Научная статья на тему 'ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА ШАХС ҲАЁТИЙ ПОЗИЦИЯСИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ ЎЗГАРИШЛАР БИЛАН АЛОҚАДОРЛИГИ'

ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА ШАХС ҲАЁТИЙ ПОЗИЦИЯСИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ ЎЗГАРИШЛАР БИЛАН АЛОҚАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

191
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
глобаллашув / капитализм / унификация / стандартлашув / ҳаѐтий позиция / дунѐқараш / пандемия / мафкура / қадрият / эътиқод / globalization / capitalism / unification / standardization / life position / worldview / pandemic / ideology / value / belief.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Санжар Тошпулатович Маматкулов

Мақолада глобаллашув шароитида шахснинг ҳаѐтий позицияси шаклланишига таъсир этаѐтган деструктив ўзгаришлар тадқиқ этилади. Бунда глобаллашувнинг мазмун-моҳияти, сабаб ва оқибатларига аниқлик киритилиб, унинг шахс дунѐқараши ҳамда ҳаѐтий позициясини белгиловчи детерминантлик хусусияти очиб берилади. Шунингдек, глобаллашувнинг иқтисодий, маданий ва мафкуравий хусусиялари маданий-антропологик жиҳатдан таҳлил этилади ҳамда уларнинг қадриятлар ва эътиқодлар тизимига таъсири ўрганилади. Мақолада антиглобалистик жараѐнлар, хусусан коронавирус пандемияси шароитида ижтимоий қадриятлар тизимида юзага келаѐтган ўзгаришларнинг шахс ҳаѐтий позициясига таъсири ҳам баҳоланади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article deals with destructive changes that affect the formation of a person's life position in the context of globalization. At the same time, the essence, causes and consequences of globalization are clarified, a determinant feature is revealed that determines the worldview and life position of the individual. It also analyzes the economic, cultural and ideological features of globalization from a cultural and anthropological point of view and examines their impact on the system of values and beliefs. The article also assesses the impact of anti-globalism processes, especially changes in the system of social values in the context of the coronavirus pandemic, on the life position of person’s.

Текст научной работы на тему «ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА ШАХС ҲАЁТИЙ ПОЗИЦИЯСИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ ЎЗГАРИШЛАР БИЛАН АЛОҚАДОРЛИГИ»

ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА ШАХС ХДЁТИЙ ПОЗИЦИЯСИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ УЗГАРИШЛАР БИЛАН

АЛО^АДОРЛИГИ

Санжар Тошпулатович Маматкулов

Жиззах давлат педагогика институти катта укдтувчиси

1984sanj ar@mail .ru

Маколада глобаллашув шароитида шахснинг хаётий позицияси шаклланишига таъсир этаётган деструктив узгаришлар тадкик этилади. Бунда глобаллашувнинг мазмун-мохияти, сабаб ва окибатларига аниклик киритилиб, унинг шахс дунёкараши хамда хаётий позициясини белгиловчи детерминантлик хусусияти очиб берилади. Шунингдек, глобаллашувнинг иктисодий, маданий ва мафкуравий хусусиялари маданий-антропологик жихатдан тахлил этилади хамда уларнинг кадриятлар ва эътикодлар тизимига таъсири урганилади. Маколада антиглобалистик жараёнлар, хусусан коронавирус пандемияси шароитида ижтимоий кадриятлар тизимида юзага келаётган узгаришларнинг шахс хаётий позициясига таъсири хам бахоланади.

Калит сузлар: глобаллашув, капитализм, унификация, стандартлашув, хаётий позиция, дунёкараш, пандемия, мафкура, кадрият, эътикод.

The article deals with destructive changes that affect the formation of a person's life position in the context of globalization. At the same time, the essence, causes and consequences of globalization are clarified, a determinant feature is revealed that determines the worldview and life position of the individual. It also analyzes the economic, cultural and ideological features of globalization from a cultural and anthropological point of view and examines their impact on the system of values and beliefs. The article also assesses the impact of anti-globalism processes, especially changes in the system of social values in the context of the coronavirus pandemic, on the life position of person's.

Keywords: globalization, capitalism, unification, standardization, life position, worldview, pandemic, ideology, value, belief.

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

April, 2022

КИРИШ

Инсоннинг ижтимоий муносабатлардаги иштирокини белгилаб берувчи, унинг узига хос маънавий киёфасини акс эттириб, бутун фаолиятига рахбарлик килувчи хусусияти - унинг хаётий позициясидир. Инсон ижтимоий муносабатларнинг хам объекти, хам субъекти сифатида шаклланиш жараёнида муайян хаётий позицияга эга булади. Субъективликнинг объективлик асосида шаклланиши, уз навбатида субъективликнинг объективлик томон кириб бориши конуниятли жараён булиб, шахснинг онги хамда дунёкарашининг ташки вокеълик билан диалектик алокадорлигида руй беради. Ташки вокеъликнинг узгариб бориши шахс дунёкарашида хам акс этиб, унинг хаётий кадриятлари, эътикодлари ва принциплари карор топишининг детерминантлари сифатида намоён булади.

Ташки вокеълик шахснинг хаётий позициясини, унинг маънавий асоси булган дунёкарашни шакллантирувчи куч экан, демак объектив ижтимоий шарт-шароитлардаги узгаришлар мохиятини, уларнинг йуналишлари хамда шахснинг хаётий позициясига, дунёкарашлик асосларига таъсирини тадкик этиш нихоятда мухимдир. Бу ижтимоий узгаришларнинг антропологик муаммоларини тушуниш имконини беради. Гап шундаки, шахснинг хаётий позициясини шакллантирувчи ижтимоий мухит глобаллашув жараёнлари натижасида жуда тез узгармокда, инсоннинг хаёт кечириши учун зарур булган барча нарсалар глобал масштабда трансформацияга учрамокда. Табиийки, бундай узгаришлар шахс онги ва дунёкарашида, хаётий позицияси карор топишида муайян деструктив ахамият хам касб этаётганини инкор килиб булмайди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Глобаллашув шароитида шахснинг хаётий позициясига, дунёкарашлик асослари ва турмуш тарзига жиддий таъсир курсатаётган узгаришларни куриб чикишдан аввал "глобаллашув" тушунчасига берилган баъзи илмий таърифларни куриб чикмок, глобаллашув жараёнининг устувор жихатларини аниклаб олмок зарур. "Глобаллашув" тушунчасига рус олими Л.Е.Гринин "дунёдаги ходисалар уртасидаги алокадорликнинг кучайиб, унинг барча субъектлари янада узаро боглик булиб бориш жараёни" [1], британиялик олим З.Бауман "дунёмизнинг мукаррар кисмати, оркага кайтмайдиган жараён; бундан ташкари, барча инсонларнинг бир хил даражага ва бир хил киёфага айланиб бориши" [2],

April, 2022

405

И.А.Каримов "хаёт суръатларининг бекиёс даражада тезлашуви" [3] дея таъриф берадилар. Ушбу таърифлардан келиб чикиб глобаллашув куйидаги мухим учта жихатни узида ифода этишини таъкидлаш уринли. Булар:

- ходисалар уртасидаги алокадорликнинг кучайиб бориши;

- унификациялашув, стандартлашув;

- жараёнларнинг тезлашуви.

Бу хусусиятлар конуният сифатида аслида ижтимоий борлик тадрижий тараккиётининг бутун бир хаётида амал килган. Социум пайдо булибдики, у муттасил тарзда соддадан - мураккабга, таркокликдан - жипсликка, пассивликдан - фаолликка томон узгаришни уз бошидан кечириб, хозирда яхлит бир глобал ижтимоий организмни вужудга келтирди. Демак, глобаллашув кишилик жамияти эволюциясининг мукаррар окибати булиб, эртами, кечми, албатта руй берадиган вокеълик эди. Шу маънода, узбекистонлик олим С.Отамуродов таъбири билан айтганда, "глобаллашув инсоният таракккиётининг объектив конунияти булиб, унинг узлуксизлигини ифода эттиради. Шу боисдан глобаллашув жараён хисобланади ва инсоният уни тухтатиш ва унга карши тусикларни куйишга кодир эмас" [4].

Шу билан бирга, глобаллашув - инкилобий ходиса хамдир. Глобаллашув жараёнини инкилобий тарзда юзага келтирган куч - капиталлашувдир. Айнан у глобаллашувнинг мохиятини хам белгилайди. Бизнинг назаримизда, хозирги глобаллашув даврини глобал даражада ёйилган капитализм - "глобал капитализм" тушунчаси билан ифодалаш максадга мувофик. Бундай дейишимизга узига хос сабаблар мавжуд. Бунинг боиси шуки, капитализмнинг фойда ортидан кувиш, моддийликнинг устуворлиги, истеъмолчиликни рагбатлантириш каби тамойиллари мохиятан глобаллашмаган хаётни инкор этади. Чунки, анъанавий замон ва макон улчамлари капитализмнинг кейинги тараккиёти учун "тор"лик килади. Дастлаб, капитализм бу "эхтиёж"ни мустамлакачилик ва харбий экспанция йули билан кондирган булса, кейинчалик, ХХ аср урталаридан бошлаб мустамлакачилик тизимининг емирилиши натижасида янада самарали усул - глобаллаштириш йулига утилди. Глобаллаштириш - глобаллашувдан манфаатдор булган субъектларнинг ушбу жараённи янада тезлаштиришга каратилган фаолиятидир. Шундай килиб, ишлаб чикаришнинг капитализмга хос булган циркуляцион модели дунёни глобаллашмасликнинг иложи йук булган холатга олиб келди.

Демак, капиталистик иктисод глобаллашувнинг локомотиви сифатида инсон ва жамиятнинг барча

April, 2022

406

жабхаларида узининг табиатига монанд трасформацияларни юзага келтиради. Узбекистонлик олим С.Отамуратов айнан капиталистик иктисоднинг мохиятан глобаллашувни харакатга келтирувчи куч, жамият ва инсон хаётининг барча жабхаларининг узгартирувчиси эканлигига ишора килиб шундай ёзади: "Жамият ва инсонлар тараккиётининг асоси булган иктисодиётнинг глобаллашуви охирги манзилга етиб, ер юзида ягона иктисодий макон батамом карор топганидан кейин маънавиятнинг, ахлок ва миллатлар хам иктисодиётнинг хукмига буйсунмасликнинг имконияти колмайди ва ягона маънавият, ягона ахлок ва ягона миллатнинг шаклланиш жараёнининг олдини олиб булмайди" [5]. Шу маънода, хозирги глобаллашув даври капиталистик муносабатларнинг ва уларнинг таъсирида юзага келган дунёкараш хамда маданиятнинг мисли курилмаган даражада ёйилиши ва жадаллашуви эканлиги унинг туб мохиятини ташкил этади.

Шу билан бирга, адабиётларда глобаллашув маданиятларнинг гомогенлашуви (бир хиллашуви) ва тарихий жараённинг уйгунлашуви жараёни сифатида каралади [6]. Унинг инсоният учун конструктив жихатларини хам эътиборга олмаслик мумкин эмас. Дархакикат, дунёда таълим, туризм, спорт, мода, оммавий ахборот воситалари, миграция каби кенг таркалган институционал бирликларнинг пайдо булганлиги бундай карашларни маълум даражада тасдиклайди. Глобаллашув бутун дунёни иктисодий жихатдан боглаб туради. Бугунги кунда инсон баъзи жараёнларнинг мохияти, мазмуни, узаро алокаси ва тизимли яхлитлигини тушуниши, улардан онгли равишда эхтиёжларини кондириш хамда манфаатларини руёбга чикариш учун фойдаланиши мумкин. Глобаллашув хозирда Ер юзидаги барча инсонларнинг инсонпарварлик, ахлок, демократия, эркинлик ва инсон хукуклари меъёрлари хакидаги гояларининг тобора усиб бораётган бирлашувида намоён булмокда.

НАТИЖАЛАР

Бир томондан, глобаллашув замонавий инсоннинг ривожланишидаги янги детерминантларни ва янги конуниятларни белгилайди. Бошка томондан, инсоният мавжудлиги муаммосини англаш ва хис этиш глобаллашувнинг куплаб мухим жихатларини тушунишнинг калити хамдир.

Шу уринда биз капиталистик муносабатлар хамда неолиберализм мафкураси глобал даражада хукмронлик килаётган хамда уз кадриятларини глобал даражада кенгайтираётган дунёда инсон онги ва дунёкарашида кандай трансформациялашув

April, 2022

407

жараёнлари кечаётганини, шунингдек, инсон ижтимоий-маънавий киёфасининг кандай модели глобаллаштирилаётганини куриб чикишимиз лозим. Бу эса, уз навбатида, эътикодлар ва кадриятлар тизимидаги узгаришларнинг хозирги замон шахсининг хаётий позицияси шаклланишида кандай акс-садо бераётганини тушуниш имконини беради.

Глобаллашувнинг инсон онги, дунёкараши ва хаётий позицияси шаклланишига булган деструктив таъсирини маданий узгаришлардан кидирмок керак. З.А. Ашинованинг таъкидлашича, глобаллашув халклар ва маданиятлар аралашувининг кучайишига, урф-одат, этник гурух ва аждодлар юрти билан алоканинг йуколишига олиб келади. Мегаполисларнинг замонавий ахолиси, одатда, миллий тил ва маданий анъаналарнинг ташувчиси эмас. Янги маданият мохиятан эклектик, космополитик, постмодернистик, ноортодоксал ифодага эга булади [7]. Бу эса уз-узидан инсон учун "мукаддаслик" макомидаги кадриятларнинг йуколишини, индивидуалистик кадриятларнинг устувор даражага чикиб олишини англатади.

Атрофдаги дунёнинг узгариши билан шахс хам узгаради, карашлар ва гоялар узгаради. Вакт тигизлашади, тезлашади, хамма нарса калейдоскопик тезлик билан узгаради. Аслида бундай тигизлашув Гарбда анча аввал бошланган эди. Глобаллашув натижасида хозир бутун дунёда вакт интервалининг тобора кискариб бориши содир булмокда. Испан файласуфи Х. Ортега и Гассет уз вактида буни шундай тасвирлаган эди: "... бизнинг давримиз ажойиб, мул-кул, тарихда биз билган хамма нарсадан устун туради. Лекин у узининг шиддатли кулами билан барча чекловларни - урф-одатлар томонидан урнатилган тамойиллар, меъёрлар ва идеалларни агдариб ташлади. Бизнинг хаётимиз аввалгиларига караганда анча динамик, шиддатли, вокеаларга бой ва шу тарика янада муаммоли. У утмишга караб мулжал олмайди, у учун уз такдирини узи яратиши мухим" [8].

Ж. Эллулнинг фикрига кура, технологик тараккиёт жамиятда хукмронлик килувчи абсурдликни келтириб чикарди, бу моддий неъматларни хаддан ташкари куп ишлаб чикариш ва истеъмол килиш билан боглик. "Вактичокликка, дам олишга ва рохатланишга имкон берадиган объектлар сони купаймокда. Биз ортикча нарсани ишлаб чикарамиз, бу эса аллакачон ортикча булган имтиёзларга кушилади" [9].

Дархакикат, бугун замон шиддат билан узгариб бормокда. Инсонни куршаб турган ижтимоий борлик иктисодий ишлаб чикариш босими остида шу даражада тез

April, 2022

408

узгармокдаки, бунинг окибатида инсон онги ва яшаш тарзининг метафизик хусусиятлари хам йуколиб боради. Гап шундаки, сокин узгаришлар инсон онги ва яшаш тарзида баркарор хамда мустахкам асослар юзага келишига имкон беради. Имон-эътикод, баркарор хулк-атвор, ахлокий тамойиллар ва анъанавий кадриятлар - ана шундай инсон хаётининг метафизикликка мойил жихатларидир. Ана шулар асосида инсон хаёти муайян маънога эга булади, ана шулар асосида инсонда мустахкам хаётий позиция шаклланади. Бирок, глобаллашув узгаришлар суръатини жадаллаштириб юборди. Инсон бундай шароитда узини "жуда тез харакатланаётган автомобил хайдовчиси" каби хис этмокда. Максимал даражадаги тезлик хайдовчидан мантикий жихатдан пухта уйланган, билимга ва йул белгиларига караб кабул килинган карорни эмас, балки рефлекс хамда инстинктлардан келиб чикувчи тезкор реакцияни талаб килганидек, хозирда инсон хам шиддатли узгаришларга ана шундай механизм ёрдамида мослашишга мажбур. Америкалик олим Э.Тоффлер буни шундай тасвирлайди: "Узгаришлар суръатининг тобора усиб бориши психологик омил хамдир. У бизнинг рухий мувозанатимизни бузади, бизнинг хаётни кабул килишимизга таъсир курсатади. Ташки тезланиш ички тезланишга айланади. <...> Бундай вазиятда яшаб колишнинг мутлако янги усулларини излаб топмоги талаб килинади, негаки, инсоннинг аввалги таянчлари - диний, миллий, кабилавий, оилавий ва касбий суянчлари хозирги кунда узгаришларнинг тезлашиб бораётган суръати таъсирида чок-чокидан сукилиб кетмокда. <... > Бундай шароитда у хамма нарса уткинчи эканлигини тушуниб етиши лозим" [10].

Жараёнларнинг мислсиз тезлашуви авлодлар уртасидаги дунёкарашлик тафовутларини кучайтириб юбораётганлигини хам алохида таъкидлаш керак. Маълумки, жамиятда уч авлод фаол узаро таъсирда булади: "болалар", "ота-оналар" ва "бобо-момолар" Мазкур авлодлар узаро таъсирининг уйгунлиги куп жихатдан уларнинг кадриятлар тизими канчалик мувофик келишига боглик. Уйгунликка эришиш учун тизимни ташкил этадиган кадриятлар изчил булиши керак, аммо глобаллашув шароитида кадриятлар тизимидаги тафовутнинг муттасил кучайиши билан бу деярли имконсиз вокеъликка айланди.

Асосий муаммолардан бири шундаки, замонавий жамият тез узгариб туради, унинг динамикаси авлодлар ворислиги жараёнидан устун туради. Оиладаги турли авлод вакиллари уртасидаги узаро алокалар сони камайиб, уларнинг мазмуни узгариб бормокда. "Ота-оналар" авлоди вакиллари хар доим хам уз кадриятларини

April, 2022

409

болаларга етказишга интилмайдилар ва "болалар" авлоди вакилларининг "бобо-момолар" авлоди билан узаро алокалари купинча минималлаштирилади. Шу сабабли, куплаб кадриятлар асл маъносини йукотади ёки ёшларнинг кадриятлар тизимидан бутунлай йук булиб кетади, бу эса кекса авлодлар билан узаро муносабатларни тушунмовчилик ва низоларга кадар мураккаблаштиради.

Ёш авлод вакиллари кекса авлоднинг купгина кадриятларини эскирган ва хаётга мос келмайди, деб билишади. Кекса авлод купрок консерватив, "ёшларни ижтимоий ахборотни яратиш ва трансляция килиш муаллифи сифатида кабул килишга тайёр эмас, бу замонавий шароитда авлодларнинг узаро таъсирида зиддиятлилик даражасини оширади" [11]. Шу асосда жамиятдаги глобал узгаришлар даврида авлодлараро муносабатлардаги тафовутлар "узининг энг юкори даражасига етди ва натижада авлодлар уртасидаги уткир зиддиятларга олиб келди" [12].

Яна шуни алохида таъкидлаш жоизки, ёш авлоднинг дунёкараши, хаётий позицияси шаклланишида хаётий тажрибанинг улуши камайиб бормокда ва улар катта авлодга нисбатан принципсизликни хам намоён этмокда. Бир томондан жараёнларнинг тезлашиши, иккинчи томондан ахборот олиш имкониятининг ортиши вакд ва хаётий тажриба синовларидан утган каъий принциплар шаклланишига жиддий тусик куяди, тез узгарувчан ташки вазиятлар хамда ахборот окимига мутеъ, катъий принципларга эга булмаган, маргинал хаётий позицияга эга шахсларни вужудга келтиради. Авлодлар уртасидаги зиддиятларнинг кучайиб бориши асосан ана шу принципиаллик ва принципсизлик уртасида кечади, дея баралла айтишимиз мумкин.

Глобаллашувнинг яна бир хусусияти - унификациялашув, стандартлашувдир. Аввало ишлаб чикаришда содир булаётган унификациялашув ва стандартлашув жараёни охир-окибат шахс дунёкарашида чукур из колдирмокда. Бунда капиталистик муносабатларнинг истеъмолчиликни рагбатлантиришга каратилган ориентацияси хаётий кадриятлари факат истеъмолчиликка асосланган, гедонистик хохиш-истакларга мутеъ булган дунёкарашнинг карор топишига, Фромм назарда тутган "эга булмок" принципига асосланган утилитаристик хаётий позициянинг кенг таркалишига олиб келди. Ишлаб чикаришдаги унификация ва стандартлашув шахснинг узлигидан бегоналашувига олиб келишини, хаётий позициясига таъсирини тушунтирар экан Э.Фромм шундай ёзади: "Шахсиятимиз айирбошлаш ва олишга, олди-сотди килишга ва истеъмол килишга мослашган; барча-барчаси - моддият

April, 2022

410

хам, маънавият хам - айирбошлаш ва истеъмол ашё-воситаси" [13].

Глобаллашувнинг кучайиб бориши билан унификациялашув хамда стандартлашувга карама-карши тенденция - мафкуравий контрастларнинг кучайиши хам содир булаётганини таъкидлаш керак. Бу жараён аслида Гарб дунёсининг неолибералистик мафкураси гегемонлигига нисбатан консерватив кучларнинг радикал реакцияси, десак асло муболага булмайди. Хрзирда неолиберализм мафкурасига карама-карши равишда ислом фундаментализми мафкураси хам инсон дунёкараши учун жиддий кураш олиб бораётгани сир эмас.

Жараёнлар уртасидаги алокадорликнинг кучайиб бориши натижасида хар кандай гоя, мафкура яшин тезлигида ёйилиш имкониятига, трансперсоналлик хусусиятига эга булди. Бунинг окибатида турли бузгунчи идеологияларнинг трансчегаравийлик хусусияти кучайди, бунда ахборот технологияларининг, хусусан интернетнинг, турли электрон ижтимоий мулокот тармокларининг ривожланиши мухим шарт-шароитни юзага келтирди. Бундай мафкураларнинг инсон дунёкарашига, эътикод ва принципларига таъсири нихоятда кучайиб бормокда.

Хусусан, бу хакда А.И. Юрьев шундай ёзади: "Глобаллашув инсоннинг ички дунёсидаги узгаришларнинг бутун тизимини хосил килади. У инсон дунёсининг тасвирини, унинг дунёкарашини, хаётий позициясини ва турмуш тарзини узгартиради. Бу дегани, у инсоннинг узини - унинг онгини узгартиради. Дунёнинг манзараси, дунёкараш, хаётий позиция, хаёт тарзи - бу худди сув остига шунгиган говвоснинг химояловчи скафандри каби инсонни хаётнинг хавф-хатарларидан химоя килишнинг психологик тизим константларидир. Ушбу константларнинг "дарз кетиши" говвос скафандрининг дарз кетиши каби хавфли, инсон эса буни интуитив тарзда тахмин этиши мумкин холос. Бу узгаришлар атрофида, табиийки, кураш пайдо булди, унинг куринишларидан бири, бу - терроризм ходисасидир. Бошкача айтганда, кураш худудлар, ресурслар, иктисодий манфаатлар учун эмас, балки онг мазмуни учун кетмокда" [14]. Глобаллашув ижтимоий онгни манипуляция килиш технологиялари оркали шахснинг эътикод ва кадриятларида туб узгаришларни, чукур когнитив ва экзистенциал инкирозларни келтириб чикариш имкониятларини ошириб юборди.

Дунёкараш ва дунё манзарасидаги туб узгаришлар хакида гапирганда, А.И. Юрьев, мавжудликнинг маъносини

йукотиш, хаётий мулжалларнинг гойиб булиши хамда бундай

April, 2022

вазиятда хаётнинг маъносини кидириш билан боглик зиддиятлар кучайиб бораётганини хам таъкидлайди. Америкалик психолог Ирвин Стауб эса хатто бундай антропологик инкироз даври учун "огир даврлар" тушунчасини киритди. Бу тушкунлик, умидсизлик, душманлар куршовида колиш, "менинг халким", "менинг диним", "менинг шахрим" га нисбатан килинадиган адолатсизлик хиссидир. Стаубнинг фикрича, айнан мана шу хиссиётлар мажмуи оммавий котиллик ва геноцидлар юз беришининг зарурий шарти булиб колмокда [15]. 2015 йил 1 июлда Францияда "Чарле Эбдо" карикатура журнали тахририяти биносида, 2019 йил 15 мартда Австралиянинг Крайстчерч шахарчасидаги содир булган мудхиш вокеалар И.Стаубнинг фикрлари хакконийлигига яккол далилдир.

МУ^ОКАМА

Юкорида глобаллашув шароитидаги баъзи ижтимоий узгаришларнинг шахс дунёкараши, хаётий позициясига деструктив таъсирларини куриб чикиш натижасида уз-узидан шундай саволлар юзага келади: глобаллашув жараёни келтириб чикараётган маданий-антропологик муаммоларнинг ечими борми? Агар бор булса у кандай? Баъзи олимлар бу каби саволларга шунчаки жавоб беришдан кочсалар, бошкалари эса пессимизмга бериладилар, яна баъзи бирлари конструктив таклифларни илмий жамоатчилик хукмига хавола этадилар. Масалан, рус олими В.Степин глобаллашувнинг асосий тренди булган модернизация концепциясини кескин танкид килиб, бу йул мукаррар маданий-антропологик хамда инсоният цивилизациясининг экологик халокатига олиб боради, деган фикрни илгари суради. Унинг фикрича, Гарбнинг глобаллашув мафкурачилари таргиботи "Биз каби килаверинглар, сизлар хам биз каби яшайсизлар" каби айёрона тезисга асосланган. Иктисодий ривожланган истеъмол жамиятларида халк фаровонлигининг ортиши энергия истеъмоли даражасининг доимий усиши билан боглик. Энергия тежайдиган технологияларни янада самарали жорий этиш билан хам энергия харажатлари муттасил ортиб бормокда. Х,исоб-китобларга кура, агар бизнинг давримизда бутун инсоният Кушма Штатлардаги каби ахоли жон бошига энергия истеъмол килиш даражасига утса, у холда аллакачон энергия манбалари том маънода бир авлод хаёти давомида тугаган булар эди. Бунга кушимча равишда энергия истеъмолининг усишига тугридан-тугри мутаносиб равишда атроф-мухит ифлосланиши хам ортиб бормокда. Агар бутун инсоният ривожланган Гарб мамлакатларининг истеъмол

April, 2022

412

стандартларини амалга оширади деб хисобласак, унда экологик фалокат бир неча йил ичида (ва хатто бир неча ой ичида) юз бериши мумкин [16].

В.С.Степин модернизация концепциясини техноген маданиятнинг кадриятларини анъанавий маданиятларга нисбатан "трансплантация" килиш лойихаси сифатида бахолайди ва бунга мукобил булган маданиятлар мулокоти концепциясини таклиф килади. Юкорида айтиб утилган икки стратегиядаги (аллакачон амалга оширилаётган ва мукобил вариант) маданиятларнинг узаро таъсири бутунлай фаркли йуналишларга эга. Биринчи холда, маданиятларнинг узаро таъсири модернизациялашга каратилган булиб, унда техноген ривожланишда катта ютукларга эришган мамлакатларнинг техноген кадриятлар версияси ва турмуш тарзи кам ривожланган мамлакатлар томонидан узлаштирилиши керак булган идеал модел сифатида такдим этилади. Иккинчи холда, кадриятларни бир томонлама кучириб утказиш маданиятлараро мулокот билан алмаштирилади, бу тенг шериклик ва маданий анъаналарга хурматни англатади. Бу холда маданиятлар мулокоти узига хос ута мухим вазифани -глобал инкироздан чикиш йулини таъминлайдиган кадриятларни топишни талаб килади.

В.С.Степин таклиф килган концепция хакикатдан хам долзарб ва айни вактда адолатли булиб куринади. Ушбу йуналишда олдинга силжиш учун дастлаб маданиятларнинг узаро тушунишида асос булиши мумкин булган умумий заминни аниклаш керак булади. Шунингдек, умуминсоний компонентнинг мавжудлиги маданиятлараро мулокотни таъминлайди, деб фараз килинади. Бирок турли маданиятларда умуминсонийлик хам узгача талкинларига эга. У маълум бир маданий анъаналарнинг тарихий хусусиятларини тавсифловчи маъно катламлари билан бирлаштирилган. Ва маданиятлардаги умумийликни алохида ажратиб курсатишга уринишларнинг узи каршиликка дуч келади, чунки инсонлар узларини муайян халк, этнос, ижтимоий гурух вакили сифатида англайдилар, уларни бошка маданий анъаналарга мансуб инсонлардан ажратиб турадиган узига хос хусусиятлари купрок кизиктиради. Айни дамда яккол устунликка эришиб турган модернизация концепцияси тарафдорлари (назариётчилар, сиёсатчилар ва йирик тадбиркорлар) маданиятлар мулокоти моделини кабул килишлари хам деярли имконсиздир.

Капиталистик муносабатлар келтириб чикарган гарбнинг техноген маданияти ва унинг таъсирида шаклланган истеъмолчилик, гедонизм, шахсий муваффакият ва эркинлик

April, 2022

413

каби кадриятлар устуворлигига асосланган хаётий позиция инсониятни мукаррар тарзда боши берк кучага олиб кириши борасида пессимистик карашлар хам мавжуд булиб, бу муаммонинг ечими хакда немис олими М.Хайдеггер "бизни факат Худо куткариши мумкин" [17] деса, француз олими Ж.Бодрийяр "бизни факат табиат офатлари куткариши мумкин, чунки уларгина бизни "хушимизга келтиради"" [18], деган хулосага келади.

Ж.Бодрийяр афтидан хак булиб чикди. У нажот йули сифатида билган глобал табиий офат COVID-19 пандемияси тарзида содир булди. 2019 йилда дастлаб Хитойнинг Ухан шахрида бошланган эпидемия глобаллашув жараёни яратиб берган кулай логистик шароит туфайли бутунжахон пандемияси даражасига кутарилди. Техноген маданиятнинг кулга киритган ютуклари, тараккиёт мезони сифатида куз-куз килинувчи кадриятлари хамда яшаш тарзи чукур депрессияга учрагани кутилмаган вокелик булди. Мазкур пандемия техноген маданиятни хам, анъанавий маданият ва унинг кадриятларини хам кайта бахолаш заруратини юзага келтирди, десак асло муболага булмайди.

Гап шундаки, жахоннинг хеч бир мамлакати, жамиятнинг хеч бир сохаси бу глобал офат таъсиридан четда колмади. Бутун дунё буйлаб бошланган тиббий-экзистенциал инкироз иктисодий, сиёсий, социал ва маданий инкирозларга уланиб кетди. Пандемия окибатларини минималлаштиришга каратилган давлатларнинг уз-узини чеклаш сиёсати хакикатдан хам хозирги дунё учун фавкулодда ходиса булди, бу глобаллашувнинг мухим хусусияти -интеграциялашувга жиддий зарба берди, капиталистик иктисод карахт холатга тушди, антиглобалистик жараёнлар кучайиб кетди.

Шунингдек, олимлар пандемиянинг турли халкларнинг кадриятлар тизимига таъсирининг окибатлари тугрисида уз тахминларини илгари сурмокдалар. Хусусан, россиялик олим В. Логиновнинг таъкидлашича, мазкур пандемия келтириб чикарган инкироз нафакат моддий кадриятларга нисбатан хулк-атвор узгаришини, балки жуда мухим кадриятларнинг узгаришини хам келтириб чикаради. Куп одамлар соглик, оилавий кадриятлар устувор ахамиятга эга эканлигини тушунишади. Шунга кура, келажакда асосий инвестиция окимлари инсон капиталига, согликни саклаш ва умрни узайтириш сохаларига йуналтирилади, деб олдиндан тахмин килиш мумкин [19].

Америкалик машхур футуролог олим Н.Таллебнинг таъкидлашича, пандемия инкирози окибатларидан бири шу булдики, "шахсий изоляция шароитида истеъмолчилик одатлари узгара бошлади, кишилар жуда куп кераксиз нарсаларни сотиб

April, 2022

414

onnmHH TyxTamoKganap. ffly MatHoga, aBBanru axmu KyHnapHuHr (HCTetMonHHHHK $етнmнзaцнacнgaн xpnu öynraH gaBpnap Ha3apga TyranMOKga. -C.M.) KaÖTHÖ Kenumu ce3HHMOKga. hhkup03 ymöy тенgенцнaнн aHaga KynaÖTHpagH. EyHgaH TamKapu, MaxannHHHHHHKKa mohkmuk nafigo öynagu" [20].

^apxaKUKaT, MKopugaru onuMnap afiTuö yTraH Kagpuaraap TrouMugaru y3rapumnap xo3upgaH HaMoeH öyna öomnagu. EyHH aKKonpoK TacaBByp этнm xaMga TymyHum ynyH ucpounnuK ohhm С.fflвapц TOMoHugaH umnaö nuKunraH Kagpuaraap TacHu^ugaH $ofiganaHaMH3. Kyfiugaru ®:agBanra эtтнöop KapaTHHr:

^agBan öapna ynyH yHHBepcan öynraH KagpuaraapHH u^oganafigu, öupoK ynapHHHr ycTyBopnuK gapa^acu xap öup anoxuga MagaHuaTga, xap öup HHcoHga

Typnunagup. ffly öunaH öupra goupagaH ypuH onraH KagpuaraapHuHr y3apo MyHocaöaru Kynnaö-KyBBaraam Ba 3ugnuK Tap3uga öynagu. ^oupagaru Kagpuaraap KananuK y3apo aKuH ^oönamca, ynapHuHr xaMKopnuru xaM myHnanuK aKuH öynagu. AKcuHna, Kagpuaraap ypTacugaru Maco^a y3oK öynca, afiHuKca, KapaMa-Kapmu ToMoHga ^oönamraH öynca, ymöy Kagpuaraap ypTacuga знggнaтпн MyHocaöaraap Ky^nupoK HaMoeH öynagu. h^tumouh fiyHanraH Ba uHguBugyan fiyHanraH Kagpuaraap ypTacuga знggнaтпн MyHocaöar MaB^yg. MacanaH, regoHucTuK Kagpuaraap KaMTapnuK öunaH, эpкннпнк эca koh^opmuctuk KagpuaTnap öunaH aKKon KoHTpacTra эra. EyHga

öup tomoh KagpuaTnapuHuHr ycTyHnuru, ukkuhhu tomohhuot

April, 2022

иерархиядаги урни куйи даражага тушишини англатади. Бу ерда гарбнинг либералистик кадриятлар тизими индивидуалликка йуналган кадриятларни, консерватив-анъанавий шаркона кадриятлар эса жамоавийликка йуналган кадриятларни уз ичига олади. Глобаллашув даврида модернизациялаш номи остида индивидулистик кадриятлар хукмрон макомга эга булди, бирок пандемия таъсирида юзага келган фавкулодда шароитлар ушбу кадриятларнинг бундан кейинги хукмронлиги эхтимолини жиддий савол остига куяди. Хусусан, эркинликдан кура жамоавий манфаатларга буйсуниш, шахсий муваффакиятдан кура бошкаларга гамхурлик килиш кадриятлари мазкур шароитда нафакат яшовчан, балки зарурат сифатида намоён булади. Пандемия окибатларидан айнан либералистик жамиятлар купрок азият чеккани хам фикримизнинг яккол исботидир. Масалан, катор Гарб жамиятларида карантин режимининг жорий этилиши (тугрироги мажбур булингани) ахолининг катта кисми томонидан либерал кадриятларга, инсон хак-хукукларига тажовуз дея бахоланиб, катор оммавий норозиликларга сабаб хам булди. Италияда ёлгиз яшовчи кексаларнинг каровсизликдан энг куп азият чекиши ва хатто нобуд булишлари жамоавий гамхурликдан индивидуализмни устун куювчи либералистик кадриятларнинг фавкулодда вазиятларда намоён булувчи антигуманистик хусусиятини фош этиб куйди.

ХУЛОСА

Пандемия таъсирида юзага келган кадриятлар тизимидаги узгаришлар хакида баъзи эмпирик тадкикотлар хулосалари хам гувохликлик беради. Ана шундай мухим тадкикотлардан бири "Glocalities" халкаро тадкикот агентлиги томонидан Хитойда утказилган булиб, унда 2020 йил 23 январдан 13 мартгача булган даврда узини узи изоляция килган 2022 кишининг фикри онлайн суров оркали урганилди. Мазкур тадкикот [21] кадриятлар ва эътикодларнинг узгаришини курсатди. Тадкикот жамоавийлик кадриятлари, одоб-ахлок даражасининг, шунингдек, узаро изоляция режимига мослашиш пайтида узаро хурмат ва узаро ёрдамнинг усишини кайд этди. Тадкикотда куйидаги асосий тенденциялар аникланди:

- жамоавийликка нисбатан эътиборнинг кучайиши, индивидуализмнинг рад этилиши;

- инсонларга, таълимга, хукумат амалдорларига ва Хитой компанияларига булган ишончнинг ортиши;

April, 2022

- хитойлик йирик тадбиркор Жек Ма тимсолида инсонлар хаётини саклаб колишга каратилган узаро ёрдам ва хайрия ишларининг оммалашуви;

- пандемияга дуч келган барча мамлакатларда хам жамоавийлик кадриятларининг кучайиши эхтимоли юкори, деган хулосага келинди.

Хитойда утказилгани каби тадкикотлар бошка мамлакатларда хам олиб борилганлиги хакида бизда хозирча маълумот йук. Шундай булса-да, айтишимиз мумкинки, пандемия бутун дунёда жамоавийликка йуналган кадриятлар: бошкаларга гамхурлик, конформизм, ижтимоий хавфсизлик, ижтимоий саломатликка булган кадриятий муносабатларни анчагина кучайтириб юборди. Шу билан бирга, жамоавийликка йуналган баъзи кадриятларни кадрсизланишига хам сабаб булди. Масалан, изоляцивий тартиб анъаналарни жамоавий тарзда утказишни чеклаш заруратини юзага келтирганлигини хам алохида таъкидлаш лозим.

Бир суз билан айтганда, пандемия барча халклар учун уз кадриятлари тизимини кайта куриб чикиш хамда янги шароитларга мувофик келадиган тарзда кайта саралаш заруратини пайдо килди. Шу билан бирга, бу шахснинг хаётий позициясини шаклланишнинг объектив ижтимоий-тарихий шарт-шароитларида жиддий узгаришлар содир булганлигини англатади. Эндиликда пандемиянинг турли окибатларидан тезрок халос булиш учун инсониятга либералистик кадриятларнинг узи нафакат камлик килади, балки тусик хам булиши мумкин. Шу боисдан хам, глобаллашувнинг бундан кейинги такдири модернизация концепциясига кура эмас, балки маданиятлар мулокоти концепциясига мувофик кечиши объектив зарурат булиб, бу инсоният цивилизациясининг глобал хавф-хатарлар каршисида яшовчанлигини таъминлаш имконини беради.

REFERENCES

1. Гринин, Л.Е. (2005). На грани веков: новые процесс. История и современность, 1, 11.

2. Бауман, 3. (2004J. Глобализация. Последствия для человека и общества / Пер. с англ. -Москва: Издательство «Весь Мир», 16.

3. Каримов, И.А. (2008). Юксак маънавият - енгилмас куч. -Тошкент: Маънавият, 111.

4. Отамуротов, С. (2013). Глобаллашув ва миллий - маънавий хавфсизлик. -Тошкент: Узбекистон, 26-27.

5. Отамуротов, С. (2013). Глобаллашув ва миллий - маънавий хавфсизлик. - Т.: Узбекистон, 24-25.

April, 2022

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Гезалов, А.А. (2012). Глобализация и мировоззрение. http://naukarus.com/globalizatsiya-i-mirovozzrenie.

7. Ашинова, З. А. (2012). Ценности в условиях глобализации. https://cyberleninka.rU/article/n/tsennosti-v-usloviyah-globalizatsii.

8. Ортега-и-Гассет, X. (1991). «Дегуманизация искусства» и другие работы. Эссе о литературе и искусстве. Сборник. -Москва: Радуга, 278.

9. Эллюль, Ж. (1991). Технологический блеф / Ж. Эллюль. Философские науки,

9. 153.

10. Тоффлер, Э. (2002). Шок будущего: Пер. с англ. / Э. Тоффлер. -М.: ООО «Издательство ACT», 45-48.

11. Грязнова, Ю. Г. (2011). Конфликтогенность межпоколенного взаимодействия в культуре современного российского общества. Вестник Адыгейского государственного университета, 2, 39-43.

12. Максимовой, С. Г., Старчиковой, М.В. (2014). Адаптивные стратегии лиц пожилого и старческого возраста в межпоколенном взаимодействии. -Барнаул: АлтГУ, 7.

13. Fromm, E. (1990). The Art of loving. An Enquiry into the Nature of Love. / Перевод Л.А.Чернышевой. -М.: Педагогика, 41-42.

14. Юрьев, А. И. (2004). Политическая психология терроризма. Доклад на форуме «Психология и психопатология терроризма. Гуманитарные стратегии антитеррора», 70.

15. Гозман, Л. Я., Шестопал, Е. Б. (1996). Политическая психология. -Ростов-на-Дону: Феникс, 368.

16. Степин, В. С. (2011). Глобализация и диалог культур: проблема ценностей.

Век глобализации, № 2, 9-10.

17. Мотрошилова, Н.В. (1991). Философия Мартина Хайдеггера и современность. -М.: Наука, 233-250.

18. Бодрийар, Ж. (2000). Забыть Фуко. -СПб.: Издательство «Владимир Даль», 13.

19. Логинов, В. (2020). Новые ценности: во что нужно инвестировать после пандемии. https://www.forbes.ru/finansy-i-investicii/403003-novye-cennosti-vo-chto-nuzhno-investirovat-posle-pandemii.

20. Нассим, Т. (2020). В ближайшем будущем я вижу угрозу серьезнее пандемии. https://hightech.plus/2020/04/21/nassim-taleb-v-blizhaishem-budushem-ya-vizhu-ugrozu-sereznee-pandemii.

21. Lampert, M., Blanksma, A. (2020). China COVID-19 Lockdown Trend Report. https://glocalities.com/latest/reports/china-lockdown-trends.

® ©

April, 20221 Multidisciplinary Scientific Journal

©

®

®

418

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.