Научная статья на тему 'Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида сув ресурсларидан фойдаланиш борасидаги хорижий тажрибаларнинг аҳамиятли жиҳатлари'

Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида сув ресурсларидан фойдаланиш борасидаги хорижий тажрибаларнинг аҳамиятли жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
557
81
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
наводнение / водоснабжение / водопровод / водохранилище / дефицит воды / водопотребление / подземные и поверхностные воды / ирригационные меры / floods / water supply / water supply / reservoirs / water shortage / water consumption / ground and surface water / irrigation measures

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Шохўжаева З.С., Маманазарова Н.

В данной статье рассматривается зарубежный опыт использования водных ресурсов и освещаются важные аспекты его использования в сельском хозяйстве нашей страны.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article discusses foreign experience in the use of water resources and highlights important aspects of its use in agriculture in our country.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида сув ресурсларидан фойдаланиш борасидаги хорижий тажрибаларнинг аҳамиятли жиҳатлари»

IQTISODIYOT FANLARI / ECONOMIC SCIENCES

УДК: 338.45:63.626. Шохужаева З.С., Маманазарова Н.

УЗБЕКИСТОН ;ИШЛО; ХУЖАЛИГИДА СУВ РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ БОРАСИДАГИ ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАРНИНГ А^АМИЯТЛИ ЖЩАТЛАРИ

Шохужаева З.С.- и.ф.н., доцент, Маманазарова Н.- стажёр тадкикотчи (КдрМИИ)

В данной статье рассматривается зарубежный опыт использования водных ресурсов и освещаются важные аспекты его использования в сельском хозяйстве нашей страны.

Ключевые слова: наводнение, водоснабжение, водопровод, водохранилище, дефицит воды, водопотребление, подземные и поверхностные воды, ирригационные меры.

This article discusses foreign experience in the use of water resources and highlights important aspects of its use in agriculture in our country.

Key words: floods, water supply, water supply, reservoirs, water shortage, water consumption, ground and surface water, irrigation measures.

^ишлок хужалигида сугориладиган ерлар дунёнинг барча давлатларида бугунги кунда энг мухим миллий бойлик сифатида эъзозланиб келинмокда. Айникса, ривожланган давлатларда сугориладиган ерлардан самарали фойдаланишга, унинг кишлок хужалиги муомаласидан чикиб кетишининг олдини олишга давлат сиёсати даражасида катта эътибор берилмокда. Шу нуктаи назардан хорижий тажрибаларнинг ахамиятли жихатларини айрим давлатлар мисолида куриб чикишимиз лозим.

^ишлок хужалигида сувдан фойдаланиш борасида Туркия тажрибаси алохида ахамиятга моликдир. Хусусан, Туркия ахолиси 65 миллиондан ортик (кишлок ахолиси 25 миллиондан зиёд) булган давлатлар каторига кириб, умумий кишлок хужалигига ярокли хайдаладиган ерлари 19 миллион гектарни ташкил этади ва шундан 22,6 % сугориладиган ерлар.

Мамлакатда ахоли жон бошига 0,32 гектардан хдйдаладиган ер тугри келади ва йиллик ёгингарчилик микдори уртача 650-700 мм ни ташкил этгани холда, айрим худудларда бу курсаткич 400-2500 мм га етади (1 гектар майдонга 4000-25000 м3 гача).

Уртача йиллик сув ресурслари 180-190 миллиард кубометрни, ер ости сувлари эса 10-15 миллиард кубометрни, жами сув ресурслари эса 200 миллиард кубометрни ташкил килса-да, унинг факатгина 30-35 млрд. м3 (15 фоизи) ишлатилади. Шундан окова сув ресурслари 25-26 млрд. м3 ва ер ости сувлари ресурслар 5-6 млрд. м3.

Туркия иклими кишлок хужалиги учун жуда куп кулайликлар яратади (чегараларининг 60 фоизи музламайдиган ^ора, Мармара, Эгей, Урта ер денгизлари билан уралган) ва бу барча турдаги кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш имконини беради. Аммо кишлок хужалиги тармоги яхши ривожланмаган, масалан, катта имкониятлар мавжуд булган шароитда асосий кишлок хужалиги экини булган галланинг уртача хосилдорлиги 21 центнерни ташкил килади ва ахоли жон бошига етиштириладиган гушт микдори уртача 18 кг ташкил килади.

Сув хужалиги билан боглик барча ишларни режалаштириш, лойихалаш, куриш, сув тошкинларига карши кураш, кишлок хужалиги экинлари майдонларини сув билан таъминлаш, сув ресурсларини шахар ва кишлокларга етказиб бериш ишларини Давлат сув хужалиги бошкармаси (ДСХ) амалга оширади. Шу билан бир каторда, сув билан боглик бажариладиган ва бажарилиши лозим булган ишлар билан шахсан Бош вазир шугулланади ва назорат олиб боради.

Туркияда кишлок хужалиги экинларини сугориш максадларида ишлатиладиган сувга туловлар буйича махаллий шароит хисобга олинган механизм ишлаб чикилган. Сугориладиган ерларнинг 55,8 фоизи эски сугориладиган ва 44,2 фоизи янгидан узлаштирилган ерлар булиб, эскидан сугориладиган ерни сугориш учун ишлатиладиган сувга хак олинмайди. Бунда экин майдонларини сугориш ва сувни таксимлаш, сувдан фойдаланиш иншоотлари кадимдан мавжуд булганлиги эътиборга олинган.

Янгидан узлаштирилган ерларда фойдаланиладиган сув ресурслари учун алохида тулов механизмлари жорий этилган ва бу механизмда икки турдаги харажатларни коплаш мезон сифатида кабул килинган:

• сув иншоотларидан фойдаланиш харажатларини уз ичига олган- эксплуатация солиги сугориладиган экин майдонлари хисобига туланади;

• сув хужалиги гидромелиоратив иншоотлари курилиши учун сарф килинган капитал маблагларининг бир кисмини коплаш максадида жорий этилган соликни жорий этиш оркали. Мазкур солик микдори хам сугориладиган экин майдонларини хисобга олган холда белгиланади.

Давлатнинг сув хужалиги тизимига сарфланадиган маблаглари, асосан, гидротехника иншоотларини барпо этиш жараёни билан боглик. Давлат сув хужалиги бошкармаси (ДСХ) хисобида 26 та гидроэлектр станциялари (ГЭС) мавжуд булиб, барча ГЭСлар, сув омборлари, биринчи навбатда, кишлок хужалиги экинларини сугориш режимига хизмат килиш тартибида ишлаган холда, экинларни сугориш даври устувор ахамият касб этади.

Х,озирги кунда Туркияда 152 та сув омбори ишлаб турибди, яна янгидан 50 дан зиёд сув омборлари курилмокда. Ахамиятли жихати шундаки, давлат томонидан сув хужалиги тизими фаолияти учун сарфланаётган умумий маблагларнинг 40 фоизидан ортиги гидроэнергетика ресурсларини сотиш хисобидан копланади. Мамлакатда сугориладиган ерланинг ахдмиятли жихатлари жуда катта булиб, бундай ерларни ахолига уй-жой куриш ёки бошка максадлар учун таксимлаштириш ишлари каттик назоратга олинган.

Хитой давлати ахолиси салкам 1,3 млрд. нафарни ташкил килиб, умумий фойдаланиладиган ер майдонлари 138 млн. гектарга тенг ва ахоли жон бошига 0,11 гектардан ер тугри келади.

Х,айдаладиган ер майдони 100 млн. гектар булиб, шундан 50 млн. гектари сугориладиган ерлар хисобланади. Йиллик ёгингарчилик микдори уртача 1200 мм ни ташкил килади ёки хар гектар ерга 12 минг кубометр сув захираси тугри келади. Бу ерда сугориш ишлари учун бир йилда уртача 400 млрд. кубометр сув ишлатилиб, уртача бир гектар майдонга 7,1 минг кубометр сув захираси тугри келади.

Сув хужалиги тизимини ушлаб туриш учун давлат томонидан курилган сув омборлари ва 5 мингдан ортик сув иншоотлари хизмат килади. Хитойда 1980 йилларда бошланган иктисодий ислохотлар туфайли кишлок хужалигида кенг куламда олиб бориладиган ишлар жараёнида сув ресурсларидан самарали фойдаланишга хам катта эътибор берилади. ^ишлок хужалигида сарфланадиган сув учун хак тулаш худудларга ва улардаги сув ресурслари микдорига караб белгиланади.

Хитойда давлат томонидан 50 миллион гектар сугориладиган ер майдонида сугориш ишларини олиб бориш учун йилига 50 миллиард юан маблаг сарфланади, ёки бу хар бир гектар майдон хисобига 200 А^Ш долларига тугри келади. Ушбу маблагларнинг давлат бюджети хисобига - 75 фоизи ва сувдан фойдаланувчилар хисобига эса 25 фоизи копланади (1-жадвал).

Хитойдаги йирик сув хужалиги тизимларидан бири Хуанхе дарёси асосида фаолият юритувчи мажмуадир. Мажмуанинг узунлиги 252 километр булиб, у 460 та сув иншоотлари, 13 та дюкерни уз ичига олади. Бу ерда сув дарёдан 40 метр баландликка кутариб берилади. Бугунги кунда Хитой сув хужалиги вазирлиги сувдан фойдаланиш борасида катта

хукукларга эга булиб, мамлакатда сув хужалиги буйича алохида милиция тизими хам ташкил килинган ва бу сувдан фойдаланиш жараёнини назорат килади.

1-жадвал

Айрим ривожланган мамлакатларда 1 га суFориладиган ер учун давлат томонидан _сарф-харажатлар курсаткичлари_

Мамлакатлар номи Харажат (А^Ш доллари)

Исроил 300-1000

А^Ш 200-700

Франциянинг жанубида 200-500

Хитой 100-250

Саудия Арабистони 1000-2500

Узбекистон 36,5- 62,0

Исроил давлатининг ахолиси - 5,0 миллион нафардан ортик ва экин майдони -435 минг гектарни ташкил этади, шундан сугориладиган экин майдони - 220 минг гектар, киши бошига тугри келадиган ер майдони - 0,09 гектарни ташкил килади. Мамлакат кишлок хужалиги тармогида ер ва сув етишмаслигидан ташкари ишчи кучи хам етишмайди. Бундай ижтимоий-иктисодий ва иклим билан боглик муаммоларни механизация даражасини ошириш ёрдамида ечишга харакат килинади.

Тупрокдаги мавжуд намликдан максимал фойдаланиш учун ерга чукур ишлов берилиб, сув тупрокда ушлаб колинади. Шундай усуллар кулланилган майдонларнинг гектаридан 500 килограммдан кушимча бугдой хосили олишга эришилади. Исроил хозирги кунда 100 дан ортик мамлакатга 60 миллион доллардан зиёд кишлок хужалиги машиналари экспорт килмокда [1].

Исроил давлатида йиллик ёгингарчилик микдори уртача 1000 мм ва ундан зиёдни, мамлакатнинг сахро кисмида 300-500 ммни ташкил килади. Исроил худудидаги барча сув ресурслари (окова, ер ости ва ер усти сувлари)га оид масалалар билан мамлакат микёсида Давлат Сув Кенгашининг доимий назоратида булган Сув кумитаси шугулланиб, кумита уз фаолиятида, барча ташкилот ва корхоналар билан белгиланган ва чекланган сув ресурсларининг ишлатилиши, улардан самарали фойдаланиш буйича келишув асосида иш юритади.

Сув микдори курсатилган шартномалар йил бошида тузилади ва май ойида мавжуд вазиятдан келиб чикиб сув хажми лимити аник белгиланади. Масалан, ёгингарчилик микдорлари ва гидрометеорология хизматининг умумий ишлатиладиган сув ресурслари сувнинг пайдо булиш холатига караб ажратилади ва ваколатли ташкилотлар томонидан ахоли ва тармоклар учун сув бахоси белгиланади. Хужалик эхтиёжларига ишлатиладиган сувнинг 1 м3 учун 1,0 А^Ш доллари, кишлок хужалиги экинларини сугоришга мулжалланган 1 м3 сув учун 0,15 А^Ш доллари атрофида узгариши мумкин. Сув хужалиги ташкилотларига (Мехорат) сувнинг таннархи урта хисобида 0,35-0,40 А^Ш долларини ташкил этса-да, сув учун килинган харажатларни коплаш учун давлат томонидан кишлок хужалигига етказиб бериладиган хар кубометр сувга -0,30 А^Ш долларидан; саноат корхоналарига етказиб берилган шунча сувга - 0,80 А^Ш доллари микдорида ёрдам тарикасидаги маблаг ажратилади.

Бу мамлакатда сув сарфи назорати жуда каттик урнатилган булиб, агарда истеъмолчилар сувни лимитда курсатилганидан ортик ишлатишса, улардан ортикча ишлатилган хар кубометр учун сувнинг таннархига нисбатан 10 баробар куп хак олинади. Истеъмолчилар, бундан ташкари, сув ресурсларини ташлаб юбораётганликлари учун хар кубометр ташланган сув микдорига 0,50 А^Ш доллари микдорида жарима тулайдилар, шунингдек, ер ости ва ер усти сувлари ифлосланишига сабабчи булган истъемолчилардан белгиланган микдорда жарима олинади. Бунинг эвазига ва ташлама сувлар хисобига

йигилган маблаг сув хужалиги ривожи учун сарфланади. Бу каби чора-тадбирлар сувдан тежамли фойдаланишни, унинг сарфи камайишини таъминлашда мухим омил хисобланади.

Шуни эслатиб утиш уринлики, сув ресурсларини кайта ишлатиш билан боглик тадбирлар мамлакатда экин майдонлари, сув омборлари, ер ости катламларида тузлар концентрацияси купайишига, шурланган ерлар салмоги ортишига олиб келмокда ва бу эса яна кушимча маблаг ва харажатларни талаб этади. Сув танкислиги туфайли Исроил давлати дунёда сувни энг кам сарф киладиган технологиялари билан машхур (2-жадвал).

2-жадвал

Хорижий давлатлар суFорма дехкончилигида бир комплекс

гектар учун сув сарфи микдо ри [21.

Давлатлар номи Сув сарфи микдори, м3/га

1. Исроил 6 000

2. Покистон 18 000

3. Россия 20 000

4. Туркия 14 000

5. Туркманистон 15 000

6. Хитой 15 000

7. Узбекистон (брутто) 12 000

8. Узбекистон (нетто) 9 000

9. Козокистон 25 000

10. Х,индистон 19 000

Жахондаги айрим давлатларда кишлок хужалиги экинларини сугориш учун бир гектар майдонга сарфланаётган сув микдори тахлиллари курсатишича, Исроилнинг услуби устунлиги яккол намоён булади. Жумладан, АКШ нинг Калифорния штатида 12-14 минг м3; Х,индистонда 19-22 минг м3; Покистонда 18-20 минг м3, Туркияда 14-20 минг м3, Хитойда 15-17 минг м3, Туркманистонда 15-19 минг м3, К^озогистонда 25-35 минг м3, Россиянинг сугориладиган Краснодар улкасида 20-25 минг м3, Исроилда (томчилатиб сугориш билан) 6 минг м3 атрофида, Узбекистонда эса 11-12 минг м3 ни (брутто) ташкил килади, нетто сув сарфи эса анча кам.

Агарда Узбекистон шароитида кишлок хужалигида фойдаланилаётган экин майдонларининг 50 фоизи атрофидаги ерларда шур ювиш тадбирлари учун ишлатиладиган сув микдори (дунёнинг бирор бир давлатида бундай тажрибани учратиш кийин) хисобдан чикариб ташланса, унда бир комплекс гектарга 8-9 минг кубометр сув сарфланаётганини куриш мумкин.

Бу дегани Узбекистонда сувдан фойдаланиш даражаси юкорилигини ва сув сарфи борасидаги курсаткичларимиз Исроил давлатида амалда кулланаётган томчилатиб сугориш технологияси доирасидаги сув сарфига якин эканлигини куришимиз мумкин.

Япония, Туркия, Хитой, Исроилдан бошка яна бир катор давлатлар, жумладан: Франция, Голландия, Сурия, Х,индистон, Покистон, Америка Кушма Штатлари, Канада, Италия, Индонезия, Испания, Марокаш, Миср, Нигерия каби мамлакатларда хам сув хужалиги ислохоти натижасида сувдан тежаб-тергаб фойдаланиш ва сув учун туловлар механизми яхши йулга куйилган. Бу давлатларнинг аксариятида сув ресурсларидан фойдаланиш харажатлари маълум даражада давлат томонидан узларига хос шаклларда бошкарилади, айримларида давлат субсидиялари оркали, баъзиларида маъмурий-бошкарув асосида амалга оширилмокда. Бу ресурсларни бошкариш уларнинг баъзиларида ижтимоий кумиталар ихтиёрида булса, бошкаларида турли вертикал погоналардаги ташкилотлар зиммасида. Курсатилган давлатлардан бирортасида хам сув ресурслари тулик бозор иктисодиёти шароитидаги эркин ресурс даражасига келтирилмаган, жисмоний шахслар

ихтиёрига ва хусусий ташкилотларга товар сифатида фойдаланиш учун бериб хам куйилмаган.

Купчилик Европа мамлакатларида сув ресурсларидан фойдаланиш ва уларни самарали бошкариш масаласи энг долзарб мавзулар каторига киради. Масалан, Испанияда кейинги йилларда кургокчилик сабабли келиб чикаётган катор муаммолар натижасида аввалрок вужудга келган огир экологик вазиятни яхшилаш дастурлари, дарёларни бир-бирига окизиш тадбирлари амалга оширилган булса, якин йиллардаги ёгингарчиликлар ва сув тошкинлари туфайли, узок келажакка мулжалланган кучли давлат тадбирлари устида иш олиб борилмокда.

Бозор иктисодиёти ривожланган давлатлардан бири булган Францияда эса кейинги йилларда мамлакат худудидан окиб утадиган купгина дарёларнинг сув ресурсларини назорат килувчи полиция ташкил этилган.

Америка ^ушма Штатларида сув ресурсларини бошкариш ва улардан фойдаланиш муаммолари билан А^Ш Мелиорация бюроси шугулланади. Бу ерда сув ресурсларини таксимлаш ва ишлатиш, бу йуналишда олиб бориладиган барча иш турларини марказлаштириш ва каттик назорат остида керакли натижаларга эришиши, бу оркали давлат бошкаруви - сув етказиб берувчи ва сувни истеъмол килувчилар уртасидаги муносабатларни янги боскичга кутариш муаммолари курилмокда.

Таъкидлаш лозимки, барча давлатлар худудида сув хужалигини ривожлантириш, ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш, янги сув иншоотларини куриш, асосий воситаларни купайтириш ва янгиликларни яратиш ишлари тулик давлат томонидан амалга оширилмокда. Масалан, Араб давлатларида сув ва сувга боглик барча сарф-харажатлар марказлашган холда давлат томонидан копланади.

Жахондаги айрим давлатларда эса ушбу максадлар учун давлат томонидан 30-50 йил ва ундан ортик муддатга мулжалланган имтиёзли кредитлар ажратилмокда. Бундай кредитлар купгина давлатларда тулик уз маблаглари захираси хисобидан, айрим холларда, уларнинг бир кисми дунёдаги турли молиявий фондлар ва ташкилотлар ёрдамида амалга оширилади. Лекин бирон-бир давлат худудида сув ресурсларига куйилган талаб ва ишлаб чикилган конунлар сувдан фойдаланиш тижорат максадларига каратилмаган булиб, балки, аввало, инсонлар манфаати учун сувга булган муносабатни замон талабига мослаш, сувни асраб ва тежамкорлик билан фойдаланиш тамойиллари асосида курилган. Бу иктисодиёт тармокларининг сув ресурсларига булган эхтиёжи билан сарфланаётган сув микдорлари уртасидаги тафовутни камайтириш, уларни тугри йуналтириш масалалари ечимини хал этиш, келажак авлод учун сув ресурслари тугрисида кайгуришдир.

Кузатишлар шуни курсатадики, барча давлатларда XXI аср бошидан бошлаб инсоният учун глобал муаммога айланиб бораётган сув ресурслари такчиллиги масаласини хал килишга, улардан окилона фойдаланишга эътибор бериб, уз иктисодий курсаткичлари, ички ва ташки имкониятларидан келиб чиккан холда дастурлар тайёрламокдалар ва дастурларни маълум даражада амалга оширмокдалар.

Сувдан фойдаланиш жараёни тахлил килинганда яна бир масалага эътибор каратиш лозим, яъни дунёдаги давлатлардан бирортасининг кишлок хужалигида Узбекистон каби деярли 100 фоиз сугориладиган ер майдонларидан фойдаланилмайди.

Марказий Осиё худудида, хусусан, Узбекистон худудида ёзда усимликларнинг вегетация даврида ёгингарчилик умуман кузатилмаслиги туфайли тупрок намини ушлаб туриш факатгина сугориш тадбирлари оркали амалга оширилади. Бу холат нафакат масъулиятни, шунингдек катта маблагни сарфлаб туришни такозо этади.

Узбекистон сугориладиган ер майдонлари, бу майдонларга ишлов бериш ва юкори хосил етиштириш жараёнларида сув хужалиги тизимининг ахамияти катталиги буйича хам, бу сохага давлат томонидан ажаратилаётган маблаг микдорига кура хам бошка давлатлардан кескин фарк килади.

Маълумки, ривожланган давлатларда сугориш технологиясини такомиллаштиришга катта ахамият берилади. Сугориш технологиясининг прогрессив усуллари дастлабки капитал куйилмаларни купрок талаб килса хам, сув сарфини ва мехнат сарфини тежаш имкониятини беради. Бу, айникса, иш кучи киммат булган давлатларда жуда мухим ахамият касб этади.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий мажлисга мурожаатномасида "2020 йилда 44 минг гектар ерда ёки утган йилга нисбатан карийб 4 баробар куп майдонда сувни тежайдиган технологияларни жорий этамиз. Бунинг учун давлат бюджетидан 300 миллиард сум субсидия ажратилади. Ушбу масалалар Сув хужалигини ривожлантириш концепциясида уз аксини топиши керак" [3], деган фикрлари айнан сув хужалиги тизимидаги ислохотларнинг изчил олиб борилаётганидан далолатдир.

Хорижий тажрибаларнинг республикамиз учун ахамиятли жихатлари сифатида куйидагиларни курсатиш мумкин (3-жадвал).

3-жадвал

Кишлок хужалигида сувдан фойдаланишдаги хорижий тажрибаларнинг ахамиятли

жихатлари

Сув хужалиги тизимида фойдаланиш учун кизикиш уйготувчи жихатлар Республика сув хужалиги тизимидан фойдаланиш йуналишлари

1). Сув ресурслари учун табакалашган туловнинг жорий этилиши (Туркия) мисолида: ^ ( сув иншоотларини эксплуатация килиш солиги экин майдони хисобига белгиланиши; ^ ( гидромелиоратив иншоотларни куриш учун сарф килинган маблагларнинг бир кисмини коплаш максадида тулов жорий этилганлиги. Уз балансида булган насослар билан худуддаги фермерлар экинларини сугорадиган СИУ лар учун давлат томонидан маълум микдордаги харажатларни коплаб беришни кузда тутиш оркали фермерларнинг куллаб-кувватланиши.

2). Давлат томонидан сув хужалиги тизими фаолияти учун сарфланаётган маблагларни коплашда гидроэнергетика ресурслари сотиш хисобидан копланиши (Туркия). ( Сугориладиган ерларни ахолига уй-жой куриш ёки бошка максадлар учун бегоналаштиришнинг каттик назоратга олинганлиги. Сувнинг ута танкислигини эътиборга олиб, сугориладиган унумдор ерларни ахолига уй-жой куриш ёки бошка максадлар учун бегоналаштириш масаласининг каттик назоратга олинганлиги ва бундай амалиёт чекланганлиги.

3). Сугориш тизими учун сарфланадиган маблагларнинг давлат бюджети (75%) ва сувдан фойдаланувчилар хисобига (25%) копланадиган кисми белгиланиши (Хитой). Республикамизда хам СИУ лар худудига тугри келувчи сув хужалиги тизимининг сарфларини табакали тулаш усулининг максадга мувофиклиги.

4). Сув истеъмолчиларига ажратиладиган сув ресурслари худуддаги мавсумий ёгингарчилик микдорларини хисобга олиб ва сув ресурслари пайдо булишга караб белгиланиши (Исроил). СИУ лар доирасида фермер хужаликларига сув лимитларини белгилашда худуддаги йил давомидаги ёгингарчиликларни хам хисобга олиш лозимлиги.

5). Истеъмолчилар сувни лимитдан ортик ишлатишса, ортикча ишлатилган сув таннархига нисбатан 10 баробар куп жарима ундириб олиниши (Исроил). Ортикча сув сарфи учун таъсир килувчи жарима ёки рагбат чоралари белгилашнинг объектив зарурлиги.

6). Сугориш учун сувни олиб ташлаб юбораётган истеъмолчининг хар кубометр ташлаб юборилган сув учун 0,50 АКШ доллари микдорида жарима тулаши (Исроил). Бу масала хам долзарб булиб, ишлатилмай ташлаб юборилган сув тупрок мелиоратив холатини ёмонлаштиришга олиб келиши.

7). Дунёнинг аксарият давлатларида сув ресурсларидан фойдаланиш ва кабул килинган конунларнинг сувдан фойдаланишнинг тижорат максадларига йул куймаслиги. Сув хужалиги тизимини узини-узи маблаг билан коплаш тамойилига утказиш тугрисидаги фикрларга чек куйиш учун асос булиши мумкинлиги.

Жахоннинг деярли барча ривожланган давлатларида 10-20 нафар кичик ер эгалари бирлашиб, уюшмалар ва фермерлар ассоциацияларини ташкил этишган. Улар узаро хамжихатлик асосида барча муаммоларни, жумладан, сув ресурслари билан боглик масалаларда хам тенглик асосида ечимини топишга харакат килишади.

^ишлок хужалиги махсулотларини етиштиришдан тортиб, уларни сотишгача булган барча жараёнлардаги ишларни биргаликда (сув хужалиги иншоотларини таъмирлаш ва улардан фойдаланиш холатини яхшилашдан янгиларини куришгача) хал киладилар.

Дунёдаги купгина мамлакатларнинг хар бир мелиорация ва сув хужалиги буйича уз тарихий анъаналарига, сув ресурсларига булган эхтиёжига, иктисодиётнинг ривожланиш йулига, сугориш тарихига эгадир ва улар бир - биридан фарк килади. Сувдан фойдаланиш йуналишлари уларда, асосан, давлатнинг тараккиёт даражасига караб белгиланган.

АДАБИЁТЛАР

1. Собиров А. Хорижий давлатларда сувдан фойдаланиш. ttp://ft.uz/cgi-bin/main.cgi?lan= u&raz=17&id=495.

2. Шохужаева З. Аграр тармокда сув ресурсларидан фойдаланишнинг иктисодий самарадорлиги. Тошкент, 2012 й. 160 б.

3. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 24.01.2020 й.

УДК: 631.115.1:338.43 Самиева Г.Т.

ЦАШЦАДАРЁ ВИЛОЯТИ ДЕЗДОН ХУЖАЛИКЛАРИДА ЦИШЛОК; ХУЖАЛИГИ МА^СУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧЩАРИШ ИСТЩБОЛЛАРИ

Самиева Г.Т. - и.ф.ф.д. (PhD), доцент в.б. (Узбекистон Республикаси Олий харбий авиация билим юрти)

В данной статье описывается анализ перспектив производства в дехканских хозяйствах Кашкадарьинской области. В нём также представлен набор экономических моделей и прогнозов показателей животноводства и растениеводства в дехканских хозяйствах и приусадебных участках.

Ключевые слова: дехканские хозяйства, владельцы приусадебных земель, производства растениеводства и животноводства, производство, набор экономических моделей.

This article presents the analysis of the prospects for production in dekhkan farms of the Kashkadaryа region. It also presents a set of econometric models and forecasts of livestock and crop production indicators in dekhkan farms and household plots.

Key words: Dekhkan farms, owners of household land, plant growing and livestock production, production, a set of economic models.

Ахолини кишлок хужалиги, умуман, озик-овкат махсулотларига булган истеъмол талабини кондиришдаги хизматлари дехкон хужалиги сохасида ислохотларни янада чукурлаштириш лозимлигини курсатади. Мамлакатимиз иктисодиётини ривожлантириш истикболли булиши учун мустакилликнинг дастлабки йилларидаёк кишлок хужалиги сохасида катта ишлар амалга оширилди ва бу хозирги иктисодиётни модернизациялаш даврида хам давом этмокда. Факатгина кишлок хужалигини ривожлантириш учун яратилган хукукий асослар яратилганининг узи хам дехкон хужаликларида даромадни ошириш манбаи булиб хизмат килмокда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.