Научная статья на тему 'ТОЛЕРАНТЛИКНИНГ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ'

ТОЛЕРАНТЛИКНИНГ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

53
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
толерантлик тушунчаси / толерантлик дунѐқараши / шахс дунѐқараши / ўзликни англаш / ўз-ўзига баҳо бериш / толерантлик қадрият ва маънавий бойлик. / the concept of tolerance / tolerate worldview / personal worldview / self–awareness / self-assessment / tolerance spiritual value.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Б. Х. Джалилов

Мақолада толерантлик ижтимоий феноменининг фалсафий тахлили берилган. Толерантлик дунѐқараши фалсафий мазмунга эгалиги кўрсатилиб, уни шакллантириш зарурияти ва ахамияти таъкидланган. Шахс толерантлик дунѐқараши асослари сифатида уч босқич ажратилиб, уларнинг мазмуни ѐритилган. Бу жараѐнда юзага келадиган айрим салбий холатлар очиб берилган. Хулоса сифатида, шахс толерантлик дунѐқараши маънавий қадрият сифатида шахс камолотининг ажралмас қисми эканлиги таъкидланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article is devoted to the philosophical analysis of the social phenomenon of tolerance. It emphasizes that the worldview of tolerance has a philosophical meaning, substantiates the necessity and importance of its formation. Three stages are singled out as the basis of a person's tolerant worldview, their content is revealed. Some negative aspects arising in this process are revealed. In conclusion, it is emphasized that the tolerant worldview of the individual as a spiritual value is an integral part of the perfection of the individual.

Текст научной работы на тему «ТОЛЕРАНТЛИКНИНГ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ»

ТОЛЕРАНТЛИКНИНГ ФАЛСАФИЙ ТАХЛИЛИ

Б. Х. Джалилов

УзМУ, Фалсафа фанлари номзоди, доцент

АННОТАЦИЯ

Маколада толерантлик ижтимоий феноменининг фалсафий тахлили берилган. Толерантлик дунёкараши фалсафий мазмунга эгалиги курсатилиб, уни шакллантириш зарурияти ва ахамияти таъкидланган. Шахс толерантлик дунёкараши асослари сифатида уч боскич ажратилиб, уларнинг мазмуни ёритилган. Бу жараёнда юзага келадиган айрим салбий холатлар очиб берилган. Хулоса сифатида, шахс толерантлик дунёкараши маънавий кадрият сифатида шахс камолотининг ажралмас кисми эканлиги таъкидланган.

Калит сузлар: толерантлик тушунчаси, толерантлик дунёкараши, шахс дунёкараши, узликни англаш, уз-узига бах,о бериш, толерантлик кадрият ва маънавий бойлик.

ABSTRACT

The article is devoted to the philosophical analysis of the social phenomenon of tolerance. It emphasizes that the worldview of tolerance has a philosophical meaning, substantiates the necessity and importance of its formation. Three stages are singled out as the basis of a person's tolerant worldview, their content is revealed. Some negative aspects arising in this process are revealed. In conclusion, it is emphasized that the tolerant worldview of the individual as a spiritual value is an integral part of the perfection of the individual.

Keywords: the concept of tolerance, tolerate worldview, personal worldview, self-awareness, self-assessment, tolerance - spiritual value.

Ижтимоий фанларда кенг кулланилаётган "толерантлик" тушунчасини фалсафий жихатдан тахлил килиш хам назарий, хам амалий ахамиятга эгадир. Ёшлар толерантлик дунёкарашини шакллантириш долзарб масаладир. Президент Ш.Мирзиёёв таъкидлаганидек: "..ёшларнинг интеллектуал салохияти, онгу тафаккури ва дунёкарашини юксалтиришга"(1) алохида эътибор каратилмокда.

"Толерантлик" тушунча сифатида ижтимоий борлик ходисаларини акс эттиради. Ижтимоий вокелик инсонлараро

April, 2022

1181

(шахслараро), турли ижтимоий гурухлараро (страталараро), миллатлараро, давлатлараро, маданиятлараро, динлараро муносабатлардан иборатдир. Бу ижтимоий муносабатларнинг муайян томонини ифодаловчи муайян тушунча айнан "толерантлик" тушунчасидир. Бу тушунча объектив мазмунга эгадир, яъни у вокеъликда инсонлар ихтиёри, хохиши ёки истакларига боFлик булмаган ижтимоий муносабатларнинг инъикосидир. Толерантлик тушунчаси ижтимоий вокеълик ходисаларини камраб олиш даражаси жуда кенг ва чукурлигига кура ижтимоий фалсафий тушунча сифатида урганилиши лозим.

Толерантлик хар бир шахснинг уз-узини англаши, ва шу асосда узгаларга муносабати характерини ифодаловчи тушунчадир. Х,ар бир инсон учун бошка инсонларнинг мавжудлиги, узига хос дунёкарашга, ахлокий киёфага, турмуш тарзига, ижтимоий мавкега эгалиги объектив вокеликдир. Толерантликнинг фалсафий негизи хам шундадир.

Толерантлик тушунчаси мохиятан ижтимоий вокеликнинг муайян томони, хусусиятини акс эттиришини назарда тутган холда унинг мазмунини аник белгилаш учун урганиш обектини икки даражада олиб караш керак: шахслараро муносабатлар ва ижтимоий (жамоавий) муносабатлар. Тахлилни шахслараро толерантлик феноменидан бошлаш кераклиги жамоалар (страта, давлат, миллат, динлар) шахслардан иборат эканлиги, шахслар толерантлик дунёкараши ва тафаккури ижтимоий муносабатлар мазмунига таъсирининг белгиловчилик характеридан келиб чикари.

Толерантлик дунёкараши бу ижтимоий феноменнинг мазмуни ва мохияти, шакллари туFрисидаги илмий билимлар мажмуидир. Толерантлик тафаккури ана шу билимларга таяниб фикр юритиш, мушохада ва мулохаза килишдир. Инсонлар хаётида толерантликка асосланган амалиётнинг самарадорлиги ва натижадорлиги толерантлик дунёкарашнинг кенглиги, чукурлиги, бойлигига асосланган толерантлик тафаккури даражаси ва савиясига боFлик. Ижтимоий тараккиёт динамикаси уни амалга ошираётган жамият аъзоларида толерантлик дунёкараши ва тафаккури кай даражада юкорилигига боFликдир. Толерантлик омилининг ижтимоий баркарорлик, жамиятда тинчлик, ахил-тотувлик, ижтимоий хакорликни таъминлашдаги бекиёс урни ва ахамияти бугунги кунда тан олинган аксиоматик хакикатдир.

Дунёкараш мазмунини ташкил этувчи билимларнинг намоён булиши, юзага чикиши тафаккур (фикр юритиш) га боFлик эканлигини назарда тутсак, уларнинг узвийлиги мухимдир. Билимдонлик донишмандлик эмасдир, деган олтин коидани доимо ёдда

April, 2022

1182

тутиш лозим. Куп укиган, купни курган билимлидир, лекин фикр килмаса бу билимлар кадр-кимматсиздир. Бу мулохазалардан хулоса шуки, толерантлик дунёкараши ва тафаккури ички узвий боFликдир. Бу коидани доимо эсда тутиш таълим ва тарбия самарадорлигини таъминлайди.

Шахслараро муносабатларда толерантлик дунёкараши ва тафаккурининг урни ва ахамиятини кутариб чикамиз.

Х,ар бир шахснинг уз хаёти мазмуни ва максадини аниклаб олиши ижтимоий фаоллик даражасини белгилайди. Шахснинг бу билимлари (тушунчалари) бошка шахсларга муносабати характерини белгилайди. Шахснинг уз атрофлдагиларига муносабати шакл-шамойиллари ва мазмунини бойитадиган, инсонийлаштирилган омиллардан бири толерантлик дунёкараши ва тафаккуридир. Толерантлик шахс дунёкарашининг мухим жихатларидан бири сифатида хар бир инсоннинг ахлокий етуклиги ва маънавий бойлиги курсаткичидир. Давримиз талаби хам ёш авлоднинг толерантлик дунёкараши ва тафаккурини шакллантириш ва ривожлантиришдир.

Толерантлик дунёкараши ва тафаккурининг шаклланиши ва намоён булишининг нисбатан мустакил, лекин бир-бирини тулдирувчи боскич ёки п0F0наларини ажратиб курсатиш мумкин. улар умумий тарзда куйидагилардир: 1) тан олиш; 2) хурмат килиш, ва 3) хамкорлик килиш. Биринчи ва иккинчи боскичлар бевосита шахс дунёкараши ва тафаккурининг ички, ботиний томонини ифодаласа, учинчи боскич шахс дунёкараши ва тафаккури намоён (зохирий томон) буладиган ижтимоий фаолияти ифодасидир. Агар толерантлик биринчи ва иккинчи боскич билан чекланиб колса, бу пассив толерантликдир. Учинчи боскичнинг амалга ошиши толерантликни актив фаолият даражасига кутаради.

Ёшларнинг узини англаши жараёни уларнинг узларига бахо беришларидан бошланади. Улар мен кимман, деган саволга (албатта жинсий, ижтимоий мавке белгиларидан бошка) жавобда ахлокий ва маънавий фазилатларини санаб утиш суралганда, куйидаги холатларга дуч келамиз. Лксарият купчилик ёшлар эгоистик мотивлар, узига махлиёлик (нарциссизм) туфайли узларига ортикча бахо берадилар. Бундай ортикча бурттиришлар манманлик, узини бошкалардан юкори куйиш, узгаларни менсимаслик каби Fайриахлокий иллатлар асосида эгоизм ва тажовузкор индивидуализм дунёкараши юзага келишига олиб келади. Бундай ёшларнинг дунёкарашида толерантлик эмас, интолерантлик хукмрон булиб колади, бундай тафаккур эгаларининг бошкалар билан

April, 2022

1183

муносабатлари аксар холларда зиддиятли, нохуш, салбий куринишларда булади, бундай холат уз навбатида интолерант тафаккурга эга булган йигит ва кизлар мансуб булган ижтимоий гурухларда носоFлом мухит юзага келишига олиб келади.

Хдётда камрок булсада учраб турадиган холат ёшларимиз уз билимлари, имкониятлари, фазилатларига ишонкирамай, шубха билан карашади. Бир ишни килсам, уддалармиканман, гапирган гапим ёки фикрим туFри булмаса, устимдан кулишмасмикан каби мулохазалар асосида улардан воз кечиб куя коладилар. Натижада сухбатлар, гурунглардан узларини торта бошлайдилар, ижтимоий алокалар доираси торая боради. Бу холда биз узига ортикча бахо беришнинг акси булган узини камситиш, узига ишонмасликни курамиз. Инсоннинг, айникса ёшларнинг узига, уз имконият ва салохиятига етарлича бахо бера олмасликлари, уз-узини камситиши тушкунликка, уз кучига ишонмасликка, ижтимоий пассивликка олиб келади. Кизикишлари, интилишлари доираси тобора кичрайиб бориши инсон дунёсини факат узи билан чекланишига олиб келиши мумкин. бундай кескин холат хаётдан безишга ва хатто ундан воз кечишга (суицид) олиб келиши мумкин.

Юкоридаги икки холатда узига бахо бериш вариант окибатларини бартараф этишнинг бирдан-бир туFри йули хар бир ёш узига, уз кадр киммати, ижтимоий мавкеи, ахлокий киёфаси, дунёкараши кенглиги ва маънавий бойлигига туFри, холис, объектив бахо бера билиши керак. Холислик, объективликнинг мезони эса уз-узига бахонинг узгалар томонидан тан олиниши, кабул килинишидир.

Ёшларда толерантлик дунёкараши ва тафаккурининг шаклланиши ва улар фаолиятлари, кундалик турмуш хатти-харакатларида етакчи мавкега эга булиши уларнинг маданий-маънавий савияларининг курсаткичидир.

Ёшлар орасида ижтимоий ва иктисодий, жисмоний тафовутлар мавжуд ва улар объектив характерга эга. Бу тафовутларни бурттириш, зиддиятли даражага олиб бориш толерантлик дунёкараши ва амалиёти оркали бартараф этилади. Бу салбий холатларнинг "болалаб" кетишига йул куймаслик укитувчи, мураббий ва тарбиячиларнинг вазифасидир.

Инсонларнинг узларига холисона бахо бера олиши бошка инсонларни бахолашда хам объектив булишга, уларни фазилатларию камчиликлари билан кабул килишга, узлари билан тенгликларини, уз фикри, дунёкараши, хаёт тарзига эга эканини туFри тушуниш ва англашга олиб келади. Шахслараро толерантликнинг асоси

April, 2022

1184

хам шудир, яъни хар бир инсон томонидан бошкалар хам унинг узи кабилигини, узига ухшашлигини тан олишдир. Бунда иркий мансублик, миллат ва элатга тааллуклилик, ижтимоий келиб чикиш, касб-кор ва бошкалар назарга олинмайди. Факат соф шахсий фазилатлар асосидагина инсонлар бир-бирини тан олиши тушунилади.

Толерантлик дунёкараши ва тафаккурига эга шахслар бошка шахсларни тан олиш билан чегараланмай, уларнинг фикрлари, кадриятлари, дунёкарашлари, орзу-умидлари, хаёт тарзлари, миллатлари, динлари, ахлок ий фазилатлари, маънавий бойликларига хурмат билан карайдилар. Хурмат килиш инсонлараро муносабатларнинг юксак ахлокий ва маънавий томонидир. Реал хаётда шахсларнинг узаро тан олишлари бир-бирларини хурмат килиш даражасига кутарилмаслиги мумкин. Кибр-хаво, хасадгуйлик, куролмаслик, бахиллик каби иллатларига гирифтор булган одамлар толерантлик тафаккуридан узок булиб, бошка инсонларга нисбатан бехурмат муносабатда буладилар.

Инсонлар узгаларни тан олиш ва хурмат килиш асносида фикрлар, карашлар, эхтиёж ва манфаатлар, максад ва идеалларда ухшашликлар борлигини, муштараклик мавжудлигини англай бошлайдилар. Бундай, эътироф инсонларни бир-бирига якинлаштиради, ижтимоий фаолиятларини узаро мувофиклаштириш эхтиёжини туFдиради ва шу асосда узаро хамкорлик юзага келади. Умумижтимоий максадларга эришиш йулида инсонларнинг бир -бирларини куллаб-кувватлаши, узаро хамкорлиги толерантлик тафаккурининг юкори боскичи сифатида хам шахсий, хам ижтимоий кадриятга айланади.

Толерантлик тафаккури инсонларнинг узига хослиги, турфа хиллиги, индивидуаллигини инкор этмайди, уларнинг фикрлари, дунёкарашлари, хаётни тушуниш ва билимлари уртасида тафовутлар, хатто карама-каршиликлар булишини тан олади.

Толерантлик тафаккурининг максад ва вазифаси шундан иборатки, бу тафовут ва карама-каршиликлар бахс-тортишувларга, кескин зиддиятларга, узаро конфликтларга, низо ва тукнашувларга айланиб кетмаслигининг олдини олишдир. Бундай холларда, толерантлик тафаккурига эга шахслар хар доим бу масалаларнинг хар иккала томонга маъкул ва манзур ечимини топишга, узаро келишишга, муроса килишга харакат киладилар ва максадга эришадилар. Шундай килиб, толерантлик тафаккури инсонлараро муносабатларда бир-бирини тан олиш, хурмат килиш ва хамкорлик килишни уз ичига олади. Маълумки, инсонлар

April, 2022

1185

муайян бир миллат, элат, давлат, синф, ижтимоий гурух вакили, муайян диний, сиёсий, хукукий ва бошка карашлар субъекти, маданият, мафкура тарафдори сифатида муайян жамият аъзоларидир. Уларнинг ижтимоий холатларига караб, толерантлик конкрет куринишларда намоён булади. Биз шахслараро толерантликни куриб чикдик.

"БаFрикенглик - Баркарорлик ва тараккиёт омили" китоби муаллифлари ёшларимиз толерантлик дунёкарашини шакллантирувчи билимлар мазмуни туFрисидаги фикрлари диккатга сазовор. Ёшларимиз "муросасизлик, нафрат ва зуравонликларнинг турли куринишларининг асл сабаблари, манбалари ва илдизлари"; "узгача анъана ва маросимларга ётсираб караш умуминсоний маданият ва маънавият ривожига салбий таъсир курсатиши"; "бошкаларнинг" шаъни ва кадр-кимматини хакоратловчи хатти-харакатлар, ижтимоий заминдаги адоват, душманлик ва экстремизм инсониятнинг бир бутунлиги, тинчлиги ва тараккиётига тахдид солаётгани; "бошкаларга" уз карашлари ва кадриятларини мажбуран сингдиришга каратилган хатти харакатлар инсон хукук ва эркинликларига зидлиги;' "бошкалар" хамда "узгача" ходисаларга нисбатан нохолислик, паст назар билан караш, уларнинг сохибларига салбий муносабат тарихнинг хамма даврларида куплаб фожеаларни келтириб чикаргани; "бошкаларга" нисбатан ётсираш, токатсизлик ва муросасизлик куринишлари мамлакат суверенитети ва хавфсизлигига тахдид туFилишининг асосий манбаи; "узгача" кадриятларга хар томонлама хурмат курсатилишини таъминлаш узбек халкининг асрий анъаналарига хамоханг экани" хакидаги: билимларни узларига сингдиришлари лозим.

Шахслараро толерантлик тахлили асосида курдикки, толерантлик шахс дунёкарашининг мухим томони; юксак ахлокий фазилатдир, комил инсон маънавиятининг намоён булишидир.

Толерантлик дунёкараши ва тафаккурини шакллантиришни качондан бошлаш керак? Бу саволга жавоб, бола тарбиясини качондан бошлаш керак, деган саволга хаммага маълум булган жавоб, яъни туFилган даврдан бошлаш кераклигини назарда тутиб, унинг узига хос кирраларини хисобга олган тарзда амалга оширилади.

Узбек халкининг менталитетига хос булган болажонлик, уларга мехрибонлик, бор-будини уларга тутиш, мен курмаган (емаган, ичмаган) ларга эга булсин, деб куйиниш каби фазилатлар албатта мукаддас кадриятларимиздандир.

April, 2022

1186

Болажонларни эркалаш асосида уларга хаддан ташкари бахолар (енг аклли, доно, гузал, полвон, зехнли ва б.) мурFак онгига мухрланиб колиши, келажакда эса узи хакида нотуFри тасаввурлар хосил килишини назарда тутиш лозим. Болажонларга уларга хос булган баъзи нуксонлар (ужарлик, кайсарлик, KизFанчиклик, факат унга эътибор килишларини талаб килиш ва б.) туFрисида хам айтиш ва уларни йукотишларига кумаклашиш лозим. Болалар дунёкарашини шакллантиришда асосий икки восита - таълими ва тарбия имкониятларидан тулик фойдаланиш ота-оналарда муайян масъулиятни англаш билан боFлик. Бунда юзага келувчи субект-обект муносабатларидан ташкари оиладаги мухит, жумладан толерантлик мухити бола онги ва тафаккурига объектив тарзда кучли таъсир курсатишини доим эсда тутиш лозим. Оилада эр ва хотин, ака-ука, опа-сингиллар, катта ва кичиклар, кайнона-кайнота ва келин, овсинлар уртасида реал муносабатлар канчалик толерантлик талабларига мос келиши, суз ва амал бирлиги болалар онгида мухрланиб бораверади.

Демак, ёшларда толерантлик дунёкараши ва мафкурасини шаклланишида оила институтининг урни ва ахамияти бекиёсдир. Айникса, оила - ёшлар дунёкараши илк куртаклари пайдо булувчи маконлигини назарда тутсак, шахс келажак хаёти илдизларининг канчалик мустахкамлиги, хаётийлиги, умрбокийлиги оиладаги таълим ва тарбия сохибларида жуда катта масъулият борлигини англаймиз.

Толерантлик жамият хаётининг турли сохаларида узига хос тарзда намоён булади. Жамият социал (ижтимоий) структураси унсурлари (синфлар, катламлар, турли ижтимоий гурухлар ва бошкалар) уртасидаги муносабатларда толерантлик, сиёсий ходиса ва жараёнларнинг кечиши ва ривожланишида сиёсий плюрализм билан боFлик муносабатларда толерантлик, мамлакатларнинг куп миллатлиги асосида юзага келувчи этник (миллатлар ва элатлараро) толерантлик, инсонлар диний эътикодининг хилма-хиллиги асосида намоён булувчи динлараро (конфессиялараро) толерантлик.

Толерантликнинг ижтимоий хаёт турли жабхаларида намоён булиши жамият мавжудлиги ва ривожланишининг мухим шартларидан бири эканлиги уни ижтимоий кадрият сифатида карашни таказо этади. Яна мухим бир жихатни таъкидлаш лозим, яъни толерантлик дунёкараши шахс маънавиятининг таркибий кисмидир. Ижтимоий онгнинг атрибутив белгиси сифатида эса жамият маънавиятининг юксак кадриятларидан биридир. Шунинг учун маънавий тикланиш ва юксалишнинг

April, 2022

1187

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1181-1188

мухим шартларидан бири толерантлик дунёкарашини шакллантириш долзарб вазифалардан биридир.

REFERENCES

1. "Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги Президент карори. ПК,-4307 03.05.2019

2. Толерантлик тамойиллари Декларацияси. ЮНЕСКО халкаро меъёрий хужжатлари. -Т.: Адолат. 2004. 92-6.

3. БаFрикенглик - баркарорлик ва тараккиёт омили. - Т.: Тошкент Ислом университети. 2007. 13-14-6.

4. Мухамеджанова, Лалихон Ашуралиевна (2019) «РОЛЬ НРАВСТВЕННОСТИ В ОБЩЕСТВЕННОМ СОЗНАНИИ», Научный вестник Наманганского государственного университета : Вып. 1: Вып. 9 , статья 17.

5. Мухамеджанова Л.А.(2021) "Тенденции изменения этических норм в информационном обществе". Материалы конференции Социальная реальность виртуального пространства. С. 48-54

6. Kadirova Dilbar Salikhovna, Inagamova Feruza Khurshidovna, Agzamova Nilyufar Shukhratovna, Mukhamedzhanova Lalikhon Ashuraliyevna. (2019).

CATEGORIES OF HARMONY IN THE CONCEPTIONS OF CLASSICAL SCHOLARS. International Journal of Research in Humanities, Arts and Literature, (2), 293-300

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.