Научная статья на тему 'ЁШЛАР ФАОЛИЯТИДА ЭҲТИЁЖ ВА МАНФААТЛАР УЙҒУНЛИГИНИ АКСИОЛОГИК ЁНДАШУВ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР'

ЁШЛАР ФАОЛИЯТИДА ЭҲТИЁЖ ВА МАНФААТЛАР УЙҒУНЛИГИНИ АКСИОЛОГИК ЁНДАШУВ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

165
68
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахс / жамият / ѐшлар фаолияти / эҳтиѐж / манфаат / мақсад / онг / тафаккур / билим / ватанпарварлик / инсонийлик / қадрият / маънавий янгиланиш / интеллект. / personality / society / youth activities / needs / interests / goals / consciousness / thinking / knowledge / patriotism / humanity / values / spiritual renewal / intellect.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Фаррух Абдурахманович Юлдашев

Ушбу мақолада жамиятимиз ѐшларининг билими, маърифатини ошириш, уларнинг онги ва тафаккурини ўстиришда эътибор қаратиладиган муҳим жиҳатлар, шу билан бирга ѐшлар фаолиятида эҳтиѐж ва манфаатлар уйғунлигини таъминлашда уларни қадриятли ѐндашув асосида ривожлантириш масалалари илмий асосда ѐритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TO THE ISSUE OF DEVELOPING A COMBINATION OF NEEDS AND INTERESTS IN YOUTH ACTIVITY BASED ON AXIOLOGICAL APPROACH

This article scientifically examines important aspects of raising the level of knowledge, education, awareness and thinking of young people in our society, as well as their development, based on a valuable approach to ensuring the harmony of needs and interests in youth activities

Текст научной работы на тему «ЁШЛАР ФАОЛИЯТИДА ЭҲТИЁЖ ВА МАНФААТЛАР УЙҒУНЛИГИНИ АКСИОЛОГИК ЁНДАШУВ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР»

ЁШЛАР ФАОЛИЯТИДА Э^ТИЁЖ ВА МАНФААТЛАР УЙГУНЛИГИНИ

АКСИОЛОГИК ЁНДАШУВ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ

МАСАЛАЛАРИГА ДОИР

Фаррух Абдурахманович Юлдашев

Фаргона давлат университетит укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада жамиятимиз ёшларининг билими, маърифатини ошириш, уларнинг онги ва тафаккурини устиришда эътибор каратиладиган мухдм жихдтлар, шу билан бирга ёшлар фаолиятида эхтиёж ва манфаатлар уйгунлигини таъминлашда уларни кадриятли ёндашув асосида ривожлантириш масалалари илмий асосда ёритилган.

Калит сузлар: шахс, жамият, ёшлар фаолияти, эхтиёж, манфаат, максад, онг, тафаккур, билим, ватанпарварлик, инсонийлик, кадрият, маънавий янгиланиш, интеллект.

TO THE ISSUE OF DEVELOPING A COMBINATION OF NEEDS AND

INTERESTS IN YOUTH ACTIVITY BASED ON AXIOLOGICAL

APPROACH

Farrukh Abdurahmanovich Yuldashev

Teacher, Fergana State University

ABSTRACT

This article scientifically examines important aspects of raising the level of knowledge, education, awareness and thinking of young people in our society, as well as their development, based on a valuable approach to ensuring the harmony of needs and interests in youth activities.

Keywords: personality, society, youth activities, needs, interests, goals, consciousness, thinking, knowledge, patriotism, humanity, values, spiritual renewal, intellect.

КИРИШ

Инсоният бошига турли хил кулфат, мусибатлар келишининг асосий сабаби, инсоннинг уз хдётига, такдирига локайдлиги, бепарволигидир. Жамият тараккиёти билан инсон манфаатлари уртасидаги узаро алокадорлик, эхтиёж ва

манфаатларни амалга оширишнинг маънавий, маърифий ва ахлокий омилларини тадкик этиш, шахс ва жамият муносабатларида манфаатларнинг узига хос хусусиятларини, максад ва карашларни урганиш, тахлил этиш, ёшлар тарбиясида миллий рухни уйготиш, умуминсоний кадриятларни фукароларда шакллантириш ижтимоий тараккиётнинг мухим шартидир.

Мустакил фикрлайдиган ва хаётга теран карайдиган, ватан такдири ва келажаги учун масъулиятни уз зиммасига олишга кодир куч сифатида майдонга чикаётган бугунги ёш авлодни тарбиялашда буюк аждодларимиз колдирган бой маънавий ва маданий меросни пухта урганиш, шу асосда инсон эхтиёж ва манфаатлар уйгунлигининг аксиологик ёндашувини ривожлантириш катта ахамият касб этади. Бугунги кунда ёшлар хаётида миллий ва умумбашарий кадриятларни ролини ошириш, замонавий билим ва касб-хунарлар, хорижий тилларни пухта эгаллаган, ватан ва халкга садокатли инсонлар этиб вояга етказиш долзарб вазифалардан биридир. Мамлакатимизда ёш авлодга тугри тарбия бериш, миллий кадриятлар рухида тарбиялаш ва унинг маънавий баркамол булиб вояга етиши хакида гамхурлик килиш таълим-тарбиянинг бош вазифаси хисобланади. Таъкидлаш керакки, узлигимизга хос булган тарихимиз, тилимиз, динимиз, маънавий меросимизни асраб-авайлаш, кадрлаш, улардан ёшлар келажаги ва такдирини белгилашда унумли фойдаланиш мухим ахамиятга эга. Узбекистон Республикаси президенти таъкидлаганидек: "Биз барчамиз - фукаролар хам, жамият хам, давлат хам Ватанимиз равнаки учун, мамлакатимизда тинчлик-баркарорликни мустахкамлаш учун, тарихий, маънавий ва маданий меросимизни саклаш, бойитиш ва келгуси авлодларга безавол етказиш учун бирдек масъулмиз"[1-37]. Узбекистонда маънавий хаёт сохасидаги ислохотларнинг чукурлашиб боришида жамиятнинг маънавий янгиланишига катта эътибор берилиб, маънавий янгиланиш, маънавий уйгониш, маънавий тикланиш, миллий узликни англаш асосида олиб борилмокда. Янги тараккиёт боскичида бой тарихий маънавий меросни тиклаш, халкимиз дунёкарашини миллий юксалиш рухида ислох килиш ва улардан ёшлар манфаатларини таъминлашда фойдаланиш зарур.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маънавий мерос, донишманд олимларимизнинг илмий-фалсафий карашларига, уларнинг гояларига бугунги кунда инсоният катта эхтиёж сезмокда. "Бугунга келиб ана шу максад асосида олиб борилган куп йиллик амалий ишлар узининг нафакат ижобий нишонасини, балки, уз самарасини

бермокда. Бу эса ёшларнинг таълим-тарбиясида уз аксини топмокда"[2-13]. Инсон эхтиёжи ва манфаатларининг мухим омили сифатида маънавий мерос, тарихий хотира мухдм ахамиятга эга. Ушбу тушунчалар халкнинг конида, хотирасида сакланади ва амалий ишларда намоён булади. Тарихий-маънавий меросни асраб-авайлаш, урганиш ва авлодлардан авлодларга колдириш оркали инсон маънавий олами, халклар маданиятини кадрлаш ва бойитиш зарур. Ёшларда илм-фанга ва таълимга интилишини кучайтириш, ислом кадриятларини тугри англатиш билан маънавий дунёсини юксалтириш мумкин. Мамлакатимизнинг бой маънавий мероси маънавиятимизнинг негизини, пойдеворини ташкил килади. Буюк аллома ва адибларимиз, азиз-авлиёларимизнинг бебахо мероси, енгилмас саркарда ва арбобларимизнинг жасоратини ёшлар онгига сингдириш, уларда миллий гурур ва ифтихор туйгуларини кучайтиришга алохида эътибор каратишимиз керак. Тарихда хеч нарса изсиз кетмайди, у халкларнинг конида, тарихий хотирасида сакланади ва амалий ишларда намоён булади. Шунинг учун хам у кудратлидир. Ёшларни эхтиёж ва манфаатлари уйгунлиги асосида тарбиялашда маънавий мерос ва миллий кадриятларга аксиологик ёндашувнинг туртта асосий мезони мавжуд булиб, улар: инсонпарварлик, халкпарварлик, ватанпарварлик ва тараккийпарварликдир[3-35]. Инсон хар бир касб-хунарни илм-билим оркали чукур эгаллаши, касбкорликнинг жамият ривожи, миллат равнаки, турмуш фаровонлиги хамда ижтимоий тараккиётнинг иктисодий, сиёсат, маънавий-хукукий жихатларига ижобий таъсирини кучайтиришга хизмат килишини чукур англаш, уз ижодий фаолиятини ушбу бурч ва масъулиятни адо этишга сарфлаш максадида мукаммаллик ва камолатга интилиш жихатларига эътибор каратиш зарур. Гуманизм - (лот. "Humanitas" - инсонийлик, инсонпарварлик, инсон хакида гамхурлик) - инсонни химоя килишга, унинг хукукларига кафиллик беришни максад килиб олган таълимот булиб, инсон тафаккурнинг, яъни инсоннинг дунёда тутган урни шаклланиши, инсон фаолиятининг (фанда, санъатда, сиёсатда) имкониятлари ва чегаралари тугрисидаги муаммолар билан боглик тарзда намоён булди. инсон ахлок-одоби, хатти-харакатини бахолаш ва тартибга солиш вазифасини, кишиларни инсонпарварлик рухида тарбиялаш вазифасини хам бажаради[4-84]. Ёшлар эхтиёжи ва манфаатлари биринчи навбатда жамият келажагида акс этган, халкимизда юксак инсонпарварлик кадриятларини ифодаловчиси, узига хос дунёкараш сифатида, узини миллатнинг вакилиман, деб хисоблайдиган хар бир инсон авлод-аждодларимиздан олган, бетакрор, бой моддий ва маънавий меросдан, уларнинг

жахон цивилизациясига кушган муносиб хиссаларидан, чинакам ватанпарварлик, халкпарварлик, Ватан озодлиги йулида курсатган жасорат ва мардлигида намоён булиши зарурдир.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Маълумки, ватанпарварлик хар бир давлат хаётининг маънавий асоси хисобланади ва жамиятни хар томонлама ривожлантириш борасида энг мухим сафарбар этувчи куч сифатида намоён булади. Униб-усиб келаётган ёш авлод калбида мустахкам хаётий позиция ва Ватанимиз такдири учун юксак масъулият туйгусини шакллантириш максадида ватанпарварлик тарбияси сохасида мохият эътиборига кура ноёб тизим яратилиб, хозирги кунда унинг доирасига мамлакатимиз ахолисининг кенг катламлари камраб олинмокда[5-421]. Хрзирги глобаллашган, ахборотлашган жамиятда информация, ижодиёт ва жамият интеллектуал салохиятининг урни бекиёс. Жамият интеллектуал салохиятини бойитиш, такомиллаштириш таълим-тарбиядан бошланади. Биз мамлакатимиз келажагини - баркамол авлод билан «бевосита боглик холда курамиз. Баркамоллик чукур маънога эга. Бу масалада узгача фикрлар билдирилиши мумкинлигини эътибордан сокит килмаган холда, биз «баркамоллик» деганда аввало маънавий баркамолликни назарда тутамиз. Маънавий баркамоллик фалсафа тарихида куп бор мухокама этилган. Айни вактда маънавий баркамоллик инсоннинг рухияти, тафаккурига алокадорлиги хеч бир даврда инкор этилмаган ва маънавий баркамоллик деганда инсоннинг фикрлаш маданияти, тафаккури, аклу-заковати назарда тутилган. Буюк бобокалонимиз, мутафаккир олим Абу Наср Фаробийнинг куйидаги сузлари бунинг далилидир. "Баркамолликка эришишнинг энг мухим воситалари таълим ва тарбиядир. Таълим - назарий химмат эзгуликка ургатса, тарбия - эзгу ахлокий сифатларга ургатади. Олий ахлокий фазилатлар инсон хатти-харакатида намоён булувчи билимдонлик, донолик ва купчилик максадларни уз шахсий максадларидан юкори куйиш, хакикатга, мухаббатга, юксакликка интилиш, адолатни севишдир. Аклли киши деб шундай кишига айтиладики, унда уткир зехн-идрок булиши билан бирга, фазилати хам булсин.... Аклли деб шундай кишиларга айтиладики, улар фазилатли, уткир мулохазали, фойдали ишларга берилган, зарурий нарсаларни кашф этишда зур истеъдодга эгалар, деб хисоблайди[6-182]. Маънавий баркамоллик деганда, биринчи навбатда, инсоннинг тафаккурлаш маданияти аклу-закозати назарда тутилади. Маънавий баркамоллик уз ичига аклий салохиятни камраб олади. Инсонга хос фикр юритиш тарзи аклу-заковат, интеллект тушунчасида уз ифодасини топади.

Интеллектуал инсон - маънавий эхтиёжлар билан яшовчи, аклий камолотга етган инсон[7-216]. Шу боис ёшларни интеллектуал салохиятини ривожлантириш талаб этилади. Интеллект, интеллектуаллик шахс фаолиятида намоён булади. Шахс фаолиятининг асосида эхтиёж ва манфаатлар ётади. Маънавий эхтиёж шахс маънавий киёфаси, унинг интеллектуал кобилиятларининг шаклланиши ва тараккиётининг мухим омилидир. Интеллектуаллик шахс кобилиятларида намоён булади. Таълим-тарбия жараёнининг мухим томони — инсоннинг интеллектуал кобилиятларини такомиллаштиришдан иборат. Шунинг учун хам мамлакатимизда таълим-тарбияни замон талаблари даражасига кутариш сиёсатимизнинг устувор йуналиши булиб хисобланади. «Аклий заковат ва рухий-маънавий салохият маърифатли инсоннинг икки канотидир»[8-46]. Маърифатли инсон, баркамол авлод тарбияси буюк келажагимиз кафолатидир. Куп жихатдан ёш авлод таълим-тарбияси мамлакатимизда шахс интеллектуал салохиятини юксалтиришга боглик. Шунинг учун хам баркамол авлодни вояга етказиш, истеъдодли ва салохиятли ёшларни аниклаш, уларни хар томонлама куллаб-кувватлаш масаласига алохида эътибор каратиш лозим.

Илм - фаннинг жамиятда кадриятга айланиши унинг кишилар хулк -атвори, хатти-харакатларнинг ва узаро муносибатларида инсоний фазилатларнинг шаклланишига таъсир курсатади. Бу уринда фан ютукларидан гуманистик рухда фойдаланиш ва фан этикаси тамойилларига мос илмий фаолият курсатиш ётади. Фаннинг юксак кадрият эканлиги унинг инсонпарварлик, ижтимоий идеалларга хизмат килиши, умумбашарий мохияти билан узвий боглангандир. Шу маънода у халкларни умумманфаатлар асосида бирлаштирувчи маънавий-интеллектуал бойлик хисобланади, унинг ютукларидан окилона фойдаланиш эса инсониятнинг нафакат интеллектуал ривожланиши, шу билан бирга маънавий камол топишига хамда баркамол инсон булиб шаклланишига хизмат килади.

Хрзирги даврда аклан зукко, креатив кобилиятли, изланувчан ва мустакил мулохаза юритувчи ёшлар жамиятни илмий техник тараккиётини харакатга келтирувчи улкан куч булиб, келажакда барча сохаларда жахон хамжамияти билан интеграциялашувига катта хисса кушишлари лозим булади. Шу нуктаи назардан муаммога ёндашув истеъдодли ёшларни излаб топиш, уларга окилона курсатма бериш ва муайян сохаларга йуналтириш максадга мувофикдир. Чунки, уларнинг хар кайсисига хос булган индивидуал хусусиятлар, ички куч-кувват, яширин имкониятларни очиш, такомиллаштириш, тараккий эттириш, таъсир утказувчи омиллар ва воситалар топиш, яъни уларнинг жамият эхтиёжи

талаби хамда ривожланиш имкониятига мос равишда максадга йуналтириш хозирги давр талабидир. Бунинг учун куйидаги мухим жихатларга эътибор каратиш керак:

Биринчидан, мамлакатимизда ёшлар камолоти, мехнати учун фаровон, маънавий-маданий мухитни яратиш;

Иккинчидан, инсон уз-узини ривожлантиришга, узини камол топтиришга интилиш эса инсоннинг гурурини, унинг хакикий фазилатларини юксалтиради. Ватан ва халк олдидаги бурчни англаш, уни амалга ошириш;

Учинчидан Буюк аждодларимизнинг фикрлари, угитларини ёшларга илк давридан бошлаб ургатиш, уларнинг нуткини устириш, мутафаккирларнинг тил, суз, нутк, хакидаги карашлари, шахс ва жамият тараккиёти йулидаги хизматлари билан таништириш;

Туртинчидан, кадриятлар тизимининг ёшлар эхтиёж ва манфаатлари билан яхлитлигига эътибор каратишда ёшларимиз илгари сураётган лойиха ва ташаббусларни юзага чикаришда имкониятлар яратиш максадга мувофик.

Ёшлар уртасида шиддат билан усиб бораётган аклий, интеллектуал салохият ва ракобат уларнинг билим даражасини белгилаб беради. Хрзирги ахборотлашув даврида асримизни ракобат асри деб атасак хакикатдан йироклашмаган буламиз. Чунки, барча жабхада кузатилаётган ракобат уз гирдобига бирин-кетин хаммани тортмокда. Компьютер технологияларининг бугунги кундаги хаётимизнинг барча жабхаларига дадил кириб бориши, ундаги интернет тизими воситасида жахон илм фани янгиликларини кириб келиши истикболда етук зиёлилар катламини шаклланишида мухим турткилардан бири булади. Айнан хозирги кунда компьютер технологиялари таъсирида фан инкилоби ва ахборотлашув туфайли укиш, укитиш ишларининг самарадорлиги янада оширилиб, жамиятдаги ижтимоий интеллект узига хос тарзда ривожлантирилмокда. Компьютер технологиялари инсоният тафаккур тараккиётига салбий таъсир курсатиши хам мумкин. Сабаби уз аклий ва индивидуал тафаккур имкониятларидан кура купрок сунъий интеллектга суяниш ва факатгина у оркали ахборотга эга булиш инсонни фикрлаш доирасини муттасил чеклаб боради хамда интеллектуал маданиятини сунъий ахборот кобигига ураб куяди. Шунинг учун ёшларда интеллектуал маданиятни оширишда бошка воситаларга хам алохида ахамият бермок лозим. Маълумки, фан инсон яратган маънавий кадриятларнинг энг олийси булиб, у узига хос тарзда тараккий этмокда.

Бундан ташкари илмий-маърифий адабиётлар хам шахс интеллектуал салохиятига уз таъсирини курсатади ва бу оркали унинг жамиятдаги ижтимоий мавкеини белгилайди. Республикамизда ёшларнинг тафаккур тарзи ва билим даражасининг замон билан доимо хамнафас холда тараккий топиб бориши, атрофда содир булаётган вокеа-ходисаларнинг мохиятини англаб етиши учун фойдали булган илмий-маърифий адабиётлар хажмини ошириш, уларни кишилар хаётига янада чукуррок ва кенгрок кириб боришига зарурий имкониятлар яратиш хозирги кунда маориф хамда илмий тадкикотлар сохасидаги энг мухим вазифалардан биридир. Шу билан бирга бугунги вазиятларни хисобга олиб, ёш авлодни маънавий тахдидлардан саклаш, уларда соглом дунёкарашни шакллантириш ва шу асосда оламда содир булаётган вокеа-ходисаларга тугри муносабатни билдира олиш куникмасини ривожлантириш учун "комил инсон хакидаги ахлокий мезонлар мажмуи, яъни шаркона ахлок кодекси" ни хаётга тадбик килиш керак[9-88]. Ушбу манба мустахкам эътикод, мехр-мухаббат, ор-номус, шарму хаё, ибо ва иффат каби ахлокий тушунчаларни уз ичига олиб, "оммавий маданият" унсурлари -ахлокий бузуклик ва енгилтаклик каби иллатларни олдини олиш учун хизмат килади.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни таъкидлаш керакки, хозирги кунда дунёда кенг таркалаётган, ёшлар онги ва тафаккурига салбий таъсир этаётган ахлокий бузуклик холатларини олдини олиш, миллий-маънавий мероснинг асосларидан бири хисобланган хаётни энг олий ахлокий фазилат сифатида ардоклаш мухим вазифалардан хисобланади. Вахоланки ахлоксизлик, бехаёлик, зуравонлик ва бузуклик каби иллатлар дунёдаги хеч бир халкнинг миллий маданиятга хам умумбашарий кадриятларига хам тугри келмайди. Шунга мувофик, халкимиз ва ёшларимизни гузал диний ва маънавий кадриятларни уз ичига олган ор-номус, уят ва андиша, шарму-хаё каби тушунчаларни хаёт мазмунига айлантириш асосий вазифа булиб колмокда. Инсон уз максадлари ва карашларининг хакконийлиги ва поклиги, инсонпарварлиги ва багрикенглиги, эзгуликка каратилганлиги мухимдир. Уз навбатида ёшлар фаолиятида эхтиёж ва манфаатлар уйгунлиги хаёт синовларида узини оклаган кадрият ва анъаналар билан, уларни аждодлардан авлодларга етказишдаги бекиёс урни ва ахамияти билан бевосита богликдир. Ёшларнинг маънавиятини шакллантиришда ана шу омилларни хисобга олиш, хар кайси инсон бу хаётда тугри йул танлаши,

умрнинг мазмунини англаши, авваламбор, рухий покланиш, яхшилик ва эзгулик сифатларини амалга оширишга интилиб яшашга эришиш долзарбдир.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Халкимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баходир. 2-жилд. - Тошкент: Узбекистон, 2018. -Б.37

2. Камбаров А.А. Замонавий баркамол инсонни тарбиялаш - давр талаби. Илмий-услубий кулланма -Фаргона. 2015. -Б. 13

3. Умаров Э. Абдуллаев М. Маънавият асослари. -Тошкент.: 2005. -Б. 35.

4. Фалсафа Энциклопедик лугат. Тошкент 2010 й. 84 бет.

5. Мирзиёев Ш.М. Халкимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баходир. 2-жилд. - Тошкент: Узбекистон, 2018. -Б.421

6. Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шахри. // Фаробий хикматлари. -Тошкент: Абдулла Кодирий. 1993. б. 182

7. Узбек тилининг изохли лугати. -Тошкент: 2. -Тошкент: Узбекистон Миллий Энциклопедияси. 2006. Б. 216.

8. Каримов И.А. Узбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истикболининг асосий тамойиллари. -Тошкент, 1995. 46-6.

9. Ислом маърифати ва хозирги замон. Халкаро конференция материаллари туплами. "Тошкент ислом университета" Тошкент. 2017. Б - 88.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.