Научная статья на тему 'Бўлажак педагогларда фрустрацион толерантликни шакллантириш'

Бўлажак педагогларда фрустрацион толерантликни шакллантириш Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
531
97
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экстрапунитив / интрапунитив / импунитив / фрустрация / толерантлик / фрустрацион толерантлик / фрустратор / фрустрацион вазият. / intropunitive / extropunitive / inpunitive / frustration / tolerance / frustrational tolerance / frustrator / frustrational situation

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Исмоилова Н.

Ушбу мақолада бўлажак педагогларда ўқув фаолияти жараёнида юзага келадиган фрустрацион вазиятлар, уларнинг оқибатлари ва унга нисбатан билдириладиган реакцияларнинг психологик механизмлари ёритилган. Шунингдек, фрустрацион вазиятларни бартараф этиш – фрустрацион толерантлик билан боғлиқ жиҳатлар очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPMENT OF FRUSTRATIONAL TOLERANCE IN FUTURE PEDAGOGUES

There is considered in the article psychological mechanisms of frustration state among student's environment, their consequences and reaction. As well, mechanisms overcoming of frustration state are revealed.

Текст научной работы на тему «Бўлажак педагогларда фрустрацион толерантликни шакллантириш»

V_/

Исмоилова Н.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети катта укитувчиси

БУЛАЖАК ПЕДАГОГЛАРДА ФРУСТРАЦИОН ТОЛЕРАНТЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

ИСМОИЛОВА Н. БУЛАЖАК ПЕДАГОГЛАРДА ФРУСТРАЦИОН ТОЛЕРАНТЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Ушбу маколада булажак педагогларда укув фаолияти жараёнида юзага келадиган фрустра-цион вазиятлар, уларнинг окибатлари ва унга нисбатан билдириладиган реакцияларнинг психологик механизмлари ёритилган. Шунингдек, фрустрацион вазиятларни бартараф этиш - фрус-трацион толерантлик билан боFлик жих,атлар очиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: экстрапунитив, интрапунитив, импунитив, фрустрация, толерантлик, фрустрацион толерантлик, фрустратор, фрустрацион вазият.

ИСМОИЛОВА Н. ФОРМИРОВАНИЕ ФРУСТРАЦИОННОЙ ТОЛЕРАНТНОСТИ У БУДУЩИХ ПЕДАГОГОВ

В данной статье описываются психологические механизмы состояния фрустрации в студенческой среде, их последствия и реакции, а также раскрываются механизмы преодоления состояния фрустрации.

Ключевые слова и понятия: экстрапунитивное, интрапунитивное, импунитивное, фрустрация, толерантность, фрустрационный толерантность, фрустратор, фрустрационная ситуация.

ISMOILOVA N. DEVELOPMENT OF FRUSTRATIONAL TOLERANCE IN FUTURE PEDAGOGUES

There is considered in the article psychological mechanisms of frustration state among student's environment, their consequences and reaction. As well, mechanisms overcoming of frustration state are revealed.

Keywords: intropunitive, extropunitive, inpunitive, frustration, tolerance, frustrational tolerance, frustrator, frustrational situation.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

Республикамиз мустацилликка эришганидан буён амалга оширилаётган ишлар сарцисобига назар ташланса, барча соцаларда ютуцларга эришилганлигини куриш мумкин. Бу фикрни таълим тизими мисолида тацлил цилсак, Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури ва «Таълим тутрисида»ги Цонун асосида олиб борилаётган ишларнинг самараси яццол кузга ташланмоцда.

Айникса, педагог кадрларни тайёрлаш тизи-мида мавжуд муаммолар ечимини топиш ва уларни бартараф этиш, ижобий ечимларни амалга ошириш, шу максадда психологик билимлардан фойдаланиш имкониятларининг очилаётганлиги бу борадаги ютуклар сирасига киради.

Бугунги кунда педагог кадрлар тайёрлашга куйилаётган талаблардан бири - бу сифатли кадрлар, етук мутахассисларни тайёрлаш масаласи хисобланади.

Олий таълим муассасасига кирган х,ар бир талаба хам узи эгалламокчи булган касби, мутахассислиги ва бу касб-мутахассисликни эгаллаш жараёнида юзага келадиган кийин-чиликлар х,акида тулик маълумотга эга булади, деб айта олмаймиз. Унинг назарида «укишга кирилди - булди, колган хаммаси силликкина кетаверади»гандай туюлади. Аммо укиш фао-лиятининг ижобий жихатлари билан бир ка-торда узига яраша кийинчиликлари, узига хос муаммолари хам мавжуд булиб, улар не-не орзу-хаваслар билан укишга кирган талабанинг каршисидан укув фаолияти жараёнида кетма-кет ёки бирваракайига чикаверади.

Демак, олий таълим муассасасининг 1-боскичидаги хар кандай талаба укишнинг дастлабки давриданок талабаликнинг узига хос «тусик»ларига дуч кела бошлайди. Тусикларнинг юзага келиши эса аксарият талабаларда, психологик атама билан айтилса, фрустрацион холатни юзага келтиради.

Шу уринда олий таълим муассасаси тала-балари ва умуман, маколанинг укувчилари фрустрация, фрустрацион холат каби психологик атамаларнинг мохиятини туликрок англаб олишлари учун бу атамаларнинг илмий маз-мунига батафсил тухталиб утамиз.

«Фрустрация» тушунчаси психологик ада-биётларда одатда икки хил маънода кулла-нилади. Бу борада иш олиб борган олимлардан

бири Е.П.Ильин1 фрустрацияни икки хил маънода изохлайди:

1. Зарур ва шахс учун эътиборга эга булган максадга эришишга йуналтирилган хатти-хара-катларни тухтатиш (фрустрацион вазият).

2. Инсондаги бирор-бир кучли эхтиёжнинг кондирилмаслиги, омадсизлик ёки шахснинг атрофидаги кимнингдир таъна-маломати таъ-сирида келиб чикадиган эмоционал холат.

Лотинча «frustratio» умидлар, режалар, уйларнинг барбод булишини англатади. Бундай вазиятда шахсда кучли эмоциялар - хавотир, афсус-надомат, Fазаб, айбдорлик хисси, агрес-сив холатлар вужудга келиши кузатилади.

«Психологик лугат»да фрустрацияга шун-дай таъриф берилади: «Фрустрация - бу шахснинг онги ва фаолиятининг тартибсиз психологик холати булиб, шахснинг уз максадига эришишини жуда хам исташи йулидаги енгиб булмас ва асоссиз (ёки субъект томонидан шун-дай тушуниш ва кечинмалар) объектив тусик хисобланади»2. Демак, фрустрация шахснинг маълум бир максадга эришишга харакати ва шу харакат йулида юзага келган тусикни енгишдаги объектив имкониятлари уртасидаги ички конф-ликтдир. Алохида таъкидлаш лозимки, максад йулида юзага келадиган хар кандай кийинчилик хам фрустрацияга олиб келавермайди. Фрустрация инсон норозилиги унинг бардошидан ошиб кетгандагина, яъни фрустрация остонасидан утгандагина содир булади.

С.Розенцвейг АКШда фрустрация муаммоси-ни кенг урганган олимлардан бири хисобланади. Розенцвейг фрустрацияни куйидагича бахо-лайди: «Фрустрация - организм кандайдир хаётий эхтиёжларини кондириши давомида

1 Ильин Е.П., Молчанова Н.М., Замкова М.А. и др. Изучение проявлений нервно-эмоционального напряжения у студентов во время сдачи экзаменов и зачетов. // «Современная высшая школа», Варшава, 1999, № 1. -С. 67.

2 Психологический словарь. // Под ред. А.В.Петровского и М.Г.Ярашевского. - М., 1993.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

унинг йулида учрайдиган у ёки бу утиб булмас тусикли х,олатларда юзага келади»1.

Фрустрацион вазиятлар куршовида колган инсоннинг х,олати фрустацион зурикиш деб ата-лади. Бу атама остида организмнинг фрустрацион вазиятга психофизиологик мослашув ме-ханизмларининг намоён булиш интенсивлиги тушунилади. Хаддан зиёд юкори фрустрацион зурикиш адаптацион бузилишлар шароитида организмнинг асаб тизими ва гормонал (эндо-крин) тизими функцияларининг меъёрдан ортик кучайишига сабаб булади, бу эса шу организмнинг резерв (захира) имкониятларининг емири-лишига олиб келади2. Бу х,олат уч хил хулк-атвор шаклида намоён булиши мумкин:

■ экстрапунитив шакл;

■ интрапунитив шакл;

■ импунитив шакл.

Экстрапунитив шакл шахсда юзага келади-ган агрессив реакциялар билан боFлик. Бундай х,олатда инсонда жах,лдорлик, сабрсизлик, нима булишидан катъий назар белгиланган максадга эришиш истаги пайдо булиши кузатилади. Инсоннинг хулк-атвори примитив, ноэластик бу-либ, фрустрация объектига нисбатан, шу пайт-гача узлаштирилган хатти-х,аракат намуналари кулланади. Масалан, болалик чоFида ота-она-нинг бола тарбияси борасида узаро бир-бирини айблаш х,олати болалар иштирокида содир булган булса, бундай болаларда айнан шундай реакция шаклланади. Бундай инсонлар фрустрацион тусик юзага келган пайтда буни ву-жудга келган вазиятнинг таъсири деб тушунади х,амда бу вазият ва омадсизликда узидан бошка барчани айблайди, агрессив тарзда реакция билдиради.

Фрустацион х,олатда энг куп учрайдиган реакция - бу агрессив хулк-атвордир. Бу реакция шунчалик куп учрайдики, АКШдаги Йел университети профессорлари шунга мувофик куйидаги илмий фаразни илгари сурдилар: х,ар кандай фрустрация шахсни агрессияга ундайди. 1926 йилда олимлар томонидан фрустрацион вазиятдаги 45 талабанинг жавоблари тадкик килинган. Бунда улар синовга рози булган та-лабаларда атайлаб фрустрацион х,олатларни вужудга келтиришган. Ана шундай вазиятнинг

1 Розенцвейг С. Психодиагностика. - М., 2004.

2 Панкратов В.Н. Саморегуляция психического здоро-

вья. - М.: Изд-во Института психотерапии, 2001.

145 тасидан 113 тасида талабаларнинг жавоб реакцияси - фрустрация объектига (фрустрацион вазиятни келтириб чикарган инсонга) нисбатан купол муомала, х,акорат, х,атто жисмо-ний куч ишлатиш каби агрессив хулк-атворлар куринишида булган3.

Интрапунитив шаклда фрустрация юзага кел-ганда инсонда хавотир х,исси, танглик х,олати, камгаплик кузатилади. Максадга эришиш йулида юзага келган омадсизлик ёки муаммода инсон факат узини айблайди, узининг хох,иш-истаклари, интилишларини чеклайди (атрофи-дагилар билан гаплашмайди, кунгилочар жой-ларга бормайди, овкат емайди ва х,.к.), баъзан эса эришмокчи булган максадидан ёки бажара-ётган фаолиятидан умуман воз кечади, негаки у узини бу ишни амалга оширишга лаёкатли эмас, деб х,исоблайди.

Импунитив шаклда эса фрустрацион х,олат инсон томонидан оFир вазият сифатида ту-шунилмайди, фрустрацион вазиятга нисбатан объектив назар билан каралади, юзага келган х,олатни туFрилаш мумкин булган х,олат сифатида ба^оланади. Бундай вазиятда шахсда агрессия ёки хавотир каби х,ислар кузатилмайди, ак-синча хотиржамлик билан бу муаммонинг ёки вазиятнинг ечимини топишга х,аракат килинади. Бундай реакция аксарият узига ишонган шахс-ларда кузатилади.

Юкоридаги фикрлардан шундай хулосага ке-лиш мумкинки, фрустрациянинг у ёки бу шаклда намоён булиши инсоннинг шахсий физиологик ва индивидуал-психологик хусусиятларига х,ам боFликдир. Мутахассисларнинг фикрига кура, фрустрацион вазиятда кучсиз асаб тизимига эга инсонларда интрапунитив шакл, кучли асаб тизимига эга инсонларда эса экстрапунитив шакл кузатилади. Бунда инсоннинг тарбияланганлик даражаси ва фрустрацион х,олатга булган муно-сабати х,ам мух,им ах,амият касб этади.

Айни кунда талабалар оддий кузатиш асо-сида тах,лил килинадиган булса, уларнинг ак-сариятида фрустрацион вазиятларда узини тез йукотиб куйиш, муаммонинг ечимини топишга х,аракат килмаслик ва бу х,олатдан чикиб ке-тиш йулларини излашда сусткашликни куриш мумкин. Буни бир томондан, уларнинг тур-ли хил ташки таъсирлар натижасида енгил-

3 Панкратов В.Н. Саморегуляция психического здоровья. - М.: Изд-во Института психотерапии, 2001.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

елпи яшашга урганиб колганлиги ва хаётий кийинчиликларга бардош беришдаги иродасиз-лиги билан боFлаш мумкин булса, иккинчи то-мондан уларда бу борадаги психологик билим, куникма ва малакаларининг йуклиги билан изохлаш мумкин.

Максадга эришиш йулида пайдо булган тусик-ларни нотуFри идрок килиш ва уларни «енгиб булмас» деб тушуниш, талабанинг нафакат ру-хий холатига, балки унинг укув фаолиятига, энг асосийси, физиологик саломатлигига хам салбий таъсир этади. Бугунги кунда соFлом ва баркамол авлодни тарбиялаш мухимлиги хисобга олинса, бу муаммонинг долзарблиги яна бир бор на-моён булади. Шуни инобатга олган холда, тала-баларнинг бу борадаги психологик саводхонли-гини ошириш максадга мувофик булар эди.

Олимлар шундай тадкикот утказишган: си-налувчилар 3 та гурухга булинган. Биринчи гурухга инсон хаётида хаётий кийинчиликлар ва муаммоларнинг содир булиши табиий хол, деб хисобловчи кишилар киритилган. Иккинчи гурухга, аксинча, оддий хаётий муаммолар пайдо булиши биланок бошкаларга кумак сураб, панох сураб борадиган, содир булган кийин-чиликни енгиш урнига, ох-вох килувчи кишилар киритилган. Учинчи гурухга эса иккала гурух оралиFидаги кишилар киритилган.

Синалувчиларнинг барчасига уларнинг оF-рикка нисбатан сезувчанлиги урганилиши ай-тилган. Тажриба давомида терига таъсир этувчи электр куз*атгич оркали таъсир этилиб, сина-лувчилар то «крикни сезяпман» демагунлари-ча у аста-секин кучайтириб борилган.

Тадкикотнинг натижаси куйидагича булган: биринчи гурухдаги синалувчиларнинг оFрикни сезувчанлик курсаткичи даражаси анча юкори булган, шу билан бирга, уларнинг физиологик реакцияси (юракнинг тез уриши, асабийлашиш, буйракусти безидан ажраладиган гормонлар ва ошкозон шираси ажралишининг купайиши кабилар) билинар-билинмас булган. Иккинчи гурухдаги синалувчилар эса уларга куз^атгич таъсир этиши бошланганиданок кучли оFрикни сезаётганликларини айтишган ва шунга мос равишда уларнинг физиологик реакцияси хам жуда юкори булган. Учинчи гурух худди кутил-ганидек уртача натижа курсатган1.

1 Панкратов В.Н. Саморегуляция психического здоровья. - М.: Изд-во Института психотерапии, 2001.

Бу натижалардан шундай хулосага келиш мумкинки, ижтимоий хаётдаги кийинчиликлар табиий хол сифатида кабул килинганда физиологик узгаришларнинг кам кайд этилганлиги шуни асослайди, бундай шахслар хаёт давомида фрустрацион таъсирларга дуч келганида хам уларнинг организмида кечадиган физиологик реакциялар организмга салбий таъсир курсатиш даражасида кечмайди. Аксинча, хаётдаги оддий муаммолардан хам норози булиб, «ох-вох» килувчиларда эса фрустрацион таъсирларга нисбатан кучли физиологик узгаришлар кечади-ки, бу узгаришлар асабий, рухий узгаришлардан тортиб, юрак-кон тизими, ошкозон ичак тизи-ми фаолиятларида хам уз аксини топади. Ва охир-окибат, бу тизимларда жиддий салбий узгаришларнинг келиб чикишига сабаб булади.

Фрустрацион вазиятларда талабаларнинг ва-зиятдан чикиб кетишни билмасликлари, юзага келган муаммоларнинг ечимини топа олмаслик-лари айрим талабаларнинг ножуя таъсирларга берилиб кетишларига хам олиб келиши мум-кин.

Фрустрацияга нисбатан бекарор муносабат-нинг яна бир салбий таъсири шундаки, бундай шахслар стрессга нисбатан хам бекарор, яъни чидамсиз муносабатда буладилар. Бундай хол эса шахснинг организмига жиддий салбий таъсир курсатади. Бу илмий асосланган далиллардан келиб чикиб айтиш мумкинки, талабаларнинг укув жараёнида юзага келадиган фрустрацион холатларга булган муносабати уларнинг стресс-га баркарорлик даражасининг юкори ёки паст булишига асослардан бири булади. Шунинг учун талабалар онгида укиш жараёни давомида вужудга келаётган ижтимоий ва шахсий муам-моларга нисбатан туFри муносабатда була олиш куникма-малакаларини шакллантириш лозим. Бу эса стрессга баркарорликни оширишнинг энг яхши омилларидан бири була олади. Бундай куникма ва малакаларни шакллантириш учун талабаларда фрустрацион холатларга нисбатан шахсий толерантликни ошириш максадга мувофик хисобланади.

Шу уринда фрустрацион толерантлик атама-сига хам изох бериб утмокчимиз.

Фрустрацион толерантлик тушунчаси-ни ёритиш ва бу борадаги тадкикот ишла-ри С.Розенцвейг, Н.Д.Левитов, Ф.Е.Василюк, И.П.Ильин, Ю.Н.Кулюткин, Р.П.Мильруд, Р.И.Хмельюк, З.Н.Курлянд, Н.А.Шевченко,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

Л.М.Митина каби муаллифларнинг ишларида уз аксини топган. Бу муаллифлар уз ишларида фрустрацион толерантликни алох,ида тадкикот предмети сифатида карамаганлар, улар стресс, фрустрация, фрустрацион х,олатлар ва бу жа-раёнда шахс хулк-атворининг намоён булиши борасида олиб борган ишларида фрустрацион толерантлик муаммосига нисбатан муносабат билдириб утишган.

Бу борада дастлаб хориж психологлари иш олиб борганлар ва улардан С.Розенцвейг узининг фрустрация х,акидаги концепцияси учун них,оятда катта ах,амиятга эга булган фрустрацион толерантлик ёки фрустрацион вазият-ларда чидамлилик тушунчасини киритган. У бу тушунчани куйидагича тушунтирган: фрустрацион толерантлик индивид фрустрацияни узининг психобиологик мослашувисиз, яъни ноадекват жавоб реакцияларига мурожаат килмаган х,олда кечиришидир.

Фрустрацион толерантлик муаммоси бир канча тадкикотчиларнинг психологик барка-рорлик, эмоционал баркарорлик каби муаммо-лар билан боFлик ишларида х,ам куриб чикилган булиб, улар асосан фрустрацион толерантлик атамасини назарий жих,атдан тах,лил этганлар.

Л.М.Митина (1992)нинг тадкикотларида фрустрацион толерантлик шахснинг ижтимоий психологик мослашуви даражаси билан боFлик х,олда урганилган. Муаллиф бу муаммони урга-ниш баробарида фрустрацион толерантлик атамасининг маъносини х,ам ёритишга х,аракат килган. Унинг фикрича, фрустрацион толерантлик сифатида шахснинг турли хил х,аётий кийинчиликларга психологик адаптацияни йукотмаган х,олда туриб бера олиш кобилияти ётадики, унинг асосида эса турли хил х,аётий ва-зиятларга нисбатан адекват ёндашув ва муносабат билдира олиш кобилияти мавжуд булади.

Л.М.Митина фрустрацион толерантлик тур-лича булишини таъкидлаган. Улардан бирмунча адекватроFи фрустраторнинг мавжуд булишига карамасдан хотиржамлик, мулох,азалилик каби психик х,олат х,исобланади. Фрустрацион толерантлик исталмаган импульсив реакцияларни ушлаб туриш учун зурикишлар ва уринишлар-да х,ам намоён булади. Фрустрацион толерант-ликнинг остонаси индивидуалликка эга булиб, у характер ва темперамент хусусиятлари, узига бах,о бериш, шахснинг устунлик килувчи мотив-

лари ва этник мух,итнинг узига хослиги билан х,ам боFлик булади.

Фрустрацион толерантлик х,аёт фаолияти жа-раёнида шаклланади. Бу кийин вазиятларни х,ал этишда тусиклар, мураккаб вазиятларни узига хос х,олда енгиб утишдаги индивидуал тажри-бага асосланилади. Фрустрацияловчи вазиятларни енгиб утишнинг узига хос йули купгина х,олатларда инсоннинг хулк-атворини белгилаб беради.

Фрустрацион х,олатдан чикиб кетиш, яъни фрустрацион толерантлик талабадан бу вази-ятларнинг ечимини топиш ва уз ^аёти, фао-лиятида содир булган кийинчиликларга нисбатан енгилрок муносабат билан карашга интилиш заруриятини талаб килади. Талаба бундай х,олатларда сабр-токат, чидам, акл билан иш тутиш, фрустрацион вазиятни курмаслик, а^амият бермасликка х,аракат килиш каби бир канча психологик омиллардан фойдаланади. Лекин инсон рух,иятига тегишли булган бундай куникма ва малакалар талабаларда узидан-узи пайдо булмайди. Уларни шакллантириш учун талабадан билим олиш, кузатувчанлик, куйилган максадлар сари олFа бориш каби жи^атлар талаб этилади.

Юкоридаги фикрга таяниб айтиш мумкин-ки, олий таълимда фаолият юритаётган ^ар бир педагог ва талаба узида толерантлик сифатини шакллантириши ва ривожлантириши лозим. Тадкикотчилар томонидан педагог ва талабалар учун шакллантирилиши лозим булган толерант-ликнинг бир канча куникма ва кобилиятлари ажратиб курсатилган булиб, улар орасидан куйидагиларни ажратиб курсатамиз:

1) толерант фикр билдириш ва уз нуктаи-назарини шахсий муло^аза сифатида х,имоя эта олиш кобилияти;

2) бошкаларнинг фикрига толерант муно-сабатда була олиш кобилияти, яъни узининг шахсий фикридан канчалик фарк килишига карамасдан, бошкаларнинг х,ам узига хос фикри борлиги ва улар х,ам уз фикрларини билдириш ^укукига эга эканликларини тан олиш;

3) низоли вазиятларда (карама-карши нуктаи назарлар билдирилганда, фикрлар тукнашуви юз берганда) толерант була олиш кобилияти.

Хозирги давр талабасида укиш фаолияти да-вомида юзага келадиган кийинчиликларни ен-гишга булган куникма ва малакалар канчалик куп булса ва улардан талаба уз укиш фаолияти

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

давомида купрок фойдаланса, унинг мутахассис булиб шаклланиши хам шунчалик енгил кеча-ди, деган хулосага келиш мумкин. Чунки бундай куникма ва малакаларни эгаллаш унинг олий таълим муассасасида муваффакиятларга эриши-ши учун хам асос булади. Яхши муваффакиятга интилган ва эришган талабада эса аста-секин уз-узидан ва эгаллаётган касбидан фахрланиш, касбини севиш хислари вужудга келади. Бундай хис билан мутахассислик дипломини олган хар кандай битирувчи эса шу соханинг ривожи учун хисса кушишига ва жамият учун эътикод билан хизмат килишига ишончимиз комил.

Шундай экан, бугунги кун талабаларида ав-вало уз укиш фаолияти жараёнида дуч кела-диган фрустрацион вазиятларда толерант була олиш куникма ва малакаларини шакллантириш учун факат унинг узи эмас, балки барчамиз хам масъулмиз.

Бундай кобилиятлар албатта шахсда уз-узидан ривожланмайди, демакки, талабада хам бу жихатлар уз-узидан ривожланмайди. Бунинг учун куйидаги тавсияларни бериш мумкин:

- булажак педагог, энг аввало, психологик билимларга эга булиши лозим; психологик би-лимларга эга булиш психологик саводхонликни оширишга хизмат килади ва бунинг натижасида талаба юкоридаги каби фрустрацион вазиятларда аввало уз-узини бошкариш куникмасига эга булади;

- психологик саводхон шахс нафакат узини, балки бошкаларни хам хурмат килиш куник-маларини эгаллайди; узини ва бошкаларни хурмат кила олган шахс эса узгалар билан му-носабат жараёнида ва фрустрацион вазиятлар-га нисбатан толерант муносабатда була олади;

- бундан ташкари, олимлар томонидан утка-зилган тадкикот натижаларига кура, талабалар-да бундай куникма ва малакаларни ривожлан-тириш айнан психологик тренинглар оркали амалга оширилиши кузда тутилади; бундай психологик тренинглар талабаларда фрустрацион толерантликни - сабрлилик, баFрикенглик, мулохаза билан иш куриш, хар кандай вокеа-ходисага нисбатан туFри муносабат билдириш, фавкулодда вазиятда туFри карор кабул килиш ва уни амалга ошириш учун журъат, катъият каби куникма ва малакаларни киска муддатда шакллантиришга асослангандир;

- бундан ташкари, талабанинг толерант муносабат билдира олиш куникмаси ривожла-ниши учун устозларнинг назарий ва амалий маслахатлари хам катта ахамиятга эга; агар укитувчилар бу борадаги назарий маълумот-ларни берибгина колмасдан, уз фаолиятлари ва хулк-атворлари, хатти-харкатларида хам толерант муносабатни купрок намоён этсалар, бу хол албатта талабада хам толерант муносабат-нинг шаклланишига туртки булади.

Адабиётлар:

1. Ильин Е.П., Молчанов Н.М., Замков М.А. и др. Изучение проявлений нервно-эмоционального напряжения у студентов во время сдачи экзаменов и зачетов. // «Современная высшая школа», Варшава, 1999, № 1. -С. 67.

2. Левитов Н.Д. Фрустрация как один из видов психических состояний. // «Вопросы психологии», 1997, № 6. -С. 118-129.

3. Митина Л.М. О психологических состояниях человека. - М., 2006.

4. Психологический словарь. // Под ред. А.В.Петровского и М.Г. Ярашевского. - М., 1993.

5. Панкратов В.Н. Саморегуляция психического здоровья. - М.: Изд-во Института психотерапии, 2001.

6. Розенцвейг С. Психодиагностика. - М., 2004.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.