THE ISSUE OF DULAT AND ABAY IN THE SCIENCE OF KAZAKH LITERATURE Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

THE ISSUE OF DULAT AND ABAY IN THE SCIENCE OF KAZAKH LITERATURE

Pertaeva E.

Candidate ofphilological sciences, docent of Taraz International Institute of Innovations,

Taraz, Republic of Kazakhstan

ЦАЗАК; ЭДЕБИЕТТАНУ ГЫЛЫМЫНДАГЫ ДУЛАТ ПЕН АБАЙДЬЩ МЭСЕЛЕС1

Пертаева Э.;.

Халыцаралыц Тараз инновациялыц институтыныц доцентг, ф.г.к.,

Казацстан Республикасы, Тараз ц.

Abstract

The article is devoted to the problems of the famous Kazakh poets Dulat and Abay in the science of Kazakh literature. The article comparatively analyzes the songs of the two poets. Dulat and Abay contributed to the formation of Kazakh written literature. They have enriched the content of our poetry and helped to develop fiction.

Аннотация

Статья посвящена проблемам известных казахских поэтов Дулата и Абая в науке казахской литературы. В статье сравнительно анализируются песни двух поэтов. Дулат и Абай внесли свой вклад в формирование казахской письменной литературы. Они обогатили содержание нашей поэзии и помогли развить художественную литературу.

Keywords: Kazakh literature, folk poetry, Dulat, Abay, written literature.

Ключевые слова: казахская литература, народная поэзия, Дулат, Абай, письменная литература.

Казактын Абайдан б^рынгы эдебиеп теказ, теркшаз эдебиет емес едг Хальщтьщ ауыз эдебиеп, оньщ шшде эаресе, поэзия езгеше бай, эрi езшше керкем болатын. вз емiрiнде, тагдыры мен т^рмысында айрыкша орын алган, гасырлар бойы м^вдасы, сырласы, эрi акылшысы болтан сез енерш халык аса жогары багалады, оны молыктырып, жетiлдiрiп отырды, жадында сактады. Ерлiк пен елдiктi халыктын жаркын касиеттерш жырлаган эпикалык тынысы кен, ¥зак желiлi дастандар мол болатын. Тарихта аты-жеш мэлiм жекелеген акыидардыц творчествосы, импровизация мен айтыс енерi де мол дамыды. Абай соларга Yнiлмей, сокпай кеткен жок.

Кеменгер Абай езiне дэуiр арткан, тарих жYктеген мiндеттiн ^лан-гайыр кендiгiн де, мэн-манызын да мейлiнше терен тYсiнген. Ол езiнiн аскак идеяга толы, аскан керкем шыгармаларын ермек iздеп, ерiккендiктен жазган жок, зор элеуметтiк максат кездеп жазды. Аса куатты акындык таланты классикалык эдебиеттердщ тэжiрибесiне иек артуы, уакыт рухын, тарих тамырынын согысын калткысыз сезiнуi оньщ сол максатына жетуiне мYмкiндiк бердi.

¥лы Абайды казак тел жазба эдебиетшщ атасы деп таныганымызга гасырга жуык уакыт еттi. Абайдын емiр CYрген ортасы, акындык айналасы, батыс пен шыгыс эдебиетiнiн ойшылдарына катысты мэселелердщ кепшiлiгiнiн басы ашылып, дэлелденiп жатыр. Бiз Абайды шыгыстын, эсiресе, орыстын классикалык эдебиетшщ творчестволык тэжiрибесi мен реалистiк принциптершен тагылым ала отырып, бYкiл элемдш поэзиянын денгейше кетерiлдi. Сейтш ол туган халкынын мэдени тарихында тугас дэуiр курады деп келдiк. Ал акыннын алдында кiмдер тур деген сауалга

жауапты алыстан iздедiк. Олар батыстьщ Гете Байрон, Пушкин, Лермонтовтары мен шыгыстын Фердауси, Науаи, Шамси жэне тагы баскалары. Элем эдебиетi классиктершщ катарындагы данышпан акыннын батыс пен шыгыс эдебиетш жете менгеруi логикалык зандылык. Ал, оган топырагынан эсер етушi акындар болмады деу Yлкен кате пiкiр. Абайга ен бiрiншi эсер еткен жыраулар поэзиясы. Ал жыраулыктан акындыкка еткен дэуiрден мысалга алатын болсак, езшен бiр буын бурын емiр CYрген Дулат, Шортанбай, Мураттардын отты жырлары. Эсiресе, Дулат Бабатайулынын айшыкты жырлары деп айтуымызга болады. Себебi, Мухтар Эуезов «Абай жолы» роман-эпопеясынын алгашкы нускасы «Абай жолы» романында Дулат деп берш, оны Абайга акылшы ага ретшде эдемi суреттеген. Оны керкем шыгарма дейн десек, М.Эуезов ез сезшде: «Абай емiрi мен «Абай» романынын айырмашылыгы жок. Романдагы адам, жер, су, уакига бэрi дэлме-дэл. Сейтш, роман шын тарихшыга косымша. Шын тарих - тарихи романга косымша берш отырады» [1, б. 14]. Бунын езi бiздiн CYЙенген негшмвдщ бiр дэлелi. Дулат пен Абай жайлы сез козгаганда, бiздiн келш тiрелетiн жерiмiз Абайдын «Бiреудiн шсЫ елсе, каралы-ол» деген еленiндегi:

Шортанбай, Дулат пенен Буцар жырау,

Олещ 6ipi - жамау, 6ipi - цурау.

Эттец, дуние-ай, сез таныр Kici болса,

Кемшiлiгi эр жерде-ац Kepmin тур-ау! - [2, б.

66].

деген пркестер. Осыны непзге алган кейбiр галымдар Дулатты Абайга манайлаткысы келмейдг Бул сауалга сыншы Т.Шапай былай деп жауап бередг «Абай - Шортанбай, Дулат пенен Букар

жырауды бекерге ауызга алмайды. Булар - сарай акындары емес. Абай жек квретiн, ел актап елец айткан, свз кадiрш кепрген катардагы влецшшер емес. Булар кYмэнiцiз болмасын - Абай Yшiн, взшщ алдында вткен казак акындарыныц iшiндегi ец кадiрлi есiмдер. Букар, Дулат, Шортанбайды -«мансуктау» - таза эстетикалык тургыдагы «терютеу». Бул айталык, Шортанбай, Дулат шыгармаларыныц элеуметтiк сипаттарын, взшдш шындыгы мен эсемдiгiн жокка шыгару емес. Жаца поэтиканыц туганын жариялау. Осы фактт журт санасына сщру Yшiн нак солардыц беделдерi кажет болды деп тYсiну керек» [3, б. 153]. Ал профессор М.Мырзахметов «Еш кYЙмек бiр жанга эдшет пе?» деп аталатын макаласында: «Казактар арасында кецiнен танылган Дулат жырау шыгармаларын Мэулекей казак iшiнде молдалык етiп жYрген жылдарында жинастырганга уксайды. Осы туста мусылмандар арасында панисламиспк уагыздыц кец врiс алуына орай ол 1880 жылы Шал акынныц, Шортанбайдыц жэне взiнiц влецдерiндегi акырет камы, акыр заманды жыр еткен туындыларын жамап-курап, тiптi текстологиялык жагынан вцш айналдырып, булар Дулат влецдерi болмаса да, Дулат атынан «всиетнаманы» жариялатып жiбередi. «всиетнамадагы» дiншiлдiк сарын тшл патша вкiметiнiц цензура комитетiн сескендiруi себептi, олар кггаптагы квптеген влец жолдарын алып тастап, кей беттерш тергiзiп, кайта взгерткiзуiне (ЦГИАЛ, фонд - 777, опись 3, 1880, дело №10, л. 182-184) квп нэрсенщ астарлы сыры жатыр. Ягни, Дулат мурасыныц вз заманында жацылыс танылып, бiздiц заманымызда кате багалануыныц басты себебiн де, бiрiншi рет мура ретiнде эдiлетсiз кYюiн де жыраудыц вмiр CYрген заманындагы саяси-элеуметлк тарихи окигалар мен отаршылдык саясаттыц багыт-багдарымен тiкелей байланыста ала отырып карастырганда гана тYсiне алмакпыз.

Ал «всиетнама» жарияланып жарык кврген жылы отыз бес жастагы жiгiт атасы Абайдыц гылым жолына тYсiп, штей тYлеп, корлану жолында «Рылымды iздеп, дYниенi квздеп, екi жакка уцшген» заманы болатын. Осыдан сегiз жыл вткен соц, ягни 1888 жылы Абай <^реудщ кiсiсi влсе, каралы- ол» деген атакты влецiн жазды. Сонда:

Шортанбай, Дулат пенен Буцар жырау,

Олещ бiрi - жамау, бiрi - цурау.

Эттец, дуние-ай, свз таныр та болса,

Кемшiлiгi эр жерде-ац кврiнiп тур-ау, -

деп Дулат влецше де втшр сыншыл пшр б^вдргенде CYЙенген дэлелi Мэулекей колынан шыккан «всиетнамадагы» Дулат атынан курап-жамап берiлген влец табигатын айтып отыр емес пе екен деген ой маза бермейдЬ» [4, б.118] - деп взшше тужырым жасайды. Эрине, Абай - сыншы. Ол тек жекелеген акындарды гана емес, бYкiл когамды сынайды. Казак эдебиетiне жацаша жол салып, рухани твцкерiс жасаган Абай взшщ алдындагы акындарга былай сын айтуы зандылык. Осы арада басын ашып айта кетер бiр мэселе, Абай взшен бурын вмiр сурген iрi акындардыц влендерiнiц

«6ipi - жамау, 6ipi - курау» дегенде, осы кунп кейбiр зерттеушшер айтып жургеншдей оларды жокка шыгарудан аулак. Бул бар болганы к1мге болсын, неге болсын сын квз1мен карайтын, eлендi «свз патшасы» деп тус1нген Абайдыц, сол патша свздщ мэртебесi темендемей, бвгде свзбен арасы былганбай, саф тазалыгын сактауын калаган катал сыншылдыктан туган талгампаздык талабы, эр влецнщ «тшге жещл, журекке жылы тип, жуп-жумыр тегiс келсш айналасы» деген акындык тiлегi. Абай бул акындардыц кай-кайсысын да жогары багалаган, солардан уйренген. Салыстырып кврiцiз, свз сешмдшп уш^н бiр гана мысал келтiрелiк:

Дулат акынныц: Ме^реп журтца ой цайтты, Бузауы елген сиырдай [5, б. 105]. немесе

Саудагер сарттай цайтты eMip, Кумар ойнап утыжан [5, б. 105]. сиякты образга толы пркестерш Абай акынныц:

Адасцан куш^ ceKrndi,

¥лып журтца цайтцан ой [2, б.72] деген влец жолдарынан ажырата алмаймыз. Абай Дулат тапкан ойдыц жалгаушысы, дамытушысы iспеттi. Дулаттан бiр бул гана емес, осы тэрiздес бiрнеше ой алып, оны вз шыгармасында взгеше вц берш, кулпырта пайдаланып жатса, Абай ондай акынды кайтiп жокка шыгармак.

Сонымен бiрге екi акынныц тагы бiр тогысатын тусы жеке руларга соктыкпай, казак халкын тутастай алып, сыни квзкараспен свз сомдауы.

Дулаттыц:

Эуелгi цазац деген журт, Миыгыцды керсетпей,

¥старасыз ескен мурт - [5, б. 91] деген бастапкы жолдар Абайдыц:

Крлыц елiм, цазагым, цайран журтым, ¥старасыз аузыца тYстi муртыц. Жацсы менен жаманды айырмадыц, Бiрi цан, бiрi май боп ендi ею уртыц - [2, б. 28] дегенiмен сабактасып жатса, «Бiрi кан, бiрi май боп ендi еш уртыц» дейтш тармактыц тамыры Жанактан тартылады:

Бiр урты май божанда, бiр урты цан, Ею мшез адам гой тYсi суыц [6, б. 160]. Бул влецдерде айтылып турган «устарасыз вскен мурт» сол кездеп казак халкыныц саяси ахуалына, тукке тYсiнбейтiн кврсокыр надандыгына налыган акындардыц жан айкайы десек те болады. ¥лы Абай «Цайран елiм, казагым, кайран журтым» влецшде, ел iшiндегi жагымсыз мшез-кульщтар, всекшiлiк, мактаншактык, ерiншектiк, арамтамактык, впршшшдш, озбырлык жэне тагы баска жауыздык атаулыны сынаса, ендi бiр влецшде акын квп наданмен алысып, взш кYрес майданында жецiлген жандай сезшш: Мундай елден бойыц тарт, Мен цажыдым, сен цажы. Айтып-айтып еттi царт,

Ken6edi журт, не лажы? - [2, б. 141] дейдг Дулат та Абай сиякты ез кезшде хальщтьщ береке-ынтымагын KeTipreH алтыбакан алауыздыгын «бэленщ отын YPлeгeн ел басшысы сан пысыктарды барынша катты сынады. Ер шегт есер ер жеттi, Дурыс бастар басшы жоц, Эдшетке швлдеттi - [5, б. 107] деп замана жайын кедшен тербете сез кылды.

Жалгыз ел билеу, зад-сот ктерше катысты гана емес, езге сэттерде де еш алыптыд Yндeс, идеялас турганын кеpeмiз. Мысалы, акынга, акындыкка eкeуi де катад талап кояды. Дулат: Жыршыныц аты жыршы ма, Эрюмнен елец жаттаса. Сез -жiбек жт, жыр - кесте, Айшыгы айцын кертбес, Орнеказ цылып баптаса ... [5, б. 72] десе, Абай:

Олец - сездщ патшасы, сез сарасы, Циыннан циыстырар ер данасы. Тшге жецщ ЖYрекке жылы mиiп, Теп-тегiс жумыр келст айналасы - [2, б. 63] деген талап кояды. Бipак «тшге жедш, журекке жылы тиген» сез патшасын калыд журтшылык тYгeл кабылдап жатыр ма? Абайдьщ: Айтушы мен тыцдаушы кебi надан, Бул журттыц сез танымас бiр парасы [2, б. 63] деп зар илегеш жэне белгш.

Юм жалгыз, бул жалганда - естi жалгыз, Муцдасар болмаган соц бiр сыцары. Жалтацдап жалгыз Абай еткен жоц па ? Цазацтан табылды ма соныц нары ? Оле^мен жубатты езiн-езi, Ецбегi еш, iшi берiш, ЖYзi сары. Сезт угып, ацылын алмаган соц, Патша цойса, не керек цазац шары - [6, б. 130] деп Шэкэpiм айткандай, улы Абай «сезiмдi айналама жетшзе алмадым, угып тындар адам аз» деп кYдipeнсe, осы ойды Дулаттан да кеpeмiз. Ол бipдe:

Бэрi тегiн, жер тезек, Цайсысын тацдап алайын, Асыл сезден бул кеттi... - [5, б. 106] дей келш, сол асыл сездi айтатын да, тындайтын да ко жок ылги «кылыгыд, кылжак туыскан, кырт пен мылжыд агайын десе, тагы бipдe: Ел цулагы сацырау, Юмге айтамын сезiмдi... Бэрiн айт та, бiрiн айт, ¥гынар муны ел цайда? - [5, б. 109] деп заман жайын толгап, ел билеген улыктар мен кадipi аскан жаксыларды сынап, «кармайтугын талы калмай, тередге судг1ген eлi» туралы «тунде уйкы бермеген кезшен теккен арманын айтады. Бул Дулат пен Абайдыд ортак зары, заманы, ортасы тудырган шындык Yнi.

Жалпы Дулаттыд баска замандастарынан epeкшeлiгi - емipдi сырттай гана бакылап жырлау емес, оган штей енш, эр адамныд мшез-кулкын ащы мыскылмен эжуалап немесе сылдыр сезбен сыдыртып емес, бай тедеулер, эпитеттермен бipгe

соны образдар жасау аркылы жадашылдык тургысынан кеpiнуi.

Дулат жырларыныд тагы бip езiндiк epeкшeлiгi - казак халкын тутастай алып катал сынга алуы. Ол Кашкари емip CYpгeн тYpкi дэуipiнeн бастау алып, улы Абай салган казактыд тел жазба эдебиетше дeйiнгi дэуipгe жeлi болып тартылган айшыкты жырлар мен отты ойлар тудырган айтулы абыз болган. Ол - нагыз акындык Yлгiдe елед жазып, оныд нeгiзiн салды деп айтуга эбден лайык адам. Дулат - казак тел жазба эдебиетшщ алгашкы нышандарын тудырган улы реформатор. Профессор Рабига Сыздыкованыд пiкipiнe CYЙeнсeк: «Дулат - Абайга дeйiнгi казак акындарыныд iшiндe жазба поэзияга бipтабан жакын келген, Европа мен орыс мэдениетшде классикалык поэзия деп аталатын елед сездiд бipаз бeлгiлepiнiд казактагы бастауьш таныткан акын. Казак поэзиясы Абайга дeйiн ауызша жаралып, ауызша таралган, тiлi ауыз эдeбиeтi тшшен езгеше тYсeтiн, авторлы поэзия болды, казipгi жазба поэзияны бастаушы - Абай десек, Абайдыд такыр жерден енер таппаганын жэне бiлуiмiз керек.

Казак жазба поэзиясыныд алгашкы нышандары Дулат елeддepiнeн кеpiнeдi. 1ргетасты калаган Абай болса, соны калау кeзeдi тугандыгын, калайша калаудыд алгашкы Yлгiлepiн керсеткен Дулат деп айтуымызга эбден болады» [7, б. 214].

Казак жазба эдебиетшщ кайнар кезi Абай болса, ол Дулат жырларынан бастау алып жатыр деп тYсiнуiмiз керек. Ол - жазба эдебиет пен ауыз эдебиетш жалгап турган алтын кепip кпетл.

Дулат пен Абай шыгармаларын салыстыра зерттегенде, eкi акыныд ездерше тэн сез колданыстары халык тiлiндe бурыннан бар туракты фразалар мен макал-мэтелдердщ кисынын тауып, шебер колданылуымен уштасып жататындыгын баса айткан жен. «Элбетте, фраза мен макал-мэтел халыктан алынса, оныд ез YЙipiнe косылуы да задды. Бурын жай косакталып, непзп такырыппен киындап, олардан жанды бейне курайды. Бурынгы макал-мэтел, халык сeнiмдepi сeкiлдiлepдiд катып жарыса жур1п, оны солгындатуга себеп болатын келденед суpeттepдi шагындап, курысып калган суpeттepiн жанды жуpeк кейпше айналдырады», -дeйдi профессор КЖубанов [8, б. 6].

Халыктык фразаларды Дулат пен Абай тYpлi максатка жумсайды. Казак топырагында Дулат пен Абайга дeйiнгi эдебиетте де дидактикалык Yлгi болды. Мэселен, Актамбердi жырауда: Агайыныц кеп болса, ¥лы шерiк цолмен тец. Бiлiмдi туган жацсылар, Аз да болса кеппен тец. Жацсысы кеткен ауылдыц, Артынан жацсы шыцпаса, Ортент кеткен жермен тец [6, б. 100]. Сондай-ак дала философы атанган жыраулар атына, шешендер атына байланысты айтылатын есиет, накыл сез, терме-толгау еледдер бар. Олар Букар жыраудыц:

Айналасын жер туткан, Айды батпас дeмeдiз.

Айнала imœ азайып, Кел суалмас демещз. Курсагы кушак байлардан, Дэулет таймас демещз. Жарлыны - жарлы демещз, Жарлы байга тенелiп,

Жайлауга жарыса кешпес демещз, - [6, б. 21] деп келетш елевдер1 сипаттас.

Шешендш Yлгiдегi бул толгау сездер жазба эдебиеп ертеден туып, дамыган шыгыс эдебиеттерiндегi дидактикалык-философиялык поэзияньщ кызметiн казак сахарасында ез элшше молынан етедi. Тiптi казак эдебиеп тарихында азаматтык эдебиеттщ езi алгаш осы жанрда туып, дамыды.

Махамбет:

Пыр-пырлай ушцан цасцалдац, Келтде жатып квркеймес. Ортайса келдщ цогасы, Аруана мая K^ipeHep, Бауырынан елсе баласы. Суда жузген нэн балъщ, Шагала цусца жем болар, Y3rnce келдiц сагасы. Атадан цалган сауыттыц, Шыгыршыггын тот басар, Жыртыла тозса жагасы [6, б. 38] десе, Дулат:

Асцар таудыц сэт жоц, Терт тYлiктiц цонысы, Басылмайтын сонысы. Кек майса бeлi болмаса, взен-судыц сэт жоц врлеп, цулап цонатын, Жагасы малга толатын, Аймацты eлi болмаса... [5, б. 103] дейд! Бул женшде профессор КЖумалиев: «Абай алдыцдагы казактыц тарихи эдебиетшщ сарыны да непзшде акыл, накыл сезге курылды. Сондыктан оларды непзшде дидактикалык поэзия деп атасак, артык болмайды» [9, б. 316] - деп ете дэл айткан. Дулаттыц шыгармашылык дэстYрiн дамытып жалгастырган iзбасар акын Абай: Сабырсыз, арсыз, ертшек, Керсецызар жалмауыз... [2, б. 55]. х х х

Сулу аттыц керк - жал, Адамзаттыц керю-мал. вмip CYpгeн таге,

Дэулет - цызыц, бала -бал [2, б. 207].

х х х Кeшeгi Оспан -Бip белек жан

Yrn - базар, тYзi - той [2, б. 149]. Yзiндi келпршген елец жолдарындагы керсекызар жалмауыз, сулу аттыц керш - жал, адамзаттыц керш - мал, дэулет - кызык, бала - бал, уш - базар, тYзi - той тэрiздi фразалар Абай поэзиясында мYлдем баскаша сипатталып, ажарланып, кулпырып шыккан. Эрине, мундай езгеше рец алып, жацаша тYрленiп шыккан халык поэзиясындагы туракты фразалар акынныц баска елецдершде де ете мол. Мэселен, Абай:

вмip, дYHиe дегенщ, Агып жатцан су екен. Жацсы-жаман кергетц, Ойлай берсец у екен [2, б. 144]. Абайга керкем т^вд бiреу Yйреткен жок, ол халыктан Yйрендi. Абайдыц шыгармалары тек Дулат шыгармаларымен ундесш кана коймай, Дулатка дейш емiр сурген Букар, Махамбет шыгармаларымен астасып, пiкiрлесiп жататынын керемiз.

Сонымен катар Дулат пен Абайдыц бiр-бiрiмен уштаса, уласып жаткан кезкарастары -Дулаттыц «Май, май дейсщ, май дейсщ», «Кымыз кумар, сор кумар», Абайдыц «Аш карын жубана ма майлы ас жемей», «Осы кымыз казакка» атты елецдершде ернектелген. Ек1 акынныц да шуйл1гет1ш - ет пен кымыз. Нактылай туссек, ас пен сусынга деген шектен шыккан кумарлык. Бул да - дэстурдi бузушылыктыц, дагдыдан безушшктщ бiр батыл амалы, сонымен бiрге дастаркандагы дэмнщ канау куралына айналгандыгына карсылык. вйткенi, телмiрiп, тентiреп ел адактаган кедей атаулы асы барFа тэуелдi куй кештi. Керек кезшде оныц колшокпары, тiптi малайы болуга дайын турды. Дулат:

Цымызы бар цутыртса, Соцтыгасыц эрюмге, Царамай цара, агына [5, б. 109]. Абай:

Бip жШк пен бip аяц цымыз берген, Дереу сен жумсайды бip жумысца -[2, б. 37] дейд! Эрине муныц аягы мэлш. Сонда не ктеген абзал?

Дулат акын: Бар болса цолда айраныц, Ipiмшж, цурт, цаймагыц. Цанагат цылсац болмай ма, Кексемей-ац цымыз, ет?! [5, б. 110] десе, Абайдыц усынатын акылы:

Цызылшыл семгз, жаз - цымыз, Бip Yлкeн борыш басыцда. Жуасты мiн де, айран ш, Жоц немеге шатылма [2, б. 146]. Дулаттыц мына елецдершщ непзп нысаналы максаты - «ар сатып («ар сату» пркеа Абайга да ауыскан), кымыз шкенше», ягни тентеклк жолына тускенше, казактыц «адам деген атакты» (Абай: «Адам деген дацкым бар») актайтын талапка умтылуын тшеу. Ал Абайдыц Дулаттан дамытылган жацагы жырларында ет пен кымыз мэселес акынныц ецбек туралы концепциясымен (Жалга жур, жат жерге кет, мал тауып кел, // «Малыц болса, сыйламай тура алмас ел»; «Тэуекелсiз, талапсыз мал табылмас»), урлык («Жылкыны ацдып уры жур // Эр тебенщ тасында»; Кулык, сумдык, урлыкпен мал жиылмас»), мактан («Кымыз, семiз дегенщ //Бiр мактан той жасырма. //Мактан кума, керек ку // Ойсыздарга косылма») жайындагы жан-жакты таным тусiнiктерiмен тыгыз топталып, керемет кiрiктiрiлген. Абайдыц тагы бiр тосын тужырымы - жылкыдам койды жогарм коюы: «Ой кезшен карасац, Койдан жылкы асыл

ма? Бiз бшетш «ой кез1мен» караганда, бул байлам-дурыс (Койында - акша, колда-кой// Кузетке онай шошынба!). Элбетте, «Шокпардай кекiлi бар камыс кулактын» авторы жылкы тэрiздi жануардын улт угымындагы кие, кепиетш терiстеуден тыскары; тыннан жаралган турмыстын «шаруа жию» (Дулат) «шаруа ойлау» (Абай) талаптары накты еленнщ мазмун-мшдетше карай оны солай сейлеткен.

Дулат берекеаз елдщ бектерi «Тек дейтугын тегi жок» - деп мшездесе, Абай КYлембай болыска: «Ел билеген адам жок, Ата менен бабанда» - деп, омьщ бiтiмiнiн болымсыздыгын бе^ме салык кылып басады. Мундай CYЙкiмсiз, сурыксыз майдаламудыц сыкпыты темендеп тармактарга сыйгызылган:

Бас-басына би болган вцкей цицым, Мтеки, бузган жоц па елдщ сицын? [2, б. 35]. Сондай-ак Дулат тустасы Жанак акыммыц РYCтем тереге каратылып айтылган:

Уйкушжтей отыцныц басында ypin, Аш цасцырдай нашарды жейсщ жыгып. Сырт жау келсе, кетесщ шиге бугып... [6, б. 154] деген тын, тенеулi тiркестерi де эуелi Дулат тарапынан дамытылды. Бул женшде галым К.вмiрэлиев ез шшрщде ««Аягез» деген еленшде Дулат ел аткамiнерлерiнiн тагы бiр картинасын жасайды. «Би, старшын мойнына жезден каргы тагынды», - деп олардын патшадан алган, мактан керген мансабы белгiсiн (шенш) ит мойнындагы «каргыга» балайды да, артынша: Твсек жанды мырзалар, Ала баспац байланып. Уй KYшiкmей Yредi, Отыныц басын айналып, -дейдг Осы елен Абайдыц: Свз тецеуаз, Бас пен аяц бiр цысап, ¥рысса орыс, Елге болыс,

Yйдегi Yрген итке уцсап, -дегенше кеп уксас» [10, б. 162] - деп тужырым жасайды. Расында да, ею еленнiн курылысы екi тYрлi болганымен, идеясы, такырыбы, мазмуны ете уксас, сарындас екеш керiнiп тур. Ек1 акыннын ел шшдеп кертартпалыкты, алауыздыкты сынауга келгенде бiрiнщ ойым бiрi жалгап отырган сиякты болады. Халык канаушылары саналатын би-шомжарлардьщ унамсыз кылыктарын ащы эжуалап, эшкерелеп, каймыкпай айту жагынан да езара канаттасып, жайгасып жатады. Ягни, Дулат акыннын «Патшанын занын куаттап» деп басталатын еленiндегi:

Патшаныц зацын цуаттап, Жол ашып елдi суаттап, Баладай алдап уатпац, Би дегетц би емес, Ел алдагыш мекерi. Шен-шекпенге цумартцан, Цанталап квзт мунартцан, Саудалап елiн тиынга, Цумартып патша сыйына.

Бек дегетц бек емес,

Хан жалшысы нвкерi [5, б. 94-95] деп келетш шумактар Абайдын «Кежекбайга» деген еленшдеп:

Ел жамаган билер жоц,

Ел цыдырып сандалды.

Астыртын барып жалгасцан,

Ацша берiп жалгасцан,

Ацысын эрец сол алды.

Орыс сыяз цылдырса,

Болыс елiн цармайды.

Ку старшын, аш билер,

Аш журегт жалгайды - [2, б. 61] деген шумактармен Yндесiп тур. Еш акынды да осылай сейлетш турган заманы. Дулат заманындагы билердщ ешжуздшп Абайдын кезшде де болганы анык. Ал Дулаттын тусындагы бектер Абайдын уакытындагы болыстар болып тур. Дулат емiр CYрген тустагы ага султандык жYЙе Абай заманында уездiк, болыстык болып кайта курылган. Сондыктан Дулаттагы ага султандар мен бектер Абайда болыс болып кайтадан жанаша турмен жацгырып тур.

Корыта айтканда, Дулат пен Абай казак жазба эдебиетiнiн калыптасуына ез улесiн косты. Поэзиямыздын мазмунын бай^ггты, онын керкемдiгi жагынан да жетше тусуiне кемектестi. Сын-сыкакты жиi колданып, еленнщ бул саласынын дамуына да септ1гш тигiздi. Эдебиетiмiздщ реалистiк багытын ныгайтып, образдылык, керкемдш бояуын кушейттi. Сондай-ак, бейнелi сез иiрiмдерiн, жана образдар тугызды. Бiр сезбен айтканда, казак эдебиеттану гылымында Дулат пен Абайдын мэселеа казак эдебиетi тарихынын арFы-бергi сез зергерлерi жалгаст^1рат^1н алтын кепiрi сиякты болып турмак.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:

1. Канапияулы Э. «Абайтану курстары». М.Эуезовтщ КазМ¥У-де окы^ан лекцияларынан // Казак тiлi мен эдебиеп, 1993. №7- 9. Б. 12-14.

2. Кунанбаев а. Еш томдык шыFармалар жинаFы. Т.1. Алматы: Жазушы, 1986. - 304 б.

3. Шапай Т. Анык Абай // Жулдыз, 1999. -№2. Б. 153-157.

4. вмiрэлиев К. Абай афоризм! Алматы: Казакстан, 1993. - 128 б.

5. Бабатайулы Д. Замана сазы: влендер мен дастандар. Кураст., баспаFа эзiрлеген К.вмiрэлиев. Алматы: Жазушы, 1991. - 160 б.

6. Ай, заман-ай, заман-ай... (Бес Fасыр жырлайды) II томдык /Кураст., М.Магауин., М.Байдщдаев. - Алматы, 1991. Т. 1. - 384 б.

7. Абай. Энциклопедия. Р.Сыздыкованын макаласы. Алматы: Атамура, 1995. - 720 б.

8. Жубанов К. Эн-крт сапары. Алматы: Fылым, 1976. - 480 б.

9. Жумалиев К. Казак эдебиеп тарихынын мэселелерi жэне Абай поэзиясынын тiлi. II том. Алматы: Жазушы, 1960. - 346 б.

10. вмiрэлиев К. Казак поэзиясынын жанры мен стилг Алматы: Fылым, 1983. - 240 б.