CC BY
26FТАХР 17.07.29
ТОЛГАУ ЖАНРЫНЬЩ ЭЗГЕР1СКЕ ¥ШЫРАУЫ ЖЭНЕ ЭЛЕУМЕТТ1К ЦЫЗМЕТ1
Г.Р. Сэулембек М.О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты жэне Эл-Фараби атындагы Казак улттык университетi, Алматы, Казакстан gulmira.saulembek@gmail.com
Макалада толгау жанрынын калыптасып, даму YДерiсi карастырылады. Жазба эдебиеттщ толгаудын дамуындагы релi мен дэстYрлi жанрлык белгiлерiнiн езгеруiне каншалыкты денгейде ыкпал еткендiгi зерделенедi. БYгiнгi музыка енерi мен сандык технологиянын толгау жанрынын дамуына коскан Yлесi сараланып жэне толгаудын тYрлену сипаты туралы гылыми дэйектер усынылады. Жанрды кураушы элементтердщ жанарып отыруына карамастан, онын бiршама типтiк формалык белгiлерiнiн, мазмундык сипатынын сакталу ерекшелiктерi сараланады. Толгаудын адресатка багытталатын элеуметтiк, дидактикалык кызметiнiн сабактастыгы зерделенедi.
ТYйiн свздер: толгау, эдеби Yдерiс, поэзия, жанрлыц взгергс, элеуметтк цызмет.
¥лт бойындагы жалпыадамзаттык hэм улттык касиеттердщ сакталуына «асыл сездщ» эсер1 ушан-тещз жэне ол - ауыз эдебиетшен басталып узд1кс1з журш келе жаткан удерю. Осыган коса, ежелп эдеби мураларымыз бен еншюш алып, ел болгалы казак топырагынан шыккан жырауларымыздын шыгармаларында да, такырыптык hэм мазмундык кана емес, жанрлык ундестш бар. Ал эдебиеттанушы М.М. Бахтин: «Известно, что жанр представитель творческой памяти в процессе литературного развития. Именно поэтому жанр способен обеспечить единство и непрерывность этого развития. Вот почему для правильного понимания жанра необходимо подняться к его истокам» [1; 121], - деп, жанр табигатын айкынырак тусшу ушш онын тамырына терен бойлау керекпгше мэн береди
Жанр унем1 дамып, жанару уст1нде болады жэне ол эдебиеттщ даму удер1с1нде халыктын шыгармашылык жадынын жангырып, узд1кс1з жалгасып отыруына дэнекер екендт анык. Осы туста эдебиеттщ дамып, нактылы шыгармашылык тулгага телшуше байланысты халыктын ауыз эдебиет жанры улгшершщ авторлык туынды ретшде ары карай дамып, жалгасын табуын айтуга болады. Осындай жанрлардын б1р1 - ежелден халыктын элеуметпк жупн аркалаган, елдщ улттык болмысынын кузетшю1, улттык рухтын атойшысы болган толгау жанры ед1. Зерттеуш1 Э.Дербюэлин онын туп-теркшш батырлар жырынан 1здейд1 [2; 102]. Ол эпостын усак жанрлардан куралатыны женшдеп болжамды жокка шыгармаса да, батырлар жырынын узак монолог тэр1зд1 толгаулардын тууына себепш1 болгандыгы жешндеп болжамдарын дэлелдеуге тырысады. Fалым бул сабактастыкты табиги эр1 керкемдш зандылык ретшде: «Бул толгаулардын арасындагы туыстык ез алдына. Бунын б1р1 жыраулык форманын ауыз эдебиетшен алгашкы белшу тусын бшд1рсе, екшшю1 - б1рнеше гасыр бойы дами отырып, езшщ бшк белесше кетершгеншщ белпсь Осы тэр1зд1 кершютердщ кайсысы да сез болып отырган кезен поэзиянын б1р керкемдш арнада ем1р сургеншщ, сонымен катар штей езара тутастык, жалгастык, жуйелшк пен дамыгандыгынын дэлелЬ> [2; 47], - деп багалайды. Бул енердщ керкемдш кунарын келешек урпакка жетюзе бшген халык шыгармашылыгынын ем1ршендшн бшд1ред1. Зерттеуш1 Б.Ш.Абылкасымов толгауды авторлы ауыз эдебиетше жаткызады. Толгауга жасаган арнайы зерттеулершщ нэтижешнде: «Толгау - это устное индивидуальное стихотворное произведение, слагаемое в семи-восьмисложном размере (с определенными отклонениями), имеюшее тирадное строение, назидательно-дидактическое и героико-патриотические мотивы, речитацию» [3; 106], - дейдь Автор толгаудын генезисше токтала отырып, онын термелер жэне айтыстармен туыстыгына мэн беред1 де, бул аталган жанрлардын барлыгына ортак типтш белп рет1нде олардын авторынын болып жэне ауызша таралатынын айтады. Ею галымнын зерттеулершщ тогысатын тусы, ортак тужырым
ол - толгаудыц фольклордан еншюш алган, тирада тYрiнде еркш ^йкасатын, 7-8 буынды, макаммен айтылатын, жазба эдебиетке жатпайтын аралык жанр екендiгi.
Сонымен катар, толгауды монографиялык децгейде егжей-тегжейлi зерттеген Б.Абылкасымовтыц «Жанр толгау в казахской устной поэзии» ецбепнде жазба эдебиет т^сында «толгау» атымен берiлген шыгармаларды б^л санатка жаткызуга болмайтынын жетюзедь Автор толгауларга жазба эдебиетшщ ыкпалы зор болгандыктан толгау жанрыныц сипатынан ауыткып кеткендiгiн айтады. Сондай-ак, толгаудыц жанр ретiндегi формулалары - ягни к¥рылымдык, стильдiк ерекшелiктерiн барынша ыждагаттылыкпен дэлелдейдi. Fалымнын толгауды танытуга жасаган Yлкен ецбеп свзсiз эдебиеттану Yшiн к¥ВДы. Дегенмен жанрдыц элi ^нге дамуы жалгасуын ескере отырып, толгаудыц элi де зерттеудi кажет ететш, казiрri танда назардан тыс калып отырган т^старын карастыруды жвн кврдш. Осы орайда эдеби жанрлар теориясы такырыбында келелi ецбек етiп келе жаткан галым Н.Д.Тамарченконыц: ««Внежанровых» произведений не бывает... Конечно в литературе Нового времени нередко встречаются такие произведения, в которых совмещены разные жанровые структуры, образующие художественное целое иного типа, чем они сами. Наиболее яркий пример подобного вкючения различных жанров в состав произведения нового типа - роман. Не под его ли воздействием возникают и другие образцы такого рода «смещений» или гетерогенных сочетаний в рамках нового целого, особенно в Х1Х-ХХ вв.? Однако роман все же остается романом, он не становится каким-то неопределенным «внежанровым» образованием» [4; 3], - деген пЫрше сYЙенетiн болсак, жанр канша взгерюке тYCсе де, непзп тшш сактап калатындыгы туралы пiкiрлерi бiздiн ^сынгалы отырган т^жырымымызды куаттай тYседi.
Жогарыдагы зерттеулерден толгаудыц ¡рш-^сакгы жанрлардыц тогысуы мен взгерюке ^шырауы YДерiсi нэтижесiнде пайда болганын байкауга болады. Ягни жанрлар вмiр CYPуiн токтатпайды, тек келесi бiр жанр Yлгiсiнде тыцдарманына жол тартады. Б^л - Yздiксiз жYретiн к^былыс. Олай болса, толгау жанры ауызша авторлык эдебиетпен бiрге влген жок. Фольклордан еншiсiн алган, бiрак эдебиет санатына косыла коймаган, авторлык ауыз эдебиетi жанрына жаткызылатын, iргелес жанрлар айтыс, терме сынды толгау да элi кYнге дамуын жалгастыруда.Тек кейбiр касиет кемiп, кейбiр касиет артып вмiр CYPУДе. Бiр кызыгы жогарыдагы мысалдарда взгерiске тYCкен сайын жанрдыц атауы ауысса, м^нда жанрдыц атауы взгерiстерге карамастан бiрге жасасып келедь Олай деуiмiзге себеп, ^лттыц элеуметпк жагдайыныц шиеленiскен т^сында толгау жанрыныц кайта тYлеп отыруында.
Аристотель заманынан берi карай зертеу нысаны болып келе жаткан жанрды пайымдау, теориялык т^ргыдан зерделеу мэселесi элi ^нге кYн тэртiбiнен тYCпей келе жаткан мэселе. Осыган карамастан элi ^нге табигаты толыкканды ашылмаган категория. М^ныц себебi жанрдыц тарихи т^ргыдан жылжымалы, взгермелiлiгiнде. Осы пайымга CYЙенiп, толгауды жанрлык т^ргыдан карастыруда белгiлi калыпка салып, жYЙелеу максатын гана квздемеймiз. Б^л тYрлi тарихи кезендегi эдебиеттщ даму YДерiсiн, соныц iшiнде жекелеген толгау сынды эдеби ^былыстардыц мэнш багамдау Yшiн де кажет. Сол себепт де толгауды жанрлык т^ргыдан зерттеу тэжiрибесi взiн осы т^ргыдан актайтын амал-тэсiл. Белгiлi бiр шыгармаларды ортак белгiлерi аркылы топтастыру эдебиет тарихында ежелден бар болганымен, жанрды к¥раушы сипаттары жылжымалы болып келедь Жанрдыц к¥рылымдык, такырыптык сипаты жэне аткаратын кызмет Yнемi взгерiп отырады. Ягни толгаудыц жазбаша туып, импровизациялык сипатыныц аздап элсiреуiне карамастан, бYгiнгi поэзияда толгау дамуын токтаткан жок. Оныц тарихи калыптаскан типтiк белгшершщ жалгасын тауып отыруын басты дэйек ретшде ^сына аламыз. Сонымен катар б^л жанрдыц вмiршендiгiнiн тYпкi себеб^ кызметшщ когамдагы элеуметтiк мэселелердi шешуге багытталуында деп бiлемiз. Жанрдыц кайта жацгыруы мен тYрлi взгерiске тYсуi туралы свз козгаган галым Е.Анисимованыц: «Представляется, что разработка Жуковским русской баллады являлась, по существу, не отказом от написания национальной поэмы, которую в это время ожидали от поэта, а оригинальным художественным решением этой литературной задачи. Баллада как нельзя лучше отвечала запросу эпохи - описанию и осмыслению национальной истории в определенном ракурсе. Жанровый архетип баллады в историческом контексте» [5; 157], - деген пшрше ден койсак, галым белгш жанрдыц вмiр CYPуiнiн взi когамдагы белгш бiр кажеттшктен туындайтынына баса назар аударады. Осы себептен де бiз толгаудыц кайта кYш алуына когамдагы элеуметтiк мэселелердщ ушыгуы елеулi эсерiн тигiзедi деген болжам айткымыз келедi. Жогарыда аталган ецбекте айкындалган толгаудыц к¥рылымдык, стильдш тэсiлдерi мен лексика-семантикалык
ерекшелштершщ, жанрдьщ езше тэн формулаларыныц дэл rça3ipri тустагы толгауларда KepÎHÎc 6epyi де осыган дэлел бола алады.
Б.Ш.Эбшкасымов толгаудыц курылымы тек 7-8 буынмен шектелмейтiнiн жэне оныц кене тYрлерiнде буын саны eзгерiп отыргандыгын айтады. Муны толгаудыц кене тYрiне тэн формула ретшде карастырады. Муны галымныц :«Чем же объясняется это явление? Во первых, постепенным наращиванием новых содержательных качеств в жанре; во вторых, специализацией устных поэтов одновременно в нескольких жанрах, что вело к взаимовлиянию различных жанровых форм (толгау, арнау, терме и других); В тертьих, могучим воздействием письменной культуры» [3; 46], - деген тужырымынан байкаймыз. Дегенмен галымныц жасаган статистикалык зерттеулерше CYЙенсек, толгаудыц 70-90 пайызы 7-8 буынды болып келген. Бiздiцше, ертедеп айтыс, терме сынды импровизациялык жолмен тыцдарманына жол тартатын толгаудыц калыпка багынбауы, эуеннiц ыргагына сэйкес кубылуы зацдылык. Ал оныц кебшесе 7-8 буынды калыпта жетюзшу^ жогарыда айтылган себептен де мацыздырак секiлдi. Элеуметтiк мэнi зор мэселелердi козгайтын жауынгер жанрдыц акынды толкыткан кYЙге тыцдарманын ортактастыру басты максат. А.Байтурсынулынша: «Толгаганда айтатын нэрсесiн толгаушы тыскаргы галамнан алмай, iшкергi галамнан алады. Толгаушы акын эуелi кецшшщ кYЙiн, муцын, мYДдесiн, зарын, ^йшшш, CYЙiнiшiн айтып, шер таркату Yшiн толгайды. Екiншi iшкергi галамында болган халдарды, нэрселердi сыртка шыгарып, баскаларга бiлдiрiп, баскаларды сол кeцiлiнiц ^шне тYсiрiп, халiн тYсiру максатпен толгайды. Толгау кыскасын айтканда, iш казандай кайнаган уакытта шыгатын жYректiц леб^ кeцiл кусыныц сайрауы, жанныц тартатын ^ш. Акындык жалгыз ез кецшнщ кYЙiн толгай бiлуде емес, баскалардыц да халiн танып, кYЙiне салып толгай бiлуде» [6; 261]. Ягни оныц тиiмдi тэсiлi анык, нык айтылатын, кыска кайырылатын 7-8 буын болмак. Эткiр элеуметтiк-дидактикалык сарынына коса, керкем ой 7-8 буынмен ыкшам, ой екшнш жеткiзуге ыцгайлы тирадалармен айтылуы, сонымен катар эуенмен айтылып, аспаппен CYЙемелденуi де адресатка оцтайлы жеткiзуге багытталган. Бул касиеттердiц элi кYнге дейiн толгаудыц бойынан табылуы аталмыш жанрдыц Асанкайгы заманынан осы ^нге дейiн кeркемдiк hэм элеуметпк миссиясын аткарып, дамуын жалгастырып келе жаткандыгыныц белгiсi. А.Байтурсынулы ауызша эдебиетп жYЙелегенде де, жазба эдебиеттi жYЙелегенде де «толгау» атауына токталуы жанр сабактастыгын мецзегенi болар.
Бiз ез кезегiмiзде бул дэстYрдiц казiргi казак поэзиясында элi де жалгасын тауып жаткандыгын, толгау жанрыныц галым аныктаган элеуметтiк желiлерiнiц жэне тYP мен мазмун уксастыгын да бYгiнгi поэзиядан кездеспре алатынымызды Исраил Сапарбай, Серш Кусанбаев, Аспанбек Шугатаев т.б. акындар шыгармашылыгы дэлелдей тYседi.
Жогарыда толгау жанрыныц керкемдш дэстYP, стиль, форма бiрлiгiне коса, аспаппен CYЙемелденуi де мацызга ие екендiгiн айткан болатынбыз. Мысалы, Исраил Сапарбайдыц алгашкыда «Кертолгау» аталып, кейiн келе «Сершер» тобыныц орындауында эстрадалык эуенге косылып айтылып, «Казактыц кара баласы» деп езгертшген толгауында кенеден мура болып калган дидактикалык сарын да, шешендiк накыл да кездесiп отырады. Акын толгаулары образдылыкка, бейнелi сездерге, фразеологизмдер мен накыл сездерге бай. Ещсте жYрген ел болмас, Етектен кесiп жец болмас. Еншшеп алган ауруга Ею дYниеде ем конбас, - деп бастапкы екi тармактан туратын ежелден келе жаткан накыл сeздi езшше «Еншiлеп алган ауруга, Екi дYниеде ем конбас» деп жалгастырады. Осы секiлдi терец мазмунды, ешкашан мэнш жоймайтын керкем сeздi тYЙдек-тYЙдегiмен агытады: Ананыц CYтiн арда емген Атадан бала кем болмас. Тебшш атка мiнсе де, Тектiге тентек тец болмас. Казанга тYCпей ас болмас, Карекет кылган аш калмас. Бул - кeркемдiкке коса шешендштщ, терец ойлылыктыц белгiсi. Сез куд!ретш мецгерген акын «аузыцмен орак орасыц, тiлiцмен оны баулайсыц» сынды фразеологиялык утымды тiркестер мен коса, метафора, эпитет, тецеулерден де кенде емес. 7-8 буынды тармактар араласып келш,
тYЙдектеле толганатын тирадалар сырткы формалык жагынан да ежелп толгауларга ете жакын келедь Эсiресе, И.Сапарбай толгауыныц Доспамбет жыраудыц толгауларымен ерекше Yндестiгiн байкауга болады. Доспамбет Жыраудыц «^огалы келдер, ком сулар» немесе «Айналайын Ак Жайык» аталатын екi толгауыныц пiшiндiк к¥рылымын акын «Кертолгауында» ете жакын кайталайды. Исраил Сапарбай:
Е1/цiс2/те3 жYP4/ген5 ел6 бол7/мас8, Е1/тек2/тен3/ ке4/сiп5 жец6 бол7/мас8. Ен1/шi2/леп3 ал4/ган5 ау6/ру7/га8, E1/Ki2 дY3/ние4/де5 ем6 кон7/бас8 [7; 304]. Доспамбет Жырау:
Ко1/га2/лы3 кел4/дер5, ком6 су7/лар8 Ко1/ныс2/тар3 кон4/ган5 е6/кiн7/бес8. А1/рыс2/тан3/дай4 е5/ю6 б^7/тын8 ал9/шай10/тып11, Ар1/гы2/мак3 мiн4/ген5 е6/кш7/бес8. Кi1/лец2 б^з3/дай4 кiл5/шей6/тiп7, Ке1/бе2/лер3 ки4/ген5 е6/кiн7/бес8. Ж^1/па2/рын3 кар4/дай5 бо6/ра7/тып8 А1/ру2/лар3 к¥ш4/кан5 е6/кiн7/бес8 [8; 31].
Жогарыда мысалга келтiрiлген екi заманныц сез зергерлершщ толгауларын салыстыра сез етсек, Доспамбет Жыраудыц «Кргалы келдер, ком сулар» толгауындагы болымсыз етiстiкке ешмшеш жалгай отырып сез саптайтын, сондай-ак жыр-толгау макамын шалыс ^йкасы басым аралас ^йкаска негiздейтiн елец формасын Исраил акынныц да колданганын кере аламыз. Арада терт гасырдан астам уакыттыц еткенiне, сондай-ак поэзияда акындык дэстYP орныкканына карамастан, жыраулар поэзиясыныц сiлемдерiн элi де байкауга болады Доспамбет толгауларыныц ерлiгi оныц елец формасынан да ацгарылып тирады. Мысалы:
Айналайын Ак Жайык, Ат салмай етер кYн кайда? Ецiсi биiк боз орда, Ецеке юрер кYн кайда, Кара б^лан терiсiн Етiк кылар кYн кайда [8; 33], - деп жырласа, осындай ершiл рух Исраил акынныц «Кертолгауында» да жалгасын тауып: Ещреп туган ел Yшiн, Едiге сынды ер кайда? Ещсте малы мыцгырган, Ежелгi коныс жер кайда? Еншю белек ер ^лан,
Ецсесi бшк ел кайда? [7; 305] - деп жырланады.
Дегенмен с^раулы сейлем формасындагы екi толгауда сырткы ^ксастыкпен катар, айырмашылык та жок емес. Доспамбет жырау егеулi найза колга алып, ецку-ецку жер шалган казактыц бейбiт кYнiн ацсап, сол ацсар жырга аркау болса, Исраил акынныц «кайдасыныц» астарынан езектi ертеген екшш табын байкайсыз. Сарыезекке тегiлген калдыктар, Семей полигоны iсiнде бас кетерер м^раттас азаматтар табылмаганда «Едiге сынды ер кайда?!» деп ашынады. Б^л толганыс кайраткер акынныц кесемсездерiнде: «Ал ецщ айтыцызшы: кешегi казак пен бYгiнгi казактыц арасында кай т^стан карасацыз да кандай езгешелiктi кердщз? Айырмашылык бар ма? Канша дегенмен, аралыкта ец кемiнде бiр жарым гасырдыц с^лбасы жатыр... Айнакатесiз акикат -Абай екi жакка да ортак, бiрдей, тiптi, тарих Таразбаны десек жарасар!..
Эткен кYннен сабак алу да, еткен-кеткеннiц таFдыр-тэлейiнен тэлiм алу да, тiптi, кYнi кешеп Алаш боздактарыныц арман-мYДдесiн алFа устану да бiлген кiсiге - емiрлiк мектеп, емiршец енеге. Ал аманат жеш бiр баска. Ол - ж^мыр баска жYк, пайымдыFа парыз, караЙFанFа карыз. Замана жYгiн аркаFа салып, казак деген камсыздау халыктыц ертецгi кам-карекетiн ерте ойлаFан hэм ерте кеткен
сол мыцболгырлардыц, бYгiнгi пайыммен салмактасак, эркайсысы бiр-бiр Толагай тектес тулгалар екен-ау! Омыраулы екпек кезецнiц коцыраулы кeшi кекжиек асып кеттi десек те, сананы сагат сайын тYртiп оятатын жацгырык жаргак кулагымыздыц кей-кейде кулкын сэрщен куршын кандыратыны бар» [9], - деп жалгасын тапкан. Акын туган жердiц касiретiн гана емес, оныц осы ^йге тYсуiне себеп болган халыктыц бейкам, ацгал да дацгаза тiршiлiгiне кYЙiнедi. Бiтпейтiн даудыц соцында жYрiп, агайыннан есе тYгендеп жYргенде, жерiмiзге жатжурттыц ие болып жатканын айтып елдiц рухын оятуга тырысады. Жалпы мундай елец формасыныц кайталану кубылысы тек осы екi жырауга гана тэн емес, оны ежелп hэм казiргi толгаулардан да кездеспруге болады.
Асанщайгы (IV гасыр): Бул заманда не Fарiп? Ак калалы боз Fарiп, ЖаксыларFа айтпаFан Асыл шырын сез Fарiп. ...Ата журты бухара взколында болмаса, Канша жаксы болса да, Кайратты туFан ер Fарiп [ 8; 25].
Торайгыр Ед1геулы (XVIII-XIXгасырлар)
Бул заманда не Fарiп?
Кадiрiн бiлiп укпаса,
ДYPрi гауhар сез Fарiп.
Замандасы болмаса,
Кария болар тез Fарiп.
Ел жаFалай конбаса,
Бетегелi бел Fарiп.
Каз, YЙрегi болмаса,
Айдын шалкар кел Fарiп.
Эдiл бш болмаса,
Бiрлiгi кетiп ел Fарiп.
Кадiрiн елi бiлмесе,
Кайратты туFан ер Fарiп [10; 269-270].
Аспанбек Шугатаев (XXIгасыр): Бул заманда не Fарiп Тереа семiз, елi арык. Шектен шыккан шенеунiк, Шекпен киiп шен алып, Швейцарияда демалып. Атасыныц малындай, Казынадан жеп алып. Креслоны басып жамбаска, ¥йыктап отыр терi аFып. Кара жердi кескiлеп, Кара кытай жер алып. СYЙегiн казып атамныц, Кемiрiп жатыр кен алып. Астанам жайнап турFанмен, Ауылымызды сел алып [11].
Осы Yш кезецнiц шы^армашыл тулFаларыныц коFамдык-элеуметтiк мэселелердi сезiнудегi, тындармаота жеткiзудегi формалык уксастыктар жоFарыдаFы келпрген мысалдарымызды куаттай
тYседi. 1шю тебiренiсiн «Б^л зaмaндa не Faprn?» деп, риторикaдык C¥рaкпен бaстaп, оFaн жayaп бере отырып жырлayы - aкын-жырayлaрдbщ Yшеyiне де ортaк ¥ксaстык. Зерттеyшi Б.Ш. Эбшкзсымов м^ц^й ¥ксaстыктaрды кaзaктbщ aрFы-бергi aкын-жырayлaрынbщ жэне тYркi xaдыктaрынbщ -к^мык, TOFa^biR «ойлу йырлaры», кырFыздbщ «сaнaт шсыят ырлaры», бaшк¥P1Tbщ кобaйыр т.б. сиякты толFay жaнрынa жaкын жырлaрды сaлыстырa отырып, ортaк фрaзеологиялык ^ркестердщ, жекелеген типтiк сeздер мен иркестердщ, сондaй-aк тaрмaк, шyмaктaрдыц кездесетiндiгiн такты мысaлдaрмен кeрсетедi. М¥ндaFы толFayлaрдaFы ^mana^ YДерiсiн стильдiк тэсiл, жaнрдbщ тaбиFaтын aшaтын формyлa ретiнде кaрaстырaды. Famm^iH зерттеулершщ нэтижесiн тiрек етiп aдaр болсaк, б^л YДерiстщ элi кYнге жYрiп жaткaндыFын бaйкaймыз. АсaнкaЙFы мен ТорaЙFыр Ед^е^лыш телiнген «Б^л зaмaндa не Faprn?» толFayыныц к¥Pылымынaн eте жaкын ¥ксaстыктaрды, тiптi «Ел жaгaлaй щoнбaсa, Беmегелi бел gapin. Ka3, Yйpегi бoлмaсa, Айдын шaлщap квл gapin» сынды тYгaстaй тaрмaктaрдыц ^mana^m бершуш бaйкayFa болaды. Зaмaнынbщ кeкейтестi мэселелерш жырлayдa aдFaшкы екi толFayдaFы философиялык ой-т^жырымныц бaйсaддылыFын, терецщгш aцFaрaмыз. Ад Аспaнбек Ш¥Faтaев толFayы ^дттык ^ндылыкгарымыз сaнaдaтын aнa тiлiмiз, aсыл дiнiмiз, дiлiмiздщ жоFaлып, к¥ныныц к¥лдырaп бaрa жaткaнын жырлaп ^та коймaй, OFaн себепшi болып отырFaн шендi-шекпендi мен элеyметтi сынaFaн eткiрлiгiмен ерекшеленедi. Сондaй-aк м^чда a^rn толFayдыц жaмaн мен жaксыны кaтaр aдып сaлыстырa жырлay дэстYрiн утымды пaйдaдaнFaн. Мысaды:
K^naFa кеткен кaзaктыц, Ар-нaмысы тонaлып. Атa дiн, aнa тiл eлдi, Атaн тYЙенiц комы ayып. Бiр кaзaккa-бiр кaзaк, ЖYгiрiп жYP ок aлып. Сырын бермейтiн жiгiттер, СырFa тaFyды модa Fып. Гей клyбтa жYP бiрaзы, Орaмaлын орaнып. Kыздaрым кетп шетелге, Жaт кYЙеy бaлaн тeр aдып. БолaшaFымыз б^лы^ыр, Кeрешегiмiз гар aнык. Бiр кYнi Жердщ бетшен, Кетпесек болды жоFaдып...[11] - деп, aйнaлaсындaFы eмiр шындыFын aйнa-кaтесiз ситатгап, ^щл тYкпiрiндегi кayпiн де тayсылa жыр етiп aктaрaды. Аспaнбек адыннын толFayлaрынbщ C¥рayFa негiзделiп бaстaдyынaн eзге, ежелгi толFayлaрдыц сiлемiмен эрбiр шyмaктыц бaсындa «Долы дa, долы, долы кун!», «KyMaü дa, щyмaй, щyмaй кун!» немесе «Kapagaнды деп жылaймын», «Оскенмен деп жылaймын», m.6. сынды дыбыстык кaйтaлay, ^з кaйтaдayлaрдыц болуын бaйкaймыз. ОсыFaн косa ежелгi толFayлaрдaFы секiлдi тYЙдектелiп aйтылып, белгiлi ретпен кaйтaлaнaтын ¥Йкaстaрмен емес, тирaдa ретнде берiлyi кeне жaнрдыц колaмтaсын Yрлеп, кaйтa тiрiлтy жолындaFы iзденiсi деп бiлемiз.
Элен тездщ теориясын терендей зерттеген Faдым Зэки Ахметов толFayFa: «ТолFay» шындaп келгенде эн емес, бiрaк эуенмен aйтyFa лaйыктaдып шыFaрылFaн xaлыктык лирикaнын 6íp тYрi, <...> eлендердiн тирaдa-тирaдa боп бeлiнyi эсiресе толFayFa тон...» [12; 254], - деп aныктaмa бередi. Осы орaйдa толFayдын энмен емес эуенмен aröyFa лaйыктaлy ерекшелiгiнiн эволюциясын, eзгерiске ¥шырayын И.Сaпaрбaйдын «Kaзaктын кaрa бaдaсы» толFayы мен А.Ш¥Faтaевтbщ «Долы дa, долы, долы ^н!» a1ты толFayлaрынaн кeремiз. И.Сaпaрбaйдын «Kaзaктын кaрa бaдaсы» толFayынын эстрaдaмен CYЙемелденiп, полифониялык рухты эуенмен берiлyi толFayдын эсер-кyaтын еселей тYCкендей. ТолFayдын сaxнaдык кырыныц дaмyы, виртyaлды кенiстiк aркылы немесе теледидaр aркылы тaрaдyы - тындaрмaнды «iш кaзaндaй кaйнaFaн yaкы1тa шыFaтын жYректiн лебше» ортaк етуге, тындaрмaнмен бaйлaнысын aр1тырa тYсyге, aдресa1тын кeнiлiне ой сaлyFa зaмaнayи технологияны тиiмдi пaйдaдaнyымен ерекшеленетш дaмy сaтысы.
А.Ш¥Faтaевтын ютуб кaнaлындa (https://www.youtube.com/watch?v=HaVCIVCgZAA 2019 ж.) eз дayысымен окып берген «Долы дa, долы, долы ^н!» толFayынa эyеннiн жэне бейне
суреттердщ фон репнде алынуы да толFаудыц жанр репнде дамуындаFы жаца тэсiл. Жаца заманныц жетiстiктерi аркылы акын жанын тебiренткен коFамныц аскынFан дертi мен элеуметтщ жаFдайы толFаудыц тыц формасымен тыцдарманына hэм кeрерменiне жол тартты. Кумай да, кумай, кумай ^н!
Кулдилап темен кулаймын. КYЙбецмен еткен ^ндерге, КYлкiмдi берiп муцайдым. Жартыкеш тiлiм зарланFан, Обалын кiмнен сураймын. Дiнiмнiц дiцi шайкалFан, Дэрiс ап жYрмiз шайтаннан, КудаЙFа кайтiп унаймын?! ШашылFан елдiц тарыдай, ШацыраFын кайтш кураймын?! Кетiгi кеткен дYниенiц, Теттн калай бураймын?! Адасып бара жатырмыз, Аманында кYн-айдыц. Ерi намысын таптаFан, Елi арысын жоктаFан Кызтекелерi каптаFан, Аруы ардан апа-ан, Не заман болды актабан? Арылар ма екен бу каЙFым? КeкбайраFымды кушактап, КазактыFым деп жылаймын. Азатты^ым деп жылаймын [13] ! !! -деп толFаFан акын жыры тYЙдек-тYЙдегiмен аFытылады.
ТолFаулар eмiр кубылысы жайлы ой-тужырымдары десек, оныц да автордыц iшкi психологиялык кYЙiне байланысты тYрлi кeцiл-кYЙде берiлуi - ежелден келе жаткан жанрлык ерекшелiк. Мысалы, Доспамбеттщ толFауларында: ТолFамалы балта колFа алып, Кол бастадым eкiнбен. ТобыршыFа бшк жай салып, Дуспан аттым екшбен, -
деп eршiл рухты елец жолдарымен толFаса, Аспанбек акын толFаулары улттык болмыстыц жоFалып бара жатканды^ын элдебiр уайыммен, кYЙрек, нэзiк сезiмдермен толFайды. Не заман болды актабан? Арылар ма екен бу каЙFым? КeкбайраFымды кушактап, КазактыFым деп жылаймын.
Азатты^ым деп жылаймын! ! ! («Долы да, долы, долы ^н!» толFауынан) Немесе:
БолашаFымыз булыщыр, Кeрешегiмiз кер анык. Бiр Жердiц бетiнен,
Кетпесек болды жоFалып...(«Бул заманда не Fарiп!» толFауынан ) Бiз жоFарыда жанрдыц даму YДерiсi жайлы айтканда оныц касиеттерiнiц жылжымалылы^ын сез еткен болатынбыз. Осы тужырымды толFауFа катысты айтар болсак, оныц ежелден келе жаткан етене касиет - синкреттшш аясында жацFырFан енер тYрлерiмен байланыса отырып дамуында жылжымалылыкты байкаймыз. Бiрак сырткы пiшiндiк жетшу оныц мазмундык тарапына айтарлыктай езгерю экелмеген. Жекелеген жанрлар туралы Т.С. Степичеваныц: «Каждый жанр по-своему отражает некую концепцию мира. Однако целостную модель действительности во всей её многогранности ни один отдельно взятый жанр не отражает, а лишь фиксирует некоторые её
стороны» [14; 45], - деген тужырымын ескерсек, толFаудыц коFам алдындаFы бастапкы жанрлык кызметi аса eзгерiске ушырай коймаFан. Ягни толFау жанр ретiнде езгерютерге ушырап, жетiлгенiмен коFамныц керкем бейнесш жасаудаFы eзiндiк шарттары eзгерiссiз калFан.
Эдебиет зерттеушiсi Н.Келiмбетов бул сабактастыкты табиFи эрi кeркемдiк зацдылык ретшде: «... XY-XYIII Fасырларда eмiр CYPген казак жыраулары поэзиясындаFы элеуметтiк жэне дидактикалык сарындардыц тYп-тeркiнi ежелгi тYркi эдебиетiнде жатканын ацFару киын емес. Ежелп тYркi поэзиясы мен казак жырауларыныц дидактикалык сарындаFы толFаулары арасындаFы дэстYP, стиль, форма бiрлiгi ерекше назар аударады» [15; 251], - деп баFалайды. Бiз ез кезегiмiзде, казак жыраулары поэзиясыныц басты устанымы болFан азаматтык позиция И.Сапарбай, А.Ш^атаев толFауларында принциптiк эрi кeркемдiк тэсш жаFынан, сонымен катар тYP мен мазмундык жаFынан кeрiнiс беретiндiгiн айта аламыз.
Корытындылай келе айтарымыз, толFау жанры сырткы пiшiнi мен шю мазмуны, пэлсапалык, танымдык, баFалаушылык, бастысы элеуметтiк кызметiнiц турактылыFымен коса, заманныц, эдебиеттiц даму талаптарына сэйкес едэуiр eзгерiстерге ушыраFан. Белгiлi эуенмен, жырмен жырланатыны жэне кенеден келе жаткан музыкалык аспап домбырамен, кобызбен CYЙемелденiп айтылуы сакталFан, осыFан коса заманауи эстрадалык аспаптармен CYЙемелденiп айтылуы жанр дамуындаFы жацашылдык дей аламыз. Жазба эдебиеттщ ыкпалын сeзсiз мойындаFанымызбен, кей толFаулардыц элi де импровизациялык жолмен туатынын ескере келе, толFауды элi де жазба эдебиет жанрына толыктай косыла коймаFан аралык жанр деп есептеймiз. Сонымен коса, толFау элi кYнге синкреттiлiгiн жоFалтпаFан жэне даму YCH^^ri жанр дегiмiз келедi.
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер
1. Бахтин М.М. (1970) Проблемы поэтики Достоевского/ Собрание сочинении в семи томах. Т. 6. - М.: «Советский писатель». - 505 с.
2. Дербюэлин Э. (1990) Эдебиет туралы толганыстар. - Алматы: Fылым. -296 б.
3. Абылкасымов Б.Ш. (1984) Жанр толгау в казахской устной поэзии. Алма-Ата: Наука. - 120 с.
4. Теория литературных жанров //под. ред. Н.Д.Тамарченко (2011) Москва: Академия. - 256 с.
5. Анисимова Е.Е. (2018) «То знакомый голос был...» жанровый архетип баллады в историческом контексте: самозванчество // Вестник Томского государственного университета. Филология. № 53 С. 143-163
6. Байтурсынулы А. (2013) Алты томдьщ шыгармалар жинагы. Алматы: «Ел-шеж1ре». Т.1: - 384 б.
7. Сапарбай И. (2012) Рухнама. Алматы: «Казыгурт». Т. 3. Жыр жинагы. - 512 б.
8. Бес гасырлар жырлайды. 2 томдык./ Курастыр. М.Магауин, М.Байдвдаев (1989) Алматы: Жазушы. -Т.1. - 384 б.
9. Сапарбай И. (2018) Рух мейманасы. http://ult.kz/post/israil-saparbay-rukh-meymanasy 06.04.2018
10. Казак би-шешендершщ дуниетанымы жэне философиясы (2007) // Казак халкыныц философиялык мурасы. Жиырма томдык. 9-том. - Астана: Аударма, 2007. -472 б.
11. Шугатаев А. Бул заманда не гарш! https://www.youtube.com/watch?v=HaVCIVCgZAA
12. Ахметов З.А. (1964) Казахское стихосложение.- Алма-Ата : Наука, 1964. - 460 с
13. Шугатаев А. Долы да, долы, долы кун! https://qamshy.kz/artide/10230-kok-bayraghymdy-qushaqtap-qazaqtyghym-dep-dgylaymyn
14. Степичева Т.С. (2011) Полифоническая организация текста современной былички как результат трансформации традиционного жанра // Вестн. Том. гос. ун-та. № 345. С.44-46.
15. Келiмбетов Н. (1991) Ежелп дэуiр эдебиетг Алматы: Ана тiлi. - 294 б.
Трансформация и социальная функция жанра толгау
Г.Р. Саулембек Институт литературы и искусства им. М.О.Ауэзова, КазНУ им. Аль-Фараби, Алматы, Казахстан gulmira. saulembek@gmail.com
В статье рассматривается процесс формирования и развития жанра толгау. Изучается роль письменной литературы в развитии толгау и насколько она повлияла на изменение традиционных признаков
жанра. Анализируется вклад цифровых технологий и современного музыкального искусства в развитие жанра толгау, предлагаются научные доводы о характере трансформации толгау. Несмотря на обновление жанрообразующих элементов, рассматриваются особенности сохранениязначительных типичных формальных признаков, содержательных характеристик, а также социальной, дидактической функции направляемой адресату.
Ключевые слова: толгау, литературный процесс, поэзия, жанровая трансформация, социальная функция.
Transformation and social function of the tolgau genre
G.R. Saulembek M.O. Auezov Institute of Literature and Art, al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan gulmira. saulembek@gmail.com
The article considers the process of formation and development of the Tolgau genre. The author studies the role of written literature in the development of Tolgau and how it influenced the change of traditional features of the genre. The article analyzes the contribution of digital technologies and contemporary musical art to the development of the Tolgau genre, offers scientific arguments about the nature of Tolgau's transformation. Despite the updating of genre-forming elements, we are discusing about the nature features of preserving significant typical formal features, content characteristics, as well as the social, didactic function sent to the recipient.
Keywords: tolgau, literary process, poetry, genre transformation, social function.
Редакцияга 28.03.2020 тYCтi.
