Научная статья на тему 'ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИДА СУВ ТИНДИРГИЧ ИНШООТЛАРИ БЎЙИЧА ОЛИБ БОРИЛГАН ДАЛА ТАДҚИҚОТЛАРИ НАТИЖАЛАРИ (АМУДАРЁ ХАВЗАСИ МИСОЛИДА)'

ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИДА СУВ ТИНДИРГИЧ ИНШООТЛАРИ БЎЙИЧА ОЛИБ БОРИЛГАН ДАЛА ТАДҚИҚОТЛАРИ НАТИЖАЛАРИ (АМУДАРЁ ХАВЗАСИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
97
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
томчилатиб суғориш / тиндиргич иншооти / лойқа чўкиши / томизгичлар / мембрана / створ / батометр / тиндиргич камералари. / капельное орошение / отстойник / осаждение наносов / капельницы / мембрана / створ / батометр / камера отстойников.

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Янгиев А.А., Азизов Ш.Н., Панжиев Ш.С., Муродов Н.Қ.

Ушбу мақолада томчилатиб суғориш тизимидаги тиндиргич иншоотлари техник ҳолати ва улардаги лойқа чўкиши жараёнларини ўрганиш бўйича Амударё дарёсидан сув билан таъминланадиган Бухоро вилоятининг Бухоро, Когон, Пешку ва Ромитон туманларидаги фермер хўжаликларида олиб борилган дала тадқиқотлари натижалари келтирилган. Тажрибалар таҳлиллари шуни кўрсатадики, ўтказилган тажриба майдонларидаги тиндиргичларда унинг бошидан охиригача лойқа чўкиндиларнинг чўкиш даражаси 20% дан 40% гача ташкил этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по энергетике и рациональному природопользованию , автор научной работы — Янгиев А.А., Азизов Ш.Н., Панжиев Ш.С., Муродов Н.Қ.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье привидены результаты натурных исследований по изучению технического состояния отстойников системы капельного орошения и процесса отстаивания в них наносов, проведенных в фермерских хозяйствах Бухарского, Каганского, Пешкунского и Рамитанского районов Бухарской области, которые снабжаются водой из реки Амударья. Анализ опытов показывают, что степень осаждения наносов от начала до конца отстойников, в проведенных опытных участков составляют от 20% до 40%.

Текст научной работы на тему «ТОМЧИЛАТИБ СУҒОРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИДА СУВ ТИНДИРГИЧ ИНШООТЛАРИ БЎЙИЧА ОЛИБ БОРИЛГАН ДАЛА ТАДҚИҚОТЛАРИ НАТИЖАЛАРИ (АМУДАРЁ ХАВЗАСИ МИСОЛИДА)»

УУК: 631.675.2

Янгиев А.А., Азизов Ш.Н., Панжиев Ш.С., Муродов Н.^.

ТОМЧИЛАТИБ СУГОРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИДА СУВ ТИНДИРГИЧ ИНШООТЛАРИ БУЙИЧА ОЛИБ БОРИЛГАН ДАЛА ТАДЦЩОТЛАРИ НАТИЖАЛАРИ (АМУДАРЁ ХАВЗАСИ МИСОЛИДА)

Янгиев А.А. - , т.ф.д., профессор, Азизов Ш.Н. - стажёр-тадкикотчи, Панжиев Ш.С. - таянч докторант. ('""ГЩХММИ" Миллий тадкикот университети хузуридаги Кдрши ирригация ва агротехнологиялар институти); Муродов Н.^. - PhD (Ирригация ва сув муаммолари илмий-тадкикот институти).

В данной статье привидены результаты натурных исследований по изучению технического состояния отстойников системы капельного орошения и процесса отстаивания в них наносов, проведенных в фермерских хозяйствах Бухарского, Каганского, Пешкунского и Рамитанского районов Бухарской области, которые снабжаются водой из реки Амударья. Анализ опытов показывают, что степень осаждения наносов от начала до конца отстойников, в проведенных опытных участков составляют от 20% до 40%.

Ключевые слова: капельное орошение, отстойник, осаждение наносов, капельницы, мембрана, створ, батометр, камера отстойников.

This article presents the results of field studies on the study of the technical condition of sedimentation tanks of the drip irrigation system and the process of settling sediments in them, carried out in farms of the Bukhara, Kagan, Peshkun and Ramitan districts of the Bukhara region, which are supplied with water from the Amu Darya River. Analysis of the experiments show that the degree of sedimentation from the beginning to the end of the settling tanks, in the experimental sections carried out, ranges from 20% to 40%.

Key words: drip irrigation, sump, sedimentation, droppers, membrane, gate, bathometer, sump chamber.

Кириш. Жах,онда глобал иклим узгариши, ах,оли сонининг ортиши, саноат тармокларининг ривожланиши сув ресурсларига булган талабнинг кескин ортиши натижасида кишлок хужалигида сувдан тежамли фойдаланиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир. ^ишлок хужалиги экинларини сугоришда сув тежамкор технологияларни жорий килиш, сугориш меъёри ва муддатларини х,исоблаш усулларини такомиллаштириш буйича бутун дунёда алох,ида эътибор каратилмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 июльдаги ПФ-6024-сон "Узбекистон Республикаси сув хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган концепциясини тасдиклаш тугрисида" Фармони, 2019 йил 25 октябрдаги П^-4499-сон "^ишлок хужалигида сув тежовчи технологияларни жорий этишни рагбатлантириш механизмларини кенгайтириш чора-тадбирлари тугрисида" ги карорларида кишлок хужалигида томчилатиб сугориш технологияларидан янада самарали фойдаланиш йуналишида махсус илмий-тадкикот ишларини олиб бориш зарурлиги курсатиб утилган [1, 2, 3].

Бундан ташкари, Амударё сув окимининг лойкалиги сабабли томчилатиб сугориш тизимидаги иншоотларнинг лойка босиши натижасида тез ишдан чикиши кузатилади. Шу сабабли, томчилатиб сугориш технологиясида сув тиндиргич иншоотлари конструкцияларини такомиллаштириш долзарб масалалардан бири х,исобланади.

Тадкикотнинг максади: Томчилатиб сугориш тизимидаги тиндиргич иншоотлари техник х,олати ва улардаги лойка чукиши жараёнларини дала тадкикотлари оркали урганишдан иборат.

Тадкикот усули: Тадкикот жараёнида дала-кузатув усуллари хдмда гидравликада умумий кабул килинган услублар, тажриба натижаларини тах,лил килиш усулларидан фойдаланилган.

Тадкикот объекти: Бухоро вилояти Когон, Бухоро, Ромитан ва Пешку туманларидаги фермер хужаликлари.

Тадкикот натижалари ва тахлиллар. Амударё сув окимининг лойкалиги сабабли, томчилатиб сугориш тизимидаги тиндиргичларнинг улчамлари такомаллашмаганлиги туфайли, уларнинг узунлиги буйича лойкаларнинг чукиши тулик таъминланмаган. Участка каналларидан сувнинг тиндиргичларга доимий келиб туришини кузда тутилса, у х,олда курилган тиндиргичлар узунлиги буйича лойкалар тули; чукишга улгурмайда, натижада далаларни сугориш жараёнида тизим фильтрлари ва кувурлар томизгичларидан х,ам лойка сувларнинг чикиши кузатилади. Шу сабабли, Амударё хдвзасидан сув олувчи фермер хужаликларидаги томчилатиб сугориш тизимларида тиндиргичлар улчамларини такомиллаштириш буйича тадкикотлар олиб бориш зарур.

Дала тадкикотлари Амударё дарёсидан сув билан таъминланадиган Бухоро вилоятининг бир нечта туманларидаги гуза далаларида урнатилган томчилатиб тизимларида олиб борилди. Когон тумани "Ислом" фермер хужалигида 20 гектар гуза даласини сугориш учун томчилатиб сугориш тизими урнатилган (1-расм). Томчилатиб сугориш тизимига сув участка каналидан тиндиргичлар оркали берилади. Тизимда тиндиргич мембрана копланган бир камерали курилган булиб, унинг улчамлари куйидагини ташкил килади:

Ь= 11 м; L= 18 м; h= 2,5 м.

Тиндиргич улчамлари [5] дастлабки тавсияларига биноан лойихдлаштирилган. Маълумки, ушбу фермер хужалиги участка каналига сув Амударё хавзаси тизимидан келиб, лойкалик даражаси юкори х,исобланади. Шу сабабли, оким лойкалиги лойихдлаштирилган тиндиргичда чуктирилиб, тиндирилган сув насослар оркали томчилатиб сугориш тизимига узатиш кузда тутилган.

Дала тажрибасини утказиш усулларидан фойдаланган х,олда, куйида келтирилган схема буйича окимнинг лойкалик даражасини аниклаш учун лойкалик намуналари олинди.

Лойкалик намуналари тиндиргич узунлиги буйича 3 та створдан, яъни тиндиргич боши, уртаси ва охири створларидан батометр асбоби ёрдамида олинди. Бунда х,ар бир створ узунлиги буйича 2 та вертикал створдан 0,2^ 0^ чукурликларда намуналар олинди. Олинган намуналар ТИКХММИ-МТУ Бухоро табиий ресурсларни бошкариш институти грунтлар лабораториясида тах,лил килиниб, унинг натижалари 1-жадвалда ва 2-расмда келтирилган.

1-расм. "Ислом" фермер хужалигидаги томчилатиб сугориш тизими.

2-расм. "Ислом" фермер хужалиги томчилатиб сугориш тизими тиндиргичида лойка намуналарини олиш схемаси.

1-жадвал.

"Ислом" фермер хужалигидаги сув тиндиргичнинг тахлили

№ Номи М1 1КДори {г/л) Микдори (г/л) Микдори (г/л)

1. I створ 0,626 0,2h 0,661 0,2h 0,584

0,8И 0,647 0,8И 0,678 0,8И 0,623

2. II створ 0^ 0,382 0,2h 0,396 0^ 0,361

0,8И 0,421 0,8И 0,453 0,8И 0,417

3. III створ 0,2h 0,249 0,2h 0,251 0,2h 0,228

0,8И 0,264 0,8И 0,282 0,8И 0,234

Лабораториядаги намуналар тахлили шуни курсатадики тиндиргич бошидан (1-створ - 0,66 г/л) охиригача (3-створ - 0,26 г/л) окимнинг лойкалик даражаси 39% га камайиб борган.

Кейинги тадкикотлар эса Бухоро тумани "Адизобод Эркин Махмуд" фермер хужалигида олиб борилди. Фермер хужалигида гектар гуза даласини сугориш учун томчилатиб сугориш тизими урнатилган (3-расм). Томчилатиб тизимига сув участка каналидан тиндиргичлар оркали берилади. Тизимда тиндиргич кетма-кет жойлашган икки камерали курилган булиб, унинг улчамлари куйидагини ташкил килади:

1-камера улчамлари: Ь= 10 м; L= 20 м; h= 2,5 м.

2-камера улчамлари: Ь= 10 м; L= 20 м; h= 2,5 м.

Биринчи камерада асосан оким лойкалиги тулик тиндиришга, мембрана копланган иккинчи камера эса тиндирилган сувни томчилатиб сугориш тизимига узатишга мулжалланган.

Ушбу тиндиргичлар улчамлари хам [5] дастлабки тавсияларига биноан лойихалаштирилган. Маълумки, ушбу фермер хужалигида хам участка каналига сув Амударё хавзаси тизимидан келиб, лойкалик даражаси юкори хисобланади. Шу сабабли, оким лойкалиги лойихалаштирилган тиндиргичда чуктирилиб, тиндирилган сув насослар оркали томчилатиб сугориш тизимига узатиш кузда тутилган.

3-расм. Бухоро тумани "Адизобод 4-расм. "Адизобод Эркин Махмуд" фермер

Эркин Махмуд" фермер хужалиги хужалигидаги томчилатиб сугориш тизимидаги

томчилатиб сугориш тизими мембранали тиндиргич.

тиндиргичида лойка намуналарини олиш схемаси.

Лойкалик намуналари участка каналининг тиндиргичга кирадиган кисми (А-1), тиндиргич 1-камераси (А-2), тиндиргич 2-камераси (А-3) ва 25 га майдоннинг бошига, уртасига, охирига урнатилган кувурларнинг узунлиги буйича 3 та створларидаги томизгичлардан олинган (3-расм). Олинган намуналар Куюмозор насос станцияси лабораториясида тахлил килиниб, унинг натижалари 2-жадвалда келтирилган.

Лабораториядаги намуналар тахлили шуни курсатадики тиндиргич бошидан (А-2 -0,775 г/л) охиригача (А-3 - 0,482 г/л) окимнинг лойкалик даражаси 40% гача камайиб борган. Томизгичларда хам маълум даражада лойка сувлар чикиб тургани кузатилди.

Навбатдаги тадкикотлар Ромитан тумани "Шарифбобо" фермер хужалигида олиб борилди. Фермер хужалигида 20 гектар гуза даласини сугориш учун томчилатиб сугориш тизими урнатилган (5-расм). Томчилатиб тизимига сув участка каналидан тиндиргичлар оркали берилади. Тизимда тиндиргич параллел жойлашган икки камерали курилган булиб, унинг улчамлари куйидагини ташкил килади:

1-камера улчамлари: Ь= 10 м; L= 20 м; h= 2,5 м.

2-камера улчамлари: Ь= 10 м; L= 20 м; h= 2,5 м.

Биринчи камерада асосан оким лойкалиги тули; тиндиришга, мембрана копланган иккинчи камера эса тиндирилган сувни томчилатиб сугориш тизимига узатишга мулжалланган.

Ушбу тиндиргичлар улчамлари хам [4] дастлабки тавсияларига биноан лойихалаштирилган. Маълумки, ушбу фермер хужалигида хам участка каналига сув Амударё хавзаси тизимидан келиб, лойкалик даражаси юкори хисобланади. Шу сабабли, оким лойкалиги лойихалаштирилган тиндиргичда чуктирилиб, тиндирилган сув насослар оркали томчилатиб сугориш тизимига узатиш кузда тутилган.

Лойкалик намуналари участка каналининг тиндиргичга кирадиган кисми (А-1), тиндиргич 1-камераси (А-2), тиндиргич 2-камераси (А-3) ва 25 га майдоннинг бошига, уртасига, охирига урнатилган кувурларнинг узунлиги буйича 3 та створларидаги томизгичлардан олинган (5-расм). Олинган намуналар Куюмозор насос станцияси лабораториясида тахлил килиниб, унинг натижалари 3-жадвалда келтирилган.

Лабораториядаги намуналар тахлили шуни курсатадики тиндиргич бошидан (А-2 -80,2 г/л) охиригача (А-3 - 37,0 г/л) окимнинг лойкалик даражаси 46% гача камайиб борган. Томизгичларда хам лойка сув чикаётгани кузатилди.

Сунгги тадкикотлар Пешку тумани "Фаттоев" фермер хужалигида олиб борилди. Фермер хужалигида 20 гектар гуза даласини сугориш учун томчилатиб сугориш тизими урнатилган (6-расм). Томчилатиб тизимига сув участка каналидан тиндиргичлар оркали берилади.

2-жадвал.

Фермер хщжаликларидаги сув тиндиргичларнинг тахлили

Бухоро тумани "Адизобод Эркин Махмуд" фермер хужалиги Ромитон тумани "Шарифбобо" фермер хужалиги Пешку тумани "Фаттоев" фермер хужалиги

№ Номи Мивдори, (г/л) Мивдори, (г/л) Мивдори, (г/л)

1 А-1 (арик) 0,862 0,951 0,982

2 А-2(тиндиргич-1) 0,775 0,802 0,763

3 А-3(тиндиргич-2) 0,482 0,370 0,602

4 1-Т-1 0,014 0,03 0,104

5 I -Т-2 0,08 0,012 0,064

6 I -Т-3 0,09 0,06 0,041

5-расм. Ромитан тумани "Шарифбобо" фермер хужалиги томчилатиб сугориш тизими тиндиргичида лойка намуналарини олиш схемаси.

7 II -Т-1 0,018 0,08 0,082

8 II -Т-2 0,018 0,11 0,141

9 Н-Т-3 0,04 0,09 0,076

10 Ш-Т-1 0,064 0,091

11 Ш-Т-2 0,016 0,084

12 Ш-Т-3 0,015 12 Ш-Т-3 0,096

Тизимда тиндиргич параллел жойлашган икки камерали курилган булиб, унинг улчамлари куйидагини ташкил килади:

1-камера улчамлари: Ь= 10 м; L= 20 м; h= 2,5 м.

2-камера улчамлари: Ь= 10 м; L= 20 м; h= 2,5 м.

Биринчи камерада асосан оким лойкалиги тулик тиндиришга, мембрана копланган иккинчи камера эса тиндирилган сувни томчилатиб сугориш тизимига узатишга мулжалланган.

Ушбу тиндиргичлар улчамлари хам [5] дастлабки тавсияларига биноан лойихалаштирилган.

Маълумки, ушбу фермер хужалигида хам участка каналига сув Амударё хавзаси тизимидан келиб, лойкалик даражаси юкори хисобланади. Шу сабабли, оким лойкалиги лойихалаштирилган тиндиргичда чуктирилиб, тиндирилган сув насослар оркали томчилатиб сугориш тизимига узатиш кузда тутилган.

Лойкалик намуналари участка каналининг тиндиргичга кирадиган кисми (А-1),

тиндиргич 1-камераси (А-2), тиндиргич 2-камераси (А-3) ва 25 га майдоннинг бошига, уртасига, охирига урнатилган кувурларнинг узунлиги буйича 3 та створларидаги томизгичлардан олинган (6-расм). Олинган намуналар Куюмозор насос станцияси лабораториясида тахлил килиниб, унинг натижалари 2-жадвалда келтирилган.

Лабораториядаги намуналар тахлили шуни курсатадики тиндиргич бошидан (А-2 - 76,3 мг/дм3) охиригача (А-3 - 60,2 мг/дм3) окимнинг лойкалик даражаси 22% гача камайиб борган.

Хулосалар. Тажрибалар тахлиллари шуни курсатадики, утказилган тажриба майдонларидаги тиндиргичларда унинг бошидан охиригача лойка чукиндиларнинг чукиш даражаси 20% дан 40% гача ташкил этмокда. Агарда, участка каналларидан сувнинг тиндиргичларга доимий келиб туришини кузда тутилса, у холда курилган тиндиргичлар узунлиги буйича лойкалар тулик чукишга улгурмаган, натижада далаларни сугориш жараёнида тизим фильтрлари ва кувурлар томизгичларидан хам лойка сувларнинг чикиши кузатилди, яъни томизгичлардаги лойкалик 0,0041 г/л дан 0,0141 г/л ташкил килади. Шу сабабли, Амударё дарёсидан сув билан таъминланадиган фермер хужаликлари майдонларида лойкаларнинг томчилатиб сугориш тизимига хавфини камайтириш максадида тиндиргичларнинг оптимал параметрларини хар хил шароитлар учун янада такомиллаштириш буйича илмий асосланган тавсиялар ишлаб чикиш максадга мувофик хисобланади.

АДАБИЁТЛАР

1. Закон Республики Узбекистан «О безопасности гидротехнических сооружений».

Ташкент 1999 г.

и-расм. пешку 1\ \шни запись

фермер хужалиги томчилатиб сугориш тизими тиндиргичида лойка намуналарини олиш схемаси.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 25 октябрдаги П^-4499-сон "^ишлок xyжaлигидa сув тежовчи теxнологиялaрни жорий этишни рaFбaтлaнтириш меxaнизмлaрини кенгайтириш чора-тадбирлари тyFрисидa" ги карори.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 10 июльдаги ПФ-6024-сон "Узбекистон Республикаси сув xyжaлигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мyлжaллaнгaн концепциясини тасдиклаш тyFрисидa" Фармони.

4. Хамидов M.X, Шукурлаев Х.И, Maмaтaлиев A^ "^ишлок xyжaлиги гидротеxник мелиорацияси" ^шкет 2008 й.

5. ^аршиев Р.Ж., Aбдyxaкимов M.T., бурбонов Ш.M., Дурдиев X,.M. Сув xyжaлигидa тежамкор сyFориш теxнологиялaрини жорий килиш. Tошкент 2021 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.