Научная статья на тему 'TOPIC OF NAVRUZ IN "SHASHMAKOM"'

TOPIC OF NAVRUZ IN "SHASHMAKOM" Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
112
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
НАВРУЗ / КУЛЬТУРА ТАДЖИКСКОГО НАРОДА / ПРИРОДА / ВЕСНА И МУЗЫКА

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Умарова Гавхар

Данная статья дает возможность читателю изучить различные аспекты классической музыки «Шашмаком» и его взаимосвязь с Навруз. Автор раскрывает сущность термина «Шашмаком», опираясь на классическую литературу таджикского народа. Также, в этой статье упоминается великая роль повести Борбада «Великий Навруз» («Наврузи Бузург»), которая раскрывает великую роль «Шашмаком» в отражении темы Навруз в историческом периоде развития культуры и музыки таджикского народа.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОТРАЖЕНИЕ ТЕМЫ НАРУЗ В "ШАШМАКОМ"

This article gives opportunity to learn different aspects of classical music “Shashmakom”and it’s connection with Nanruz. Author makes interpretation of the term “Shashmakom” on the basis of classical Tajik literature. In the article there also mentioned a huge role of Borbad’s book “Great Navruz”. Therein the book emphasized a great role of “Shashmakom” in the topic of Navruz in historical period of Tajik culture and music development.

Текст научной работы на тему «TOPIC OF NAVRUZ IN "SHASHMAKOM"»

ИНЪИКОСИ МАВЗУИ НАВРУЗ ДАР «ШАШМАЦОМ»

Умарова Г.

Донишкадаи давлатии санъати Тоцикистон ба номи М. Турсунзода

«Шашмаком» аз кадимтаpин меpoси мо, точикон, бyда, даp худ некивy ra^^pï, хайpy саховат, дустиву баpoдаpй тахаммyлпазиpивy зебoипаpастиpo гунчонидааст. Он аз мyхимтаpин манбаи фаpханг ва чун чузъи асосии меpoси мадании мусикии халки точик даp катopи дигаp анвои анъанавии por, фалак, даpгилик даp хаёти маънавии имpyзаи Точикистон ва беpyн аз он мавкеи баланд дopад.

Одатан, аз давpахoи кадим то имpyз баpoбаpи фаpo pасидани бахop, махсусан, даp иди Навpyз бо садои таблхою каpнай ва сypнай чамъ омада, хypдy бyзypг ба сайpи тамошои табиат мебаpoянд. Даp нохияи вилояти Сугд хатто, наваpyсoн ба тамошои бог ва шукуфоии табиат, ба куху пуштахо pафта, табиатpo чун аpyси хеш мепиндopанд ва аз ин файзи илохй илхом гиpифта, таъзимкунон меpаксанд. Агаp даp Бадахшон даpy девopхopo pангинкабo намоянд, даp X,исopи Шодмон ва Хатлон суманакхо пухта, хypдy бyзypгpo ба pаксy шодмонй даъват мекунанд. Аз давpахoи гузашта то ба имpyз хамаи ин суннатхо миёни маpдyм чун «Шашмаком» макому манзалати хyдpo дopo мебошад.

Агаp сахифахои таъpихpo ваpак занем, мебинем, ки зиндагии маpдyми мо бе навозиши оханг ва бе мусикй нагузаштааст. Аз чумла хангоми сафаp лашкаpкашoн Xyнаpмандoн ва навoзандагoнpo хамpoх мегиpифтанд, то садои даф, духулу табл шучоату далеpии аскаpoнpo биафзояд. Ин маънй даp китоби «Таъpихи Наpшахй» ишopа гаpдидааст:

Баpдoшт дypyя табло воз, В-аз pyи алам диpафш шуд боз.

Васфи бахop даp ашъop бахpи саpсабзивy хyppами инсонхо сypyда шудаанд. Даким Фиpдавсй мефаpмoяд:

^p он нам, к-аз абpи бахopoн бувад, Даp андешаи шахpиёpoн бувад.

Ин чо метавонем, оханги кадимаи маpoсимиpo аз таснифоти Бopбад, ки ба чашни Навpyз эчод намудааст, мисол биёваpем: oнpo сypyди «Шахpафpyз» ё «ШахpyфpУзoн ^ам ном мебаpанд. «Он даp шуъбаи мусикии «Хдштмаком» ва гушаи созии даp шуъбахои «Навpyзи Бyзypг», «Навpyзи Ачам», «Навpyзи Сабо» даp «Дувоздахмаком» вoхypдан мумкин аст.

Ин чо ба мавpид аст, ишopа намоем, ки Бopбад даp солхои 585-630-и давpаи Сосониён зиста, хамчун охангсоз, шoиp ва навозанда асoсгyзopи мусикии фopсy точик гаpдидааст. Рисолахои мусикии ypo ваpак занем, ихтиpooти ypo даp танзими мусикии ахди Сосониён ва мавкеи мухим дoштанашpo даp ин соха даpмеёбем. Баpoбаpи таъсису шаклдихии мусикии анъанавиву классики фopсy точик заминаи мустахкам гузошта бошад ^ам, таpoнавy охангхои мавсимию маpoсимй сypyдхoи хамосиву таъpихй мисли «Сози Навpyз», «Рохи Шабдиз», «Мушкдона», «Оpoиши Хypшед», «Сабздopи сабз», «Навpyзи хopo», «Хyсpавoнй», «Савpистoн» эчод каpдааст, ки кисми зиёди он ба бахopy Навpyз бахшида шудааст. Махсусан, «Боди Навpyз» таpoнаи мавсимии ахди Сосониён, ки oнpo Бopбади Маpвазй ба муносибати иди Навpyз эчод каpдааст, аз чумлаи охангхои сегона буда, даp силсилаи «Хyсpавoниёт» оханги Навpyз аст. Навpyзи Бyзypг»-ам бизан, эй мyтpиб, имpyз, Зеpo, ки бувад навбати «Навpyз» ба навpyз.

Мавкеи таъpихии Бopбадpo бисёp хакимон, аз чумлаи Абулкосими Фpидавсй, Амиp Хyсpави Дехлавй ва даххо донишмандони дигаp васф каpдаанд. Низомй махopати баланди ypo даp хамсаи «Хyсpав ва Шиpин» чунин тасвиp каpдааст: Сypyди пахлавй даp нолаи чанг, Фиканда сузи оташ даp дили санг. Камонча охи мyсoввop мезад, Муганнй «Рохи Мyсикop» мезад. Талаб фаpмyда каpданд Бopбадpo В-аз y даpмoн талаб каpданд хадpo.

Ё худ Фиpдавсй фаpмyдааст:

Даpомад Боpбад чун 6ул6ули маст, Гиpифта баpбате чун об даp даст. Зи сад дастон, ки ypо буд дамсоз Гузида каpд сй лахни хушовоз. Ба хушлахнй бад-он сй лахни чун нуш, Гахе дил додиву гох бастаи хуш.

«Шашмаком» чун «Шохнома»-и Фиpдавсй ганчинаи нодиpест, ки фазилатхои некpо таpаннyм намуда, маpдyмpо ба далеpивy шучоат, табиатдyстивy инсонгаpой, мехнатпаpастивy хештаншиносй хидоят менамояд. «Шашмаком» чахонест, ки хаp касе онpо даpк кунад, макому манзалат ва маъpифаташ бехтаp мегаpдад. Зеpо суннати макомхонй аз саpахбоp то фаpоваpд касpо ба андеша водоp мекунад, тоpхои дилpо чун бахоpон 4yp менамояд, гановати зехнии инсонpомyкамал намуда, оpзyвy yмедашpо pангy чило ва таpовати хосамебахшад.

Боз ин чй чавонист, заминpовy замонpо, Навpyз бадал каpд ба дил пиpy чавонpо.

Маълум аст, ки таъpихи тахаввулу ташаккули макомхо пеш аз ислом, махсусан даp замони Сосониён, хамчун охангу таpонахои халкй вучуд дошт. Аз ин py маком ва макомхонй даp тули к^що чун як асаpи шаклан мypаккаб вале хусусияти касбй дошта, то давpони мо омада pасидааст. Макомхо даp кишваpхои Моваpоyннахp, Хypосон бо номи «Даштмаком», «Дахмаком» , «Дувоздахмаком» вучуд дошт.

Шашмакомшиносон хуб медонанд, ки номи бахшхои «Шашмаком» аз жанpхои шеъpй саpчашма гиpифтаанд. «Мустахзод», «Таpона», «Сокинома», «Таpчеъ», «Мухаммас» ва дигаp бахшхои «Шашмаком»-pо ном бypдан мумкин аст, к ибо савти шеъp сypyда шуда бахоpy Навpyз таpаннyм гаpдидааст. Махсусан, даp иди бахоpy Навpyз маpдyм таpонасаpой менамоянд. ^офиласолоpи адабиёти классики мо Абуабдуллохи Рудакй даp васфи ин фасли зебои бахоpй таpонаи зебое сypyдааст: Гули бахоpй, Бути тотоpй. Набиз доpй, Чаpо наёpй? Набзи pyшан, Чу абpи бахман. Ба назди гулшан, Чаpо набоpй?

Ё худ даp чойи дигаp шоиp фаpмyдааст:

Омад бахоpи хyppам бо pангy буйи тийб, Бо сад хазоp накхату оpоиши ачиб.

Таpонахои «Шашмаком» чун гул даp баpги гул печида, бо «Савти Сабо»- ву «Навpyзи Сабо»-яш pози бахоpонpо бозгуй намудааст. Агаp сахифахои «Шашмаком»-pо ваpак занем, силсилабандии таpонахоеpо даp меёбем, ки ба якдигаp халкавоp пайваст гаpдидаанд. Чуноне, ки устоди «Шашмаком»-хони маъpyф Фазлиддин Шахобов фаpсyдаанд: «Талкини уззол», доpои усули яъне заpби сечахоpякивy сехаштякй буда, бо чунин ном бандхои мусикии зеpин, ки даp дохили оханги сypyд вучуд доpанд, амсоли «Мукаддима», «Миёнхат» яъне банди таpкибии сypyд «Бозгуй», «Ушшок», «Мyхаяp», «Чоpгохмyхаяp» ва аз «Бозгуй» охиpин ибоpат буда, бо шонздах мисpаъ газали Восифй зебу оpо ёфтааст. Ин маъниpо доктоpи илми санъатшиносй ФаpоFат Азизй даp китоби хеш нуктасанчона баён каpдааст. Сокиё, хамчун гули pаъно даp айёми бахоp, Ч,оми заp аз бодаи гулгун даме холй мадоp. Даст дуде з-оташи сузанда, кад афpохта, Бе нихоли комататсаpви сихй даp лолазоp...

Пас аз хотима ёфтани сypyди «Талкини уззол» ду «Таpона»-и бо хам пайваст меояд, ки аз чахоp мисpаъ pyбойии халкй ибоpат аст ва даp мисpаъи чахоpyм, ки «Таpона»-и дуввум ба хисоб меpавад, як намунае бо усули -яъне бо заpби «Насp» оpо дода, ба сypyди «Насpyллой» меpасонад:

Эй, дуст, агаp чон талабй чон ба ту бахшам. Аз чон чй азиз аст, бигу, он ба ту бахшам. Эй шух, агаp накди мухаббат талаби туст, Аз дидаву дил гавхаpy маpчон ба ту бахшам [4, с. 93].

Ба хамагон гули мyждаpасони бахоpй - бойчечак хеле азиз аст. Маpдyми мо онpо ба даст гиpифтан хамоно ба абpyвy дида мемоланд ва шу^она мекунанд, ки ба бахоp pасидаанд. Кудакон онpо хона ба хона бypда, аз омадани бахоp мужда меpасонанд.

Чдвонону гyлаpyсон гyлгаpдонй менамоянд ва базм оpоста, гулу бахоppо васф мекунанду таpонахонй менамоянд. Кудакон, чун паpастy аз омадани бахоp бо гули аввалини он мужда меpасонанд: Бойчечака оваpй, Танга, тилло, чyвоpй,

Одатан, онpо даp сайли иди Навpyз, даp богхову гулгаштхо. Хона ба хона гиpд гаpдонида, зам-зама менамоянд. Ва хама иштиpокдоpони базм аз ин гул илхом гиpифта, мешукуфанд. Аксаpияти ашъоpи шоиpонpо васфи гулу бахоpон, себаpгавy лолазоpон пyppа фаpо гиpифтааст. Онхо дилбаpонy маъшyконpо ба гулу булбул, савсан ва савpy суман, ташбех дода. Макомхои як манзаpаи зебои бахоpиpо даp дили инсонхо тачассум менамоянд.

Даp «Шашмаком» «Савти наво», Савти сабо бозгуйи таpаннyми бахоpи нозанин аст. Масалан, даp газали Хоча Дофиз мехонем:

Сабо вакти сахаp буе зи зулфи ëp меоваpд, Дили шypидаи моpо зи нав даp коp меоваpд. Зи pашки тоpи зулфи ëp ба боди сахаp медод, Сабо хаp нофаи мушке, ки аз ^TOp меоваpд. ФypУFи мох медидам зи боми касpи y pавшан, Ки pyй аз шаpмy y хypшед даp девоp меоваpд. Ман он шохи санавбppо зи боги сина баpкандам, Ки хаp гул к-аз гамаш бишкуфт, мехнат боp меоваpд. Ачаб медоштам дишаб зи Дофиз чому паймона, Вале манъаш намекаpдам, ки сyфивоp меоваpд.

Агаp китоби омузиши «Шашмаком»-pо даp давpони собик Иттиходи Шypавй ваpак занем, бояд таъкид намоем яке аз тозакоpихое, ки соли 1920 ба вукуъ пайвастааст, ин ба хати адвоp - нота даpоваpдани «Шашмаком» аст. Олими намоёни pyс В.А. Успенский, ки ба мусикии точик таваччухи хоса дошт, ба санъату фаpханги мо хизмати шоён намуд ва макомpо бе матн даp майдони чоpтоpи танбyp ба хати адвоp чой каpд ва бо ин амали хешбахpи pyшди адвоpи санъати мусикй хизмати таъpихй намуд. Дамин тавp ин хyнаpи вол обо чй кадаp гаpдишховy пухтагихо ва инкишофёбихо то ба замони мо pасидаст. Дамин таpика давpа ба давpа даp солхои гуногуни маpдyми фаpхангдyсти мо «Шашмаком»-pо таpFиб мекаpданд.

Эхёи «Шашмаком» баъд аз сохибистиклолй ва фатвои пpезиденти кишваp Э. Рахмон огоз ёфтааст, - менависад, олими шинохта ва мусикишиноси маъpyфи точик, пpофессоp А. Низомов. Рохбаpи давлат ба ин санъати ачдодиамон бахои баланд додаанд: «Шашмаком достони мухташами савту калом аст, ки даp навохои он бехтаpин ва олитаpин оpзyвyпиндоpхои неки ачдодони мо тачассум гаpдидаанд».

«Шашмаком» бо шаpкy Fаpб, чанубу шимол pабти мавзуну мyстакимpо доpо буда, Навpyзpо бо охангхои навpyзофаpаш тачассум намудааст. Ваpак-ваpаки баёзи «Шашмаком»-pо шоиpон, чуноне ки даp боло зи^ намудем, даp хаp асpy замон бо эчодиёти мусикисозй pангин намуданд. Аз абёти Бадpи Чочй шоиpи каpни XlV як поpа шеъpашpо намуна оваpдан кофист, ки эшонpо доиp ба мусикй ва паpдахои сози маком огах бyданашpо даpëбем:

Охиpи шаб pахи «Дусайнй» соз, Субхидам паpдаи «Равохй» rap. То ба вакти тyлyнyp дихад, Пеши «Биpчиси офтоб» замиp. Сипаpи заp ба найза чун биpасад, Паpдаи «Рост» гиp бе таъхиp «Чоштгох» аз «Иpок» соз оханг, То шавй баp «Саpи пypайш» амиp...

Хулоса, Навpyз завкбахшандаву илхомдихандаи шоиpонy хyнаpмандон буда, даp pyшди «Шашмаком» ва садои зиндаи тамаддунсоз он замина гузоштааст, то даp осмони фаpханги мову шумо rnpy бол бизанад ва даp бахоpон хастиpо боpи дигаp шукуфоии тоза ба тоза ва нав ба нав бубахшад:

Муганнй, кучой, ки вакти гул аст, Зи булбул чаманхо пyp аз гул-гул аст.

Адабиёт:

1. Хазинаи ТВ Шабакаи якум, «Идораи мусикй», 1968 «Бахши Шашмаком».

2. Низомов А. Умре бо мусикй. - Душанбе, 2010.

3. Назаров М. Санъати халки точик. - Сталинобод: Нашрдавлточ., 1961.

4. Шах,обов Ф. Баёзи шашмаком / тахдяи Ф. Азизй. - Душанбе, 2007.

ОТРАЖЕНИЕ ТЕМЫ НАРУЗ В «ШАШМАКОМ»

Данная статья дает возможность читателю изучить различные аспекты классической музыки «Шашмаком» и его взаимосвязь с Навруз. Автор раскрывает сущность термина «Шашмаком», опираясь на классическую литературу таджикского народа. Также, в этой статье упоминается великая роль повести Борбада «Великий Навруз» («Наврузи Бузург»), которая раскрывает великую роль «Шашмаком» в отражении темы Навруз в историческом периоде развития культуры и музыки таджикского народа.

Ключевые слова: Шашмаком, Навруз, культура таджикского народа, природа, весна и музыка.

TOPIC OF NAVRUZ IN "SHASHMAKOM"

This article gives opportunity to learn different aspects of classical music "Shashmakom"and it's connection with Nanruz. Author makes interpretation of the term "Shashmakom" on the basis of classical Tajik literature. In the article there also mentioned a huge role of Borbad's book "Great Navruz". Therein the book emphasized a great role of "Shashmakom" in the topic of Navruz in historical period of Tajik culture and music development.

Keywords: Shashmakom, Navruz, Tajik culture, nature, spring and music.

Сведения об авторе: Умарова Гавхдр, кандидат филологических наук, доцент Таджикского государственного института искусства имени М. Турсун-заде, e-mail: mino-577@mail.ru

About author: Umarova Gavhar, PhD of philology, Associate Professor, State Institute of Arts of Tajikistan namen's after Mirzo Tursunzoda

НОМУ КУНИЯ ВА ТАХАЛЛУСИ ФИРДАВСИ Чургосиев М.

Донишгоуи аграрии Тоцикистон ба номи Ш. Шо^темур

Дар тахдиди рузгору осори Фирдавсй бехтарин маъхаз «Шохнома»-и безаволи у ба хисоб меравад. Ин хамосасарои бузург зимни сурудани абёти беназираш борхо ривоятро датъ карда, чанд сатреро дар бораи сину соли хеш дайд менамояд. Аммо дар асари мазкур номи шоир ба назар намерасад. Танхо у дар ду байти зерин тахалусашро чунин овардааст:

Зи Фирдавсй акнун сухан ёд гир, Суханхои покизаву дилпазир.

Ва ё

Ба Фирдавсй овоз доди, ки май, Махур чуз ба оини Ковуси кай [8, с. 1049].

Дарчанд ки шоир вожаи Фирдавсиро дар «Шохнома» оварда аст, аммо сабаби баргузидани ин калимаро хамчун тахаллуси шоирии худ, дар ин шохасар зикр накардааст. Илова бар ин маъхазхои дигар низ кунияи шоир, яъне Абулдосим ва унвон ё тахаллуси шоирии уро Фирдавсй ба калам додаанд. Аз чумла Асадии Тусй дар асараш «Гаршоспнома" овардааст

Ки Фирдавсии Тусии покмагз, Бидодаст доди суханхои нагз. Ба «Шахнома» гетй биёростаст, Ба-дон нома номи наку сохтаст. Ту хамшахри урову хампешай, Дам андар сухан чобукандешай. Ба «Шахнома» Фирдавсии нагзгуй, Ки аз пеши гуяндагон бурд гуй.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.