табиги ресурстарды цоргау, к^рп кезецдеп адамзат алдында т^рган басты мэселелердщ бiрi болып табылады. Бул мацсатта гылыми зерттеулерде эр тYрлi эдiстер цолданылып, соныц iшiнде топонимикалыц эдiске цызыгушылыц артып келедi. Казацстанныц цазiрri кездегi фаунасыныц тарихы даму тегшщ аргы тармагы неоген дэуiрiне дейiн барады, бiрац оныц цурылымы мен таралу ерекшел^ершщ негiзi плейстоцен дэуiрiне, эсiресе жалпы муз дэуiрiнде жэне будан кейiнгi климат жагдайыныц eзгеруiне байланысты цалыптасцан (Сатимбеков Р.С., 1970; Егинбаева А.Е. и др., 2015).
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Караганды облысыныц бiр бeлiгi ретшде Шет ауданы аумагындагы жануарлар дуниесше дала жэне шeл зоналарыныц фауна
eкiлдерi сэйкес келедi. Мунда эаресе Yлкен цосаяц, саршунац, сур атжалман, ац цоян кец таралFан.¥сацшоцылараарасындаFыгранитri массивтерде борсыц, аццулац, тау цошцары eмiр сYредi. Канаттылардан дала цыранын, бYркiтгi, тау бозторFайын айта кету керек. Тущы ^лдердщ цопаларында Yйрек, цаз, шаFалалар кездеседi. КараFанды облысыныц солтустшнде XIX Fасырдыц eзiнде аюлар кездесетш. Казiр олар жойылFан. Казацтыц цатпарлы елiнiц жекелеген аудандарында киiк, царацуйрыц, арцар жэне т.б. сияцты цуыс мYЙiздiлер туцымдастарыныц eкiлдерi сацталFан. Оцтуспк бeлiкте Шет ауданы аумацтарында, эаресе Бетпацдаланыц шeлдi территориясында киiктердiц табындары кездеседi. Казiргi уацытта олардыц ареалдары Казацстанныц орталыц жэне батыс бeлiктерiмен Fана шектеледi. Оларды ацбeкен деп те атайды. 1950 жылдары оларды аулауFа руцсат берiлгеннен кейiн саныныц кYрт азаюына байланысты 2006 жылы Казацстанныц Кызыл кiтабына енгiзiлдi. Казiргi уацытта арнайы цорFау шаралары жасалып, санац жумыстары жYргiзiлiп отырады (Быков Б.А. и др., 1982; Ковшарь А.В., 1989; Айдаров О., 2004).
Аумакта к;аз1рп уакытта коргалатын, аулауга тыйым салынган - каракуйрык жануары кездеседь Сонымен катар борсыктар шокылардыц беткейлерi мен жагалаулык ацгарларды мекен етед^ кундыздар тукымдасына жататын ете усак жырткыш -аккулак Шет ауданы аумагынан баска барлык Караганды облысы аумагында кездеседi. Ауданныц барлык жершде дерлiк усак кемiрriштердщ: кер тышкан, алакоржын, т.б. тYрлерi кездеседi. Кер тышканы жер астын мекендеп, непзшен еамдштердщ жер астындагы шырынды белiктерiмен
Шет ауданы зоонимдерi]
Kоректенiп, ауыл шаруашылыгына Yлкен зиян келтiредi (Егинбаева А.Е., 2019).
ЗЕРТТЕУ ЖЭНЕ ТАЛЦЫЛАУ НЭТИЖЕЛЕР1
Аудан аумагындагы жогарыда келтсршген жануарлар дYниесшщ таралуы географиялык нысандар атауларында да керiнiс тапкан. Шет ауданыньщ жануарлар дYниесiн сипаттайтын топонимдер (95) еамдштер дYниесiмен байланысты атауларга (38) караганда жиi кайталанады (1-кесте).
Кесте 1
ц топонимикалык белсендiлiгi
№ Жануарлар тYрi Топонимикалык белсендiлiгi
Yй жануарлары
1 жылкы Айгырушцан тауы; Алабиежон конысы; Атсуытцан конысы; Бала Айгырушцан тауы; Касцаайгыр тауы; Тайатцан тауы; Шубарайгыр тауы; Шубарат конысы; Айгыржал ауылы.
2 туйе Ацнар тауы; Нарбац езеш; Наршвккен тауы; Наршвккен взет; Наршоцы тауы; ТYйесу тебесц ТYйеmас тауы; Швлбура цонысы.
3 iрi кара Бузау цыстауы; Бузаутвбе тауы; Бузаутвбе тауы; Бузаутвбе тауы; Квкбузау тебесц Оггзтау тауы; Сиырквц кыстауы.
4 кой, ешш Ешюман тауы; Ештвлмес тауы; Касцацошцар езеш; Койквл тауы; Койквл взет; Койтоган цонысы; Койтвбе твбеы; Койшоцы тауы; Койшоцы цыстауы; Кошцарцазгансор конысы; Кызылцой езеш; Кызылцой ауылы.
Жабайы жануарлар, кустар жэне т.б.
5 аркар Арцарцамалган тауы, Арцарлы ауылы, Жаман Арцарлы тауы, Арцарлы тауы, Арцарлы темiр жол бекетг
6 кулан Алацулан тауы, Куланшат езеш
7 кшк Ацкшк взет, Кшк твбес, Кшк т.ж. бекет1, Кшксу взет, Кигктг взет, Сайгац твбеа, Ацкшк ауылы, Ацкшк кыстауы
8 аю Аюлы тауы, Бала Аюлы тауы, Аюлы тауы.
9 борсык Борсыц твбеы.
10 бугы Бугы шоцысы, Бугылы тауы, Бугылы кола дэуiрiнде емiр сурген тайпалардьщ коныс орны.
11 кабан Кабантау тебеа, Кабантау тауы,
12 тYлкi КаратYлкi тебеа, КаратYлкi тауы, ТYлкiлi тауы, ТYлкiлi кыстауы, ТYлкiлi конысы, ТYлкiлimау тауы, ШолацтYлкi тауы,
13 каскыр Бврiсоццан тауы
14 коян Коянбас тауы, Кояншы тауы, Кояншоцы тауы.
15 суыр Суыржогалган тауы.
16 кус Сарыцус шокы.
17 бYркiт Буркт кыстауы, БYркimmi тауы, БYркimmi тауы, БYркimmi езеш, БYркimmi тауы, БYркimmi тауы, БYркimmi тебе, Бурютуя тауы
18 карлыгаш Карлыгаштау тебеа.
19 карга Каргалы ауылы, ^аргалы тауы, ^аргалы конысы.
20 шш Штдер шокысы.
21 жылан Жылан тауы, Жыланды тауы (3рет), Жыланды взет,
22 шортан Шортанды булак
23 алабуга Алабуга тауы, Алабуга взет
Кез келген елдщ географиялык атауларыньщ курамында жануарлар элемшщ eкiлдерi бейнеленген топонимдердi кездестiруге болады. Шаруашылыкты журпзудщ ежелгi тэсiлдерi, ац аулау кэсшшшп, мал шаруашылыгы, халыктыц турмыстык eмiрi кeбiнесе табиги ортага трелей байланысты болды, бул жагдайлар географиялык нысандарды номинациялауда да кeрiнiс тапты (Егинбаева А.Е жэне т.б., 2021).
Тарихи дэуiрлерге дейiн дамыган мал шаруашылыгы ^азакстанныц экономикалык eмiрiнде сол кезецдерден мацызды рел аткарды, бул арнайы этномэдени лексиканыц калыптасуына жагдай жасады. Сондыктан да YЙ жануарларыныц казак топонимдершщ жасалуындагы катысымы толыктай зацды кубылыс деуге болады.
^азак халкыныц кeшпелi eмiр, мал шаруашылык, ацшылык, саятшылык, балык аулау кэсiбi жер-су атауларында eз eрнегiн салган (Бенькевич В.Я., 1918).
Шет ауданыныц аумагы Орталык ^азакстанныц бiр бeлiгi ретiнде ежелгi мал шаруашылыгы дамыган орталыктыц бeлiгi болып саналады. Т. Жанузаков эр халыктыц шаруашылыгында eздерiне катысты YЙ жануарлары болгандыгын ерекше атап кeрсеттi. ^азак халыкында ерте заманнан олардыц катарына жылкы, тYЙе, сиыр жэне KOЙ-ешкi малдары енгiзiлдi жэне олардыц тYрлерiбойыншазоонимдербiрнешежYЗдеген жылдар бойы калыптасты. Аудан аумагында Yй жануарларымен байланысты жасалган 37 географиялык атау аныкталды (1-сурет).
^^9% 1
Л 15% 38%
38%
■ YЙ жануарлары ■ жабайы жануарлар
| к¥стар ■ баскалары
Сур. 1. Топонимдер цурамындагы ж<
Аймакта бiрнеше топонимдер тYЙ-енiц Yш тYрлi: тYЙе, нар «^р eркештi тYЙе», бура атауларымен: Акнар тауы; Нарбак eзенi; Наршeккен тауы; Наршeккен eзенi; Наршокы тауы; ТYЙесу тeбесi; ТYЙетас тауы; Шeлбура конысы атаулары жасалган. Зоотопонимдер арасында кой, ешкi атауларымен байланысты - Еш^лмес тауы; Ешкь мац тауы; ^аскакошкар eзенi; ^ой^л тауы; ^ой^л eзенi; ^ойтоган конысы; ^ойшбе тeбесi; ^ойшокы тауы; ^ойшокы кыстауы; ^ызылкой eзенi; ^ызылкой ауылы атаулары басым болды (2-сурет) (Жанузаков Т., 1989).
Yй жануарлары атауларыныц ка-тысуымен жасалган зоотопонимдер оро-графиялык жэне гидрографиялык нысан-дардыц номинациялануында кeп кездестi. Зоолог А.Н. Формозов ^азакстан карта-
уарлар атауларыныц арацатынасы.
сындагы ацдарга катысты атауларды халыктыц eмiрiндегi ацдар мен ацшылыктыц eзiндiк орны болуымен тYсiндiредi. ГД. ^оцкашпаев кeшпендiлердiц "пршшшн-де жер бедерi, ауа райы, судыц, eсiмдiктер мен жануарлардыц ерекше ыкпал еткендiгiн пайымдайды. Ацдардыц жYретiн жерлерiне орай сол ацдардыц атымен тауларды, eзен, кeлдер, ацгар, жыралар, орман-тогайлар-ды, коныс, елдi мекендердi атап отырган. Аюлы, текелi, жыланды, аркарлы, коянды, тYлкiлi, т.б. атаулар сол жерде мекендейтш ац-кустардыц жергшкп топонимдерде кез-десетiнiн ацгартады жэне олар казак халкыныц кeшпелi eмiрi, мал шаруашылык кэсiбi, жалпы тарихымен тыгыз байланысты (Формозов АН., 1987; ^оцкашпаев ЕД., 1960).
Сур. 2. Yü жануарлары атауларыныц топонимдердегг улесг.
Шет ауданыньщ топонимдерш-де эр тYрлi жабайы жануарлар тYрлерiнщ (3-сурет), кустардыц жэне т.б. typ ата-улары орын алган. Мундай географи-ялык атаулар жергелiктi жердщ жануарлар элемiн сипаттайды жэне ацшылык кэабшщ де жергiлiктi тургындар арасын-да бiлгiлi 6ip орын алгандыгын кeрсетедi.
Сонымен катар зоотопонимдердщ этимологиясын зерттеу барысында казiр-ri фауналы; ерекшелiкке сэйкес келмейтiн жануарлар тYрлерiнщ атаулары бар екендь ri де назар аудартты. Осындай жануарлар-дыц катарына куланды жаткызуга болады. Ауданда кулан сeзiмен жасалган Алакулан
тауы, ^уланшат eзенiнщ атаулары кезде-седi. Р.С. Сатимбековтыц зерттеулерi бой-ынша куландар еткен кезецде ^азакстан-ныц жерiнде кещнен таралган Ол ^азакстан аумагы бойынша 80 астам кулан сeзiмен жасалган топонимдердi аныктап, олардыц ^пш^тн^ куландардыц мекен ету орта-сыныц экологиялык жагдайымен сэйкес ке-летiндiгiн жазды. Аталган топонимдердщ басымы куландардыц тiршiлiгiмен тыгыз байланысты географиялык нысандарга: су сeздерiне (жекелеген су коймалары, eзен-дер, кудыктар, т.б.), дала жэне шeлейт зо-наларыныц аласа таулар табандарындагы тeбелерге берiлген (Сатимбеков Р.С., 1982).
Сур. 3. Жабайы жануарлар ата
куландар, эдетте, суы мен суаты бар, кешулерi бар eзендердi, кактарды, кудыктар-ды т.б. аласа тау, шокылардьщ мацын немсе далацкай жерлердi мекендейдь Ертеде куландар ^азакстанныц кептеген аудандарында таралган. ^уланмен байланысты атаулар
ыныц топонимдегг Yлесi.
Мацгыстауда, Талас Алатауында, Тарбага-тайда, Ощуспк Алтайда, Зайсан ойпатында кездеседi (Жанузаков Т., 1989). ^азакстан-да казiргi тацда куландар тек Барсакелмес корыгы, Андасай корыкшасы, Алтынемел улттык табиги саябагында жерсiндiрiлген.
Аркар жануар атымен Аркаркамалган тауы, Жаман Аркарлы тауы, Аркарлы тауы, Аркарлы темiр жол бекеть Аркарлы ауылы топонимдерi аталган. Непзшен аркар таулы аймактарды мекен етед^ сондыктан геогра-фиялык нысандар шшде таулардыц атаула-рында таралган. Ал Аркарлы ойконимдерi жергiлiктi жердегi оронимдер непзшде ка-лыптасуы мYмкiн. взен, кел, т.б. нысандарда, жазык жерлерге тэн нысандарда аркар сезiмен жасалган атау кездеспедi. Аркар жануарыньщ кене замандарда тотемдiк мацызын зерттеушшер олардыц жартастар-дагы бейнеленуi бойынша тYсiндiруге ты-рысты (Сапаров КТ., Егинбаева А.Е., 2018).
Жылан сезiмен байлансты атаулар жалпы Орталык Казакстан топонимиясы-
ныц курамында кептеп саналады жэне ол езен, тау, тебе, шокы, сай, булак, кел, т.б. географиялык нысандар атауларына тэн. Жанузаков Т. Орталык Казакстандагы жылан сезiмен жасалган атаулардыц кепшiлiгi орографиялык нысандарга тиесiлi екендiгiн келтiредi. Жылан сезшщ катысуы аркылы жасалган топонимдер аталган географиялык нысандарда жыланныц бар екендтш ацгартады. Кейбiр тауларда немесе терец сайларда жыландардыц ордасы да кезде-седi. Жергiлiктi тургындар ордалы жер-лердi касиет тутып, жыландарга тимейдi. Осы ескi нанымдар кене замандагы жылан кулклмен байланысты керiнедi. Жылан культ ежелгi дэуiрлерде кептеген ел-дерде мэлiм болган (Жанузаков Т., 1989).
Сур. 4. Шет ауданыныц зоонимдер картасы.
Осы тургыда Ж. Жумабековтыц зерт-теулерi кызыгушылык тудырды. Жыланга байланысты атаулардыц Арка ещршде кеп болуы оныц астарында бiр сыр барын ацгарткандай. Алайда, жергiлiктi ел адамда-рынан сурасацыз да, тYрлi географиялык сездштерге YЦiлсецiз де, не себептi Жы-ланды аталады деген суракка жауап бiреу: «жыланныц кеп мекендеуiне байланысты», «жылан ордасы жиi ушырайды», «жыланы бар жер» немесе «жыланныц кептшнен» деген бiр-бiрiне уксас дэлелдер айтылады. Егер, бул кисынга сайсак, казак даласында баска да ац-кустарга катысты атаулар жYЙ-есi калыптасып шыккан болар едi. Мысалы: Сарыаканыц сайын даласында каскырдан кеп ац жок, сонда да каскыр атауымен байланысты каптаган жер-су атаулары, «жылан-ды» атауы сиякты кеп кездеспейдь Орталык ^азакстан аумагындагы Жыланды жэне осы тэрiздес атаулардыц кеп болуы ортагасыр-лардагы казiргi ^азакстан территориясын мекен еткен, куатты мемлекет курып, ат-тары алыска кеткен - кимактармен байланысты болса керек (Жумабеков Ж., 2007).
^имактар езен айдаhарына немесе жыланга табынса, eздерiн жылан халкы деп есептесе жэне барлык ортагасырлык, казiргi сезд^ерде жылан (джилан, йылан) тYрiк сeзi болып табылатын, ал кимактар-дыц тYркi тiлдес халык екенiн, олардлыц сол заманда осы Сарыарка ещрш мекен етккенiн ескеретiн болсак Орталык ^а-закстан территориясындагы жылан сeзiмен байланысты топонимдер, эсiресе Жыланды атауын кимак дэуiрiнiц мурасы деп есептеуге болады. (Жумабеков Ж., 2007).
Будан баска жазушы А. Сейдiмбеков «КYЦгiр-кYЦгiр кYмбездер» атты кiтабында Жыланды атауымен бершген нысандарга сэйкес келетш мыс рудаларыныц iшiнде ор-далы жыландарды кeргендiгi туралы жаза отырып, жыландар, кeбiнесе тYCтi металл рудасы бар жерлерде шогырланып, сол жердеп сацылауларды сагалайды деген де-ректер калдырды (Сейдiмбеков А., 1981). Шет ауданында жылан сeзiнiц катысуымен жасалган Жылан тауы, Жыланды eзенi жэне Жыланды тауы атауы 3 рет кездеседь Аудан аумагында бугы сeзiмен Бугы
шокысы, Бугылы тауы, Бугылы кола дэуiрiн-де eмiр CYрген тайпалардыц коныс орны-ныц атауларыныц жасалганын аныктадык. ^азiрri кезде бугы жануарлары СолтYCтiк жэне Шыгыс ^азакстанныц орман массив-терiнде, Жайык езеншщ ацгарындагы ор-мандарда кездеседi. Орталык ^азакстан-дагы шелейт, шел зоналарындагы бул топонимдердiц сакталуы аталган аумактагы байыргы ландшафттардан хабар бередi.
ЦОРЫТЫНДЫ
Шет ауданыныц географиялык ата-уларын талдау барысында 36 жабайы жа-нуарлардыц топоним жасауга катыскан-дыгын аныктадык. Жогарыда айтылган жануарлар атауынан баска кабан атауымен байланысты - ^абантау тeбесi жэне тауы; езен, тебе, кыстау, елдi-мекендер атаула-рындагы киiк сeзiмен байланысты - Аккшк eзенi, Киiк тeбесi, Кшк т.ж. бекетi, Киiксу eзенi, Кшкп eзенi, Сайгак тeбесi, Аккиiк
ауылы, Аккиiк кыстауы топонимдерi бар. Аймак топонимдерi арасында жырткыш ацдардыц да атаулары таралган, мысалы Бeрiсоккан тауы, ^аратYлкi тeбесi, ^аратYлкi тауы, ТYлкiлi тауы, ТYлкiлi кыстауы, ТYлкiлi конысы, ТYлкiлiтау тауы, ШолактYлкi тауы. Зоонимдерде ацдар мен кустардан баска, ба-лыктар, космекендiлер, жэндiк, бауырымен жоргалаушылардыц да атаулары кездеседi. Аудан бойынша iрi жануарлар тYрлерiмен салыстырганда олардыц Yлесi темен. Солар-дыц шшде жырткыш кустардан БYркiт кыстауы, БYркiттi тауы, БYркiттi тауы, БYркiттi eзенi, БYркiттi тауы, БYркiттi тауы, БYркiттi тебе, БYркiтуя тауы топонимдершщ жаса-луына негiз болып отырган бYркiт зоонимiнiц Yлесi жогары (Сапаров К.Т. жэне т.б., 2019). Топонимдер курамында жабайы жануарлар-дыц атауларыныц катысуы жергiлiктi жерде-п бiлгiлi бiр фауна тYрлерiнiц географиялык таралуы шекарасын кeрсетедi. Ал олардыц топонимдерде белсендi орын алуы сол жердi мекен еткен халыктыц eмiрiндегi мацызын аныктайды. Кейбiр жекелеген атаулар непзш-де еткен табиги орта келбетш, байыргы ландшафт тYрлерiн калпына келтiруге болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Айдаров О. Шыгыс Арал ещрш-де корыктар уйымдастырудыц кей-6ip мэселелерi // География жэне та-бигат. - Алматы, 2004. - №6. - Б. 17-20.
2. Бенькевич В.Я. Животноводство в Тургайской области, его экономическое и хозяйственное значение для населения. - Оренбург, 1918. - 186 с.
3. Быков Б.А., Ломакина Л.Т., Страутман Е.И., Смирнов Ю.А. Перспективы создания сети заповедников // Заповедное дело в Казахстане. - Алма-Ата, 1982. - С. 173-183.
4. Егинбаева А.Е., Сапаров К.Т., Сансы-збаева А.Б. Топонимический подход научных исследований ландшафтов, связанных с животным миром // European Journal of Economies and Management Sciences. - Vienna. 2015(1). - P. 25-31.
5. Егинбаева А.Е. Сарыарка топоними-касы. - Алматы: ССК, 2019. - 224 6.
6. Егинбаева А.Е., Сапаров К.Т., Мырза-лиева З.К., Аралбекова М.А. Сарыарка то-понимикасын зерттеудщ непзп багыт-тары мен эдютерь Гидрометеорология и экология. №2, 2021. - Б. 88-96. DOI: 10.54668/2789-6323-2021-101-2-88-96
7. Егинбаева А.Е., Сапаров К.Т., Мырза-лиева З.К., Аралбекова М.А. Сарыарканыц жайылымдык терминдерi мен топоним-дер жYЙесшщ ландшафт ерекшел^ерш аныктаудагы рель Гидрометеорология и экология. №2, 2021. - Б. 52-62. DOI: 10.54668/2789-6323-2021-101-2-52-62
8. Жанузацов Т. Орталык ^азакстанныц жер-су аттары. - Алматы: «Еылым», 1989. - 256 б.
9. Жумабеков Ж. Орталык ^азакстан ещршдеги «Жыланды» топонимi // Онома-стикалык хабаршы. - №1, 2007. - Б. 35-38.
10. Ковшарь А.В. Заповедники Казахстана. - Алма-Ата, 1989. - 127 с.
11. К^оццашпаев F.K Кейбiр ацдарга бай-ланысты казак жершдеп атаулар // Вопросы географии Казахстана. - Алма-Ата, 1960. - Вып. 7. - С. 172-176.
12. Сапаров К.Т., Егинбаева А.Е., Тельман А.К Сарыарканыц табиги-корыктык нысан атауларыныц топонимдердеп кершю ^а-закстан жэне Орталык Азиядагы туризмдi
дамытудыц тенденциялары мен келешеп»: I халыкар. гыл.-практик. конф. материалдары (14-15 наурыз 2019 ж.). - Алматы: Абай атын-дагы ^азак улттык педагогикалык универси-тетi, «¥лагат» баспасы, 2019. - Б. 408-414.
13. Сапаров К.Т., Егинбаева А.Е. Топонимика региона - как основа восстановления и развития ландшафтов Павлодарского Прииртышья Учебно-методическое пособие для студентов естественно-научных и гуманитарных специальностей.
- 2 изд. - Алматы: Эверо, 2018. - 168 с.
14. Сатимбеков Р.С. Пути восстановления былого арела изчезнувших животных методом топонимики // В кн.: Природа, ее охрана и рациональное использование. - Иркутск, 1970. - 182 с.
15. Сатимбеков Р.С. Топонимические свиде-тельстваизмененияареалов некоторыхмлеко-питающих Казахстана // Известия АН СССР. Серия географическая. 1982. - №3. - С. 83.
16. Сейдiмбеков А. ^цпр-^цпр кум-бездер. - Алматы: Жалын, 1981 . - 238 б.
17. Формозов А.Н. Животный мир Казахстана / под ред. Л.Г. Динес-мана. - М.: Наука, 1987. - 148 с.
REFERENCES
1. Aidarov O. Shyrys Aral e^rinde когу^аг уiymdastymdyц keibir mэseleleri // Geografiya zhэne tabirat. - Almaty, 2004. - №6. - р. 17-20.
2. Ben'kevich V.Ya. Zhivotnovodstvo v Turgaiskoi oblasti, ego ekonomicheskoe i khozyaistvennoe znachenie dlya naseleniya. - Orenburg, 1918. - 186 р.
3. Bykov B.A., Lomakina L.T., Strautman E.I., Smirnov Yu.A. Perspektivy sozdaniya seti zapovednikov // Zapovednoe delo v Kazakhstane. - Alma-Ata, 1982. - р. 173-183.
4. Eginbaeva A.E., Saparov K.T., Sansyzbaeva A.B. Toponimicheskii podkhod nauchnykh issledovanii landshaftov, svyazannykh s zhivotnym mirom // European Journal of Economics and Management Sciences. - Vienna. 2015(1). - р. 25-31.
5. Eginbaeva A.E. Saryara;a toponimikasy.
- Almaty: SSK, 2019. - 224 р.
6. Eginbaeva A.E., Saparov K.T., Myrzalieva Z.K., Aralbekova M.A.
Saryar;a toponimikasyn zertteudiH negizgi baryttary men adisteri. Gidrometeorologiya i ekologiya. №2, 2021. - р. 88-96. DOI: 10.54668/2789-6323-2021-101-2-88-96
7. Eginbaeva A.E., Saparov K.T., Myrzalieva Z.K., Aralbekova M.A. Saryar;anyH zhaiylymdy; terminderi men toponimder zhYiesiniH landshaft erekshelikterin any;taudary reli. Gidrometeorologiya i ekologiya. №2, 2021. - р. 52-62. DOI: 10.54668/2789-6323-2021-101-2-52-62
8. ZhanYzaK^ov T. Ortaly; ^aza;stannyH zher-su attary. - Almaty: «Fylym», 1989. - 256 р.
9. Zhymabekov Zh. Ortaly; I^aza;stan e^rindegi «Zhylandy» toponimi // Onomastikaly; khabarshy. - №1, 2007. - р. 35-38.
10. Kovshar' A.V. Zapovedniki Kazakhstana. - Alma-Ata, 1989. - 127 р.
11. KoH^ashpaev F.K,. Keibir a^arra bailanysty ;aza; zherindegi ataular // Voprosy geografii Kazakhstana. - Alma-Ata, 1960. - Vyp. 7. - р. 172-176.
12. Saparov K.T., Eginbaeva A.E., Tel'man A.K. Saryar;anyH tabiri-Kory;tyK nysan ataularynyH toponimderdegi kerinisi ^aza;stan zhane Ortaly; Aziyadary turizmdi damytudyH
tendentsiyalary men keleshegi»: I khalyw. ryl.-praktik. konf. materialdary (14-15 nauryz 2019 zh.). - Almaty: Abai atyndary ^aza^ ylttyK pedagogikaly^ universiteti, «Ylarat» baspasy, 2019. - p. 408-414.
13. Saparov K,.T., Eginbaeva A.E. Toponimika regiona - kak osnova vosstanovleniya i razvitiya landshaftov Pavlodarskogo Priirtysh'ya Uchebno-metodicheskoe posobie dlya studentov estestvenno-nauchnykh i gumanitarnykh spetsial'nostei. - 2 izd. - Almaty: Evero, 2018. - 168 p.
14. Satimbekov R.S. Puti vosstanovleniya bylogo arela izcheznuvshikh zhivotnykh metodom toponimiki // V kn.: Priroda, ee okhrana i ratsional'noe ispol'zovanie. - Irkutsk, 1970. - 182 p.
15. Satimbekov R.S. Toponimicheskie svidetel'stva izmeneniya arealov nekotorykh mlekopitayushchikh Kazakhstana//IzvestiyaAN SSSR. Seriyageograficheskaya. 1982. -№3. -p. 83.
16. Seidimbekov A. KY«gir-kY«gir kYmbezder. - Almaty: Zhalyn, 1981. - 238 p.
17. Formozov A.N. Zhivotnyi mir Kazakhstana / pod red. L.G. Dinesmana. - M.: Nauka, 1987. - 148 p.
ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИИ ЗООТОПОНИМОВ ШЕТСКОГО РАЙОНА
А.Е. Егинбаева1 PhD, доцент, ^.Т. Сапаров1 д.г.н., профессор
НАО «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева», г. Астана, Казахстан E-mail: aeginbaeva@mail.ru
В статье рассмотрена степень отражения животного мира в топонимах Шетского района Карагандинской области. Выявлены закономерности пространственного распределения зоонимов, ареалов и связей с природной средой, которые дают обширную информацию об изменениях природных условий и ландшафтов. Сгруппированы топонимическая активность названий животных и их классификация, на основе фактических данных составлена карта зоонимов территории. Было установлено, что на данной территории обитали некоторые вымершие животные (медведь, антилопа, олень, кулан, кабан и др.), а также были созданы предпосылки для восстановления.
Ключевые слова: охотничество, дикие животные, животный мир, природные ресурсы, природные условия, изменения ландшафта, топонимические методы, реконструкция.
FEATURES OF THE FORMATION OF ZOOTONYMS OF THE SHET DISTRICT A.Ye. Yeginbayeva1 PhD, associate professor, K.T. Saparov1 doctor, professor
NAO «L.N. Gumilyov Eurasian National University», Astana, Kazakhstan E-mail: aeginbaeva@mail.ru
The article considers the degree of reflection of the animal world in the toponyms of the Shetsky district of the Karaganda region. Patterns of spatial distribution of zoonyms, areas, and connections with the natural environment are revealed, which provide extensive information about changes in natural conditions and landscapes. The toponymic activity of animal names and their classification are grouped, and a map of the territory's zoonyms is compiled on the basis of actual data. It was found that some extinct animals (bear, antelope, deer, kulan, wild boar, etc.) lived in this territory, and the prerequisites for restoration were created.
Keywords: hunting, wild animals, wildlife, natural resources, natural conditions, landscape changes, toponymic methods, reconstruction.
