Научная статья на тему 'ИНСОН КАПИТАЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

ИНСОН КАПИТАЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

314
107
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қадрият / миллий қадрият / инсон / инсон капитали / ривожланиш / ўзгариш. / value / national value / man / human capital / development / change

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Гулчеҳра Ғаффарова, Соҳиба Полвонова

Ҳозирги даврда миллий ва маънавий қадриятларнинг инсон ва жамият ҳаётидаги аҳамиятининг ошиб бориши, ёшлар камолотидаги ўрни барчамиз учун муҳим аҳамият касб этмоқда. Ушбу мақолада миллий қадриятлар инсон капитали ривожланишига қандай таъсир қилиши таҳлил этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPORTANCE OF NATIONAL VALUES IN HUMAN CAPITAL DEVELOPMENT

At the present time, the growing importance of national and spiritual values in the life of man and society, the role of youth in maturity is becoming increasingly important for all of us. This article analyzes how national values affect human capital development.

Текст научной работы на тему «ИНСОН КАПИТАЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»

ИНСОН КАПИТАЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА МИЛЛИЙ КАДРИЯТЛАРНИНГ АХДМИЯТИ

Гулчехра Гаффарова

Чирчик давлат педагогика институти профессор в.б. gafforova gulchehra3@gmail.com

Со^иба Полвонова

Чирчик давлат педагогика институти, Ижтимоий фанлар кафедраси

магистранти

АННОТАЦИЯ

Х,озирги даврда миллий ва маънавий кадриятларнинг инсон ва жамият хаётидаги ахамиятининг ошиб бориши, ёшлар камолотидаги урни барчамиз учун мухим ахамият касб этмокда. Ушбу маколада миллий кадриятлар инсон капитали ривожланишига кандай таъсир килиши тахлил этилган.

Калит сузлар: кадрият, миллий кадрият, инсон, инсон капитали, ривожланиш, узгариш.

THE IMPORTANCE OF NATIONAL VALUES IN HUMAN CAPITAL

DEVELOPMENT

ABSTRACT

At the present time, the growing importance of national and spiritual values in the life of man and society, the role of youth in maturity is becoming increasingly important for all of us. This article analyzes how national values affect human capital development.

Keywords: value, national value, man, human capital, development, change.

КИРИШ

Миллий кадриятларимиз, халкимизнинг узига хос удумлари, унинг юксак ахлокий фазилатлари маънавиятимиз узагидир. Барчамизга маълумки, бугунги кунда миллий кадриятларни тиклаш, такомиллаштириш, узлигимизни билиш, маънавий кадриятлар тизимини яратиш умуммиллий, долзарб вазифалардан биридир. Чунки миллий кадрият - миллатнинг асрлар мобайнида яратган маънавий бойликлари, ноёб тарихий обидаларини авайлаб-асраш, келгуси авлодларга етказиш, ривожлантириш, хурмат билан муносабатда булиш,

хурфикрлилик, виждон ва дин эркинлигини карор топтириш, маънавий мулкни миллий кадрият сифатида химоя килишни узида ифода этади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Айтиш керакки, миллий кадрият - миллатнинг тарихи, яшаш тарзи, маънавияти хамда маданияти билан узвий боFлик холда намоён булади. Шу нуктаи назардан узбек халки миллий, маънавий кадриятлар ва ахлок одобга баFишланган махсус теран таълимотларнинг меросхуридир. Жумладан, Юсуф Хос Х,ожибнинг "KутадFу билиг", Ахмад Югнакийнинг "Х,иббат ул-хакойик" асарлари, Кайковуснинг "К,обуснома", Бурхониддин МарFинонийнинг етти китобдан иборат "Хддоя, Хусайн Воиз Кошифийнинг "Ахлоки Мухсиний" номли одоб-ахлок меъёрларини батафсил ёритиб берган асарлари бугунги кунда хам уз ахамиятини, долзарблигини йукотмаган.

Мамлакатимиз олимларидан академиклар И.Муминов, Э.Юсупов, С.Шермухамедов, М.Хайруллаев, Ж.Туленов, М.Баратов, А.Валиев, профессорлар О.Файзуллаев, А.Жалолов, ^Хоназаров, Х,.Аликулов, Р.Носиров, А.Шарипов, Х.Шайхова, М.Холматова, Т.Махмудов, К,.Назаров, Г.Махмудова, Ш.Мадаева каби олимлар кадрият, миллий кадриятлар, маънавият, миллий маънавиятимиз бойликлари булган мутафаккирлар меросларини урганишга оид тадкикотлар олиб боришган.

НАТИЖАЛАР

Миллий кадриятларга оид мухим натижалардан бири академик И.М.Муминовнинг «Амир Темурнинг Урта Осиё тарихидаги урни ва роли» рисоласи булиб, у тарихий меросга миллий кадрият нуктаи назаридан карашнинг ёркин намунасидир.

Х,.П.Пулатовнинг «Сизни яхши курар эдим, одамлар», «Мустакиллигимиз кадриятлари», О.П. Умурзокованинг «Умуминсоний кадриятлар: миллий анъана ва урф-одатлар такомиллашмокда», Х,.А.Аликуловнинг «Накшбандия кадриятлари», А.Жалоловнинг «Мустакиллик фалсафаси ва фалсафа мустакиллиги», айникса Ф.Темиров ва С.Назароваларнинг «Жамият ва кадриятлар», Э.Ю.Юсуповнинг «К,адриятлар ва уларнинг жамият хаётидаги ахамияти» рисолаларини, Х.О.Шайхова ва К,.Назаровларнинг «Умуминсоний кадриятлар ва маънавий камолот» китобларини курсатиш лозим. Шу билан бирга К,.Х,.Хоназаровнинг «Миллий узликни англаш ва умуминсоний кадриятлар» маколаси, олимнинг кейинги йилларда чоп этилаётган бир катор

бошка ишларида, А.М.Жалоловнинг «Мустакиллик масъулияти» китобида, Б.Р.Каримов ва Б.О.Тураевларнинг «Окилона кадрият мулжаллари» рисоласида мавзунинг бир катор жихатлари тахлил килинган.

Х. К,одирова узининг "Миллий кадриятлар ва маънавий мероснинг жамият хаётидаги урни" номли маколасида: "Узбекистан халки умуминсоний ва миллий кадриятларга таянади. Буларнинг бири иккинчисини инкор этмайди» дея таъкидлайди.

МУХОКАМА

Маълумки, бугунги кунда замонавий дунё тараккиётининг динамикаси асосан инсоннинг инновацион, ижодий фаолияти, фан, техника ва технологияларнинг ривожланиши билан белгиланади. Шу билан бирга амалга оширилаётган ислохотларда миллий ва маънавий кадриятлар алохида урин тутади. Айтиш жоизки, миллий кадрият деганда, энг аввало, тарихий синовларга бардош берган, халкимизнинг миллий манфаатларини узида тулик мужассамлаштирган, замонавий тараккиёт талабларига бутунлай жавоб бера оладиган, асрлар утгани сайин кадр-киммати ортиб борадиган FOялар тушунилади.

Дархакикат, хаёт ривожланиб бораркан, кадрият хам такомиллашиб, мукаммаллашаверади. Шу сабабли даврлар силсиласида кадриятлар шакли, хиллари маълум бир маънода узгариб туриши мумкин. Аммо кадриятлар борки улар шаклу-шамойилини хам, мазмун-мохияти ва кадр-кимматини узгартирмайди. Уларга таълим, билим ва илм-фанни киритиш мумкин. Албатта, билим хеч бир бойликка сотиб олинмайдиган, факат урганиш, интилиш оркасидан келадиган катта хазина хисобланади.

Эндиликда билим, таълим киймати "инсон капитали" атамаси билан аталиб келинади. Шу вактга кадар адабиётларда инсон капитали тушунчаси асосан бирёклама, яъни инсон капитали инсоннинг узига бевосита келадиган фойда ёки шахсни ижтимоий химоялаш имконияти сифатида тушиниб келинди. Инсон капитали оркали факат биргина инсоннинг узига эмас, балки бошкаларга хам наф келтириши мумкин. Бу эса, миллий ва умуминсоний кадриятларга таянган холда амалга оширилиши зарур.

Хуш, инсон капитали нима? Миллий кадриятлар инсон капиталига кандай таъсир килади?

Бугунги кунда инсон ва унинг кобилиятлари, билимлари, куникмалари хар кандай жамият равнаки ва давлатнинг иктисодий ривожланишининг асосий

омилига айланди. Шунинг учун жамият тараккиётининг мухим омили булган "инсон капитали" нинг мохияти баъзи иктисодчилар томонидан "хамма эгаллаган билим, куникма ва мотивация захираси" сифатида талкин этилади [2]. Аслида, бу капитал сифатида намоён булади, чунки у келажакдаги даромад манбаи хисобланади. Бу инсон капитали, чунки у инсонга хос булиб, унинг ажралмас кисмидир.

Бекернинг сузларига кура, «Инсон капитали - бу хар бир инсонда мавжуд булган билим, куникма ва мотивация захираси. У таълимга, ишлаб чикаришга укитишга, соFликни саклашга, миграцияга, нархлар ва даромадлар туFрисидаги маълумотларни туплашга сарфлаш шаклида инсон инвестициялари (узок муддатли капитал куйилмалар) оркали шаклланади» [1]. Дархакикат, таълим, саноат тажрибасини туплаш, соFликни саклаш, маълумот олиш инсон капиталига инвестицияларни англатади. Таълим ва касб-хунар таълими инсоннинг билим даражасини оширади, яъни инсон капитали хажмини оширади. СоFликни саклаш касалланиш ва улимни камайтиради ва инсоннинг умрини оширади. Миграция ва маълумот излаш ишчи кучи иш хаки юкори булган жойларга ва тармокларга, яъни инсон капитали нархи юкори булган жойларга олиб боришига олиб келади.

Х,озирда Хдракатлар стратегияси доирасида олиб борилаётган барча ислохотлар инсон капиталини ривожлантиришга каратилган. Хдракатлар стратегиясига мувофик, мамлакатимизда ракамлаштириш жараёнлари кенг куламда амалга оширилмокда. Шунингдек, ракамлаштириш жараёнлари жамият хаётининг барча сохаларида содир булмокда. Хусусан, инсон учун энг мухим сохалар иктисодиёт, таълим ва тиббиётдир.

Айтиш керакки, бугунги кунда ёшларнинг янги авлоди усиб улFайган -техник тафаккурга эга ракамли авлод, улардан гуманистик элемент чикариб ташланган. Илм-фан инсон хаёти учун янги мухит яратади. "Санъат сингари, илм-фан нафакат инсоннинг маданий машFулотидир. Илм - бу бизга куринадиган хамма нарсани кандай килиб хал килувчи усул. Шунинг учун айтишимиз керак: бугунги инсон харакатланадиган ва колишга интилаётган хакикат тобора купрок фан деб аталадиган нарса билан белгиланади» [3, 239].

Маълумки, давлатимиз рахбари илгари янги тизим асосида ижтимоий, маънавий-маърифий ишларни ташкил этиш буйича бешта мухим ташаббусни илгари сурган эди. Беш ташаббус доирасида у ёшларга эътиборни кучайтириш, уларни маданият, санъат ва спортга кенг жалб килиш, ахборот технологияларидан фойдаланиш куникмаларини шакллантириш, ёш авлод

уртасида китоб укишни тарFиб килиш, хотин-кизларни иш билан таъминлаш масалаларига эътибор каратмокда. Шу билан бирга, ёшларнинг буш вактларини мазмунли ташкил этиш долзарб масала. Ёшларнинг маънавияти канчалик баланд булса, уларнинг ёт ходисалар ва FOяларга нисбатан иммунитети шунчалик кучлирок булади. Албатта, бундай ишлар инсон капиталини янада ривожлантиришга ёрдам беради.

Шуни таъкидлаш керакки, соFликни саклаш, билим ва куникмаларни уз ичига олган инсон капитали ХХ асрда дунёнинг куплаб мамлакатларида, хусусан Осиёда иктисодий усиш ва кашшокликни камайтиришнинг асосий омилларидан бири хисобланади. Шунинг учун хам бизнинг мамлакатимиз Марказий Осиёда биринчилардан булиб инсон капиталини ривожлантириш лойихасини куллаб-кувватламокда [7].

Хдракатлар стратегиясини амалга оширишда миллий кадриятлар мухим рол уйнайди. Бу жуда мураккаб жараён. К,ийинчилик шундаки, миллий ва умумбашарий кадриятлар мураккаб билимлар тизими, дунёкараши, урф-одатлари, урф-одатлари, маросимлари, хиссиётлари ва бошкаларнинг бой арсеналини камраб олади. хакикий дунё ягона булган шароитда ва улар хакидаги фикрлар ва карашлар.

Бошка томондан, миллий ва умуминсоний кадриятлар турли йуналишларга эга: анъаналар, маросимлар, урф-одатлар, одатларни уз ичига олган фалсафий, ижтимоий, сиёсий, иктисодий, психологик, педагогик, тиббиёт, адабий, меъморий, санъат тарихи, диний таълимот коидалари, фикрлари, маколлари, сузлари, карашлари ва бошка миллий хамда умумбашарий дурдоналар. Ва хар бир тарихий даврда улар шиор, мурожаат, низом, курсатмалар сифатида харакат килишади ва конуний тартибда хизмат килишади, бунга риоя килиш хамма учун мажбурийдир. Улар тартиб, гузаллик ва яхши фазилатларни инсон хаётига ва умуман жамиятга олиб келади. Шундай килиб, миллий ва умумбашарий кадриятлар инсонни илмли киладиган, поклайдиган, хакикат йулига йуналтирадиган, доноликка чорлайдиган, кадрли, мазмунли, хамма учун фойдали, ноёб, урнак ва мукаддас булган хамма нарсани уз ичига олади. Келажакда бир хил ажойиб дурдоналарни яратиш учун урганиш ва билим олиш зарурлиги уларнинг педагогик ахамиятидир.

Миллий кадриятлар - бу муайян этник жамоалар вакилларининг тарихий узига хослигини акс эттирадиган маънавий идеаллари тупламидир. Улар бир хил миллатга мансуб кишиларнинг хатти-харакатлари учун ижтимоий ва меъёрий-маданий аксиомалар вазифасини бажарадилар [6]. Демак, ёш авлодни

тарбиялашда ижтимоий-тарихий хусусиятга эга булиб, шахсни оилага таништириш воситаси булган ва шу билан индивидуал мавжудлик вактинчаликлигини энгиб утишга имкон берадиган кадриятлар мухим рол уйнайди. К,иймат-семантик мазмун "таянч пункти танловини", яъни дунёкараш курсатмаларини шакллантиришнинг энг мухим моментидир.

Улардан инсон капитали тушунчаси анча кенг маънога эга - бу иктисодиётни, жамиятни ва унинг бошлаетич уяли оиласини, ишчи кучининг укимишли кисмини, бутун хаёт ва мехнат давомида аклли бошкариш кобилиятини интенсив ривожлантирадиган асосий кучдир. Инсон капитали -хар кандай мамлакат ва давлат иктисодиётининг жахон бозорида ракобатбардошлигини таъминлайдиган, хукумат органлари, конун чикарувчи ва ижро этувчи хокимият органлари фаолиятига кучли таъсир курсатадиган омил булган тупланган кобилиятлар, куникмалар ва максадлар туплами [5, 6].

Х,ар кандай давлат ва жамиятда инсон капиталини шакллантириш бачадонда инсоннинг соFлом ривожланиши, унинг туFилиши, инсон, шахс ва шахс даражасида этуклиги каби куплаб омиллар таъсирида мураккаб жараёнларни уз ичига олади. Улар орасида оналар ва болалар тинчлиги ва саломатлиги, соFлом оилавий мухит, эрта болалик таълими, мактаб ва бошка таълим шаклларини уз ичига олган кенг камровли таълим тизими ва уларнинг сифати ва самарадорлигига каратилган кучли давлат ижтимоий химоя сиёсати мавжуд.

Маълумки, миллат фаровонлиги ушбу мамлакатда ёшларнинг таълим ва келажагига берилаётган эътибор даражасига боFлик. Шу маънода, Узбекистонда ёшлар муаммоси давлат сиёсатининг устувор йуналишларидан биридир. Аммо, шу билан бирга, иктисодиёт учун Fамхурлик билан чамбарчас боFлик булган мамлакат ривожланиши учун мухим булган инсон капиталини ривожлантиришда маънавият, миллий кадриятлар, умуминсоний кадриятларни эътибордан четда колдирмаслик керак.

Билим инсон хаёти ва фаолиятини тартибга солувчи ва белгилайдиган омил сифатида инсоннинг зарурий таркибий кисмига айланади. Бу даврда давлатга тегишли жисмоний капитал билан бир каторда "йигирманчи асрнинг иккинчи ярмида жамият тараккиётининг хал килувчи кучига айланадиган" инсон капитали шаклланади. Албатта, замонавий жамиятда инсоннинг шахсияти ва унинг билимлари якин утмиш билан таккослаганда анча кучли позицияларни эгаллай бошлади, замонавий хаёт хам шахсий индивидуаллик, хам куп улчовли ижтимоий алокалар билан ажралиб туради. Деярли хар куни

инсон навбатдаги иш, касб, шериклар, узини тутиш услублари, одоб-ахлок коидалари, диний эътикодлар, оила ва болаларга муносабат, соFлик ва касалликлар хакидаги FOялар ва бошкаларга дуч келади. Шу уринда айтиш керакки, польшалик иктисодчи-социолог Зигмунд Бауманнинг "шахсийлаштирилган жамият" тушунчасига кура, "биз бир вактнинг узида куплаб уйинларни уйнашга мажбурмиз ва уларнинг хар бирида коидалар туFридан-туFри йул буйлаб узгаради" [9, 146-158].

Бирок хозирги кунда "инсон булиш"нинг янги услуби кабул килинмокда, яъни инсон юзага келиши мумкин булган муаммоларни олдиндан куриб чикишни ва уларнинг пайдо булишининг олдини олишни урганади, бу мустакил фикрлаш ва яхши билим даражасини талаб килади [8]. Шунингдек, замонавий инсон "муваффакиятли" булиши керак деб тахмин килинади. Шу билан бирга, бекарор замонавий дунёда, куп киррали муносабатлар ва алокаларнинг купайиши билан одамлар уртасидаги алокалар заифлашади, хаёт купинча тасодифий мажбуриятлар билан белгиланади хамда бу дунёда одам доимий равишда янгиликка мослашишга, янги билимларни олишга мажбур.

Дархакикат, жамиятдаги мавкеини англаб, янги хулк-атвор услубини узлаштирган инсон узининг шахсий инсон капиталини туплашга алохида ахамият беради. Тадкикотчиларнинг таъкидлашича, шахсий инсон капиталининг тупланиши хар бир шахснинг шахсий хусусиятларига ва мавжуд ижтимоий институтларга боFлик булиб, бу тупланиш мураккаб, узок ва киммат жараёндир. Инсон капиталини туплашда инсон салохияти ва тегишли капитал ажратиб курсатилади; инсон салохияти захира сифатида мавжуд булиб, факат иктисодий фаолият жараёнида узини намоён киладиган инсон капитали булиш имкониятининг бир тури сифатида ишлайди.

ХУЛОСА

Шундай килиб, Узбекистоннинг келажакдаги ривожланиши илм-фан, илмий, ижтимоий ва гуманитар технологияларга асосланган булади. Сунгги икки-уч йил ичида миллий бойликнинг ажралмас кисми булган инсон капиталини ривожлантиришга тобора купрок эътибор берилмокда. Буларга ижтимоий химоя, инсон саломатлиги, оилавий муносабатлар яхшиланиши, туман муассасалари фаолияти яхшиланиши ва таълим тизимидаги туб узгаришлар киради. Демак, хозирги вактда инсон капитали янги билимларнинг эвристик табиати билан боFлик булган интеллектуал капитал шаклини олади. Ва ёш авлод замонавий интеллектуал капиталнинг ташувчисига айланмокда,

унда ноёб кадриятлар, янги туртки тури, янги алока турлари ва янги куникмалар (шу жумладан ракамли) фаол шаклланмокда.

Умуман олганда, инсон капиталини туплаш тарбияга сармоя киритишдан бошланади, яъни оилада ота-она фарзандининг туFилиши билан унга маблаF куйиши зарур. Фарзандларни тарбиялаш жуда куп маблаF талаб килади, аммо айни пайтда болалар ота-оналарнинг коникиш манбаидир. Яъни, хаёт жараёнида одам узини харакатга келтиради, гуё бирон бир "фойдали" иш билан шуFулланади ва узларининг инсон капиталининг таркибий кисмларидан -таълим, соFликни саклаш, буш вакт, тарбияни узаро бир-бирини мустахкамлаб турадиган эркин энергияни "ажратиб" олади.

REFERENCES

1. Беккер Г.С. Человеческое поведение: экономический подход: избранные труды по экономической теории. - М.: ГУ-ВШЭ, 2003.

2. Сайфуллина Л.Д. Управление человеческим капиталом в системе цифровых экономических отношений // Фундаментальные исследования, №11, 2018. -С.94.

3. Хайдеггер М. Время и бытие. - Москва, 1993. - С. 239.

4. Гаффарова Г. (2020). Человеческий капитал в условиях цифровизации Узбекистана. Интеллектуальная культура Беларуси: духовно-нравственные традиции и тенденции инновационного развития: материалы Пятой междунар. науч. конф. Т.2. - Минск: Четыре четверти, -С.72-75.

5. Гаффарова, Г., & Абдуллаев, А. (2021). АХБОРОТЛАШГАН ЖАМИЯТДА МАЪНАВИЙ ХАЁТНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ, ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES. 2(Special Issue 2), 75-86.

6. Gaffarova, G.G. (2020), Structural transformations as a faktor new development opportunities // Scientific Bulletin of Namangan State University. -T.1. -№10, -C.185-190.

7. https://kun.uz/news/2018/10/11/uzbekiston-inson-kapitalini-rivozlantiris-lojiasini-kullab-kuvvatlovci-27-davlat-katoriga-kusildi

8. Человеческий капитал: теория, исторический опыт и перспективы развития: монография / кол. авторов ; руководитель проекта д -р экон. наук, проф. И.Н. Шапкин. — Москва: РУСАЙНС, 2017. - 282 с.

9. Бауман З. Образование - при, для и несмотря на постмодернити // Высшее образование в России, 2004. № 4.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.