CC BY
7
жанрыньщ психологиялык, отбасылык-т^рмыстык, элеуметпк, философиялык ерекшелiктерiн камтиды. Керкем бейнелердщ аукымдылыгы мен эмбебаптылыгы, болып жаткан окигалардын эртYрлiлiгi сол Абай емiр CYрген, Абай жасаган заманннын кYPделiгiн жан-жакты тiрiлтедi. Алаш Орда екш Элихан Бекейханов: «Мэдениетп калыптастыруды 6i3 Ресей аркылы, орыстардын кемегiмен ала аламыз».[4] К^азак зиялыларынын бастаушысы репнде Абай да орыстармен достасу негiзiнде жогары бiлiмдi болу, гылымга зор кызыгушылык таныту, тарихка i3ri катынас орнату болашак кепiлi екенiн ^гынды. Абай айткан ойды кеп жылдар еткеннен кейiн Шынгыс Айтматов козгады: «»Егер бiз орыс агартушылык багытын сактап калмасак, кеп нэрседен айрыламыз. Катар жYретiн ек1 YPДiс бар: бiр жагынан кайталанбас,шынайы езiмiздiн табигатымызда ^лтгык мэдениет пен тiлiмiздi дамыту, ал екiншi жагынан - жалпы танымдык казiргi дэуiрде орыс мэдениеп мен орыс тiлi калу керек».
Шынгыс Айтматовтын М^хтар Эуезовка катысты мына пiкiрi ете орынды айтылган: «Ол ез талантымен, бiлiмiмен, сез колдана бiлу шеберлiгiмен кабiлетiн танытты». Б^л шеберлiк карапайымдылыгы мен езшдак ерекшелелiгiмен астасып жатыр. Онын ^лы «Абай жолы» эпопеясы, пьеса мен энпмелер^ повестерi - жогары денгейдеп ^лы м^ра. М^хтар Эуезов кен аукымда, кою канык бояумен, шын жYректен жазды. М^хтар
Евразийский Союз Ученых (ЕСУ) #4 (49), 2018 Эуезов бYгiнгi танда вткенi мен келешепн карама-кайшылыксыз,взгерюаз, тарихсыз, мэн-магынасыз елестетуге болмайтын элем.
Дорыта келе айтарымыз, романда жазушы басты кейiпкердi салыстыратын манызды поэтикалык белгi бар.Б^л белгi - тасты жерге всш шыFып,взiнiн бугактарынын тагдырын с^рагандай, ^зак вмiр CYPудiн мэнiне каныккысы келгендей аспан квгiн багындырган алып Шынар агашы. М^хтар Эуэзов взiнiн бiр Абай туралы макаласында ^лы акынды казак эдебиетiнiн карагашы екенiн айтып, квптеген кейiнгi казак жазушылары онын к¥лашыньщ саясында отырып шабыт тапкандарын баса айтты. Бiздiн ойымызша, М^хтар Эуезов ен талантты жэне халык есiнде ^лы Абайдын вмiрбаяншысы ретшде сол карагаштын саясында отыргандардын бiрi.
^олданылFан эдебиеттер:
1. Мухтар Ауэзов. Мысли разных лет. — Алма-ата, 1961. с. 56.
2. http://abai-inst.kz/?p=1853
3. Абай. Кдра свздерi. - Алматы: 9нер,2010. - 124 бет.
4. Букейханов А. Абай (Ибрагим) Кунанбаев (Некролог) // Абай и архив - Алматы, 1995. - С. 138.
5. Айтматов Ч.Т. Об общности идей и культур // Известия. - 1994. - 30 ноября
«ЖАС» КОНЦЕПТЮНЩ КАЗАК, ЭДЕБИЕТ1НДЕ КОЛДАНЫЛУЫ THE APPLICATION OF THE CONCEPT OF "AGE" IN THE KAZAKH _LITERATURE_
Тамбай Анаргуль
Магистрант 2-курса ФГБОУ ВО «Горно-Алтайский государственный университет»
г.Горно-Алтайск Факультет алтаистики и тюркологии Tambai Anargul Master student 2 year Gorno-Altaisk State University Gorno-Altaisk Faculty of altaistics and turkology
АННОТАЦИЯ:
Аталмыш макалада казак эдебиетшщ поэзиялык жэне керкем шыгармаларында колданылган темпоралдылыктын тYрлерi мен ерекшелiктерi карастырылган. Белгш казак галымдарынын зерттеулершде «темпоральдылык категориясы» кездеседг Аталмыш такырыпта бiзге ен басты нысанда: «жас» концеппсшщ зерттелу аймагы, онын к¥ВДылык параметрлерш жэне ^лттык-мэдени ерекшелiктерiн аныктау максаты койылган. Сондай-ак тiл мазм^нынын аспекпсщде темпоральдылык ^ымынын лексикалык бiрлiктерi мен елшемдершщ образдык бейнелерi айкындалады.
ABSTRACT:
In this article forms and features of temporality in the Kazakh literature, used poetic and works of art are considered. The term "category of temporality" is found in the studies of Kazakh well-known scientists. In this topic, we need to focus on three key points: the study of "age" concepts, the identification of their value parameters and the definition of national and cultural characteristics. The article analyzes the meaning of the category of temporality, the problems of temporal process in the integral linguistic content aspect.
Кшт сездер: темпоральдылык, жас елшемдер^ кезен, лексикалык бiрлiктер, балалык, жастык шак, кэршк, хронологиялык жас, образдык колданыс, к¥рылымдык- семантикалык категория.
Key words: temperality, age units, period, lexical units, childhood, youth, old age, chronological age, imaginative actions, structural - semantic category
Евразийский Союз Ученых (ЕСУ) # 4 (49), 2018
Эр кешпкердщ кещл-кут, eмiрre деген кезкарасы, эр хальщтьщ тарихы мен т^рмыс салты, тагдыры мен мэдениетiнiн кeрiнiсi тiл аркылы берiледi, тiл айшыктарымен керкем суреттелед^ Керкем эдебиеттiн к¥дыреттшпнщ кYштiлiгi сонда, элем бейнесiнде уакыт пен кещсттк ^гымдары эртYрлi лексикалык бiрлiктер аркылы жеткiзiледi. Мысалы, ^лы акын Абайдыц «Жас уакытта кeнiл - ^л» деген тiркесiнен адамзат шагынын гул кeктемi ол - жастык шак екенiн ангартса,»жастык жалын», «арыстандай айбатты, жолбарыстай кайратты», «жас еркен» бiрлiктерi осы тектес магынада ж^мсалса, ал кемелше келген кемел келбеттi, толыскан тулганы сомдаганда «аксакал» ^гымы колданылады.Абай eлендерiнде кездесетiн жылдын терт мезплдерш жеке адамнын жас ерекшелiктерiмен суреттеуiнде де Yлкен магына жатыр. Б^л уакыт eлшемдерiн тiлге тиек ете отырып, акын адамзат eмiрiнiн мэн-магынасын, дYниенiн таным айшыктары мен адам бойындагы iзгi болмыс,касиеттердiн даралыгын керсету Yшiн ез шыгармашылыгында утымды колданады [1]. Эр дэуiрдiн, заманнын келбетш, iрi, кесек т^лгалардын болмысы аркылы беру манызды рел аткарады. Кещспк кeлемiнде уакыт мэнiсiн адамга катысты айтатын болсак, ол жас ерекшелтне байланысты болады Жас ^гымына катысты гылыми эдебиетте кептеген аныктамалар кездесед^ Мысалы, жас -адам eмiрiнщ жеке уакыт бeлiктерiн (дэуiр, кезец, сатысы) бiлдiретiн дамудын сатысы. Fылымда мундай тiдiн керкем элементтерiмен жетшзшетш к^былысты зерттейтiн саласы - «темпоральдылык» бYгiнгi заманда актуалды боп т^р.
«Казак тiл бiлiмiнде А.Байтурсынулы, К^.Ж^банов, И.Е. Маманов, А.Ыскаков, М.Балакаев, Т.Кордабаев, И.К. ¥йыкбаев, Э.Телеуов, Э.Кайдар, Н.Оралбай, З.КYзекова сиякты галымдардын енбектерiнен темпоралдылыктыц тYрлi кeрiнiстерi мен жеке категория ретщдеп ерекшелiктерi туралы деректердi кездестiремiз. Алайда б^л зерттеулердiн iшiнде тек З.С.^зекованыц монографиясында гана «темпоралды категория» деген термин кездесед^ калган ецбектерде уакыт пен мезгiлге, шактарга, епспк кeрiнiстерiне катысты талдаулар берiледi» [2] .
Орыс галымдарынан б^л такырыпта кен зерттеу жYргiзген,онын iшiнде белгш галым А.В.Бондарко темпоральдылыкты карастырганда уакытша мэндердiн тYрлерiн жэне фунуционалдык-семантикалык к¥рылымын ^сынуды -грамматикалык орталык пен перифериялык элементтердiн аракатынасын аныктауга баса назар аударады. Ол аталмыш ^гымга мынадай аныктама бередг «Темпоральдылык - б^л физикалык жэне философиялык уакыт аспектiсiн бiлдiретiн, эртYрлi тiл к¥ралдары аркылы жузеге асатын уакыт eрнектерi, темпоральдылыктын негiзi
грамматикалык уакыт боп табылатын грамматикалык, лексикалык жэне аралас к¥ралдардын тугастыгы саналатын к¥рылымдык-семантикалык категория» [3].
Казак эдебиепнде «жас» концептюшщ колданылуы поэзияда да, керкем шыгармада ете
_69
жиi кездесед^ Казак акындары лириканы жырлауда жастьщтьщ, с¥лулыктын,эдемшктщ символын бейнелеуде жас кыз мен бозбала образын беруде жас елшемше катысты стилистикалык бiрлiктердi кептеп пайдаланады. Эаресе, «жас» категориясына катысты казак халкыныц эпостык, батырлык жырларында батырдын ДYниеге келуiнен бастап ержеткен кезещне дейiнгi eMipi, сулу жарыныц жас кезiн сипаттауда тiлдiк айшыктар жиi ^шырасып жатады. Мысалы, «Кыз Жiбек» эпосында:«Ак мандайы жалтылдап,Танадай кeзi жаркылдап, Кыз Жiбектiн дидары - Когалы кeлдiн к¥Рагы, Кез сипатын карасан - Н^р кызынын шырагы, ДYPи гауИар сыргасын, кетере алмай т^р сыргасы, Бой нускасын карасан, бектер мшген пырагы, Кыз Жiбектiн актыгы - Наурыздын акша карындай, Ак бетiнiн кызылы Ак тауыктын канындай, екi беттiн ажары Жазгы тYCкен сагымдай, бiлегiнiн шырайы айбалтанын сабындай, Тeсiнде бар кос анар, нар буранын санындай, Оймак ауыз, к¥мар кез, iздеген ерге табылды-ай» деген жолдарда Кыз Жiбектiн жас кезiндегi сулулыгын дэpiптейдi. Поэзияда Махамбет втемю^лынъщ: «Мен тауда ойнаган карт марал», Абайдын:« Жас куатын тозылмай,Жалын жYpек суынбай», «Картайдык,кайгы
ойладык,¥лгайды арман» «жасeспipiм замандас капа кылды» тipкестеpi суреттеп отырган бейненiн жас ерекшелтнен маглумат беpедi. Ал жазушылар кeлемдi жанрда белгiлi 6íp уакыт кезещнде eмip CYpген кYPделi образдарды жандандырып, заман тынысын керсетуде «жаска» катысты лексикалык тiлдiк бipлiктеpдi эр ^лттын eмip салтынан жэне мэдениетiнен туындаган eлшемдеpдi коса отырып жазу шыгарманын кepкемдiгiн арттыруга eзiндiк Yлесiн типзед^ Онын жаркын Yлгiсi казак эдебиетшщ дуржауИары жазушы Мухтар Эуезовтын «Абай жолы» романындагы ^лы Абай бейнесш сомдауда колданылган «жас» концептiсi Абайдын даму жолын керсетуде 6íp штаптан 6íp к1тапка ауысканда айкын эpi дэл колданылады. Эпопеянын терт штабы кYpескеp акыннын жетiлу кезенi мен есуш кepсетедi. Мысалы, бipiншi штабында когамнын элеуметтiк карама-кайшылыктарын тYсiнбейтiн, акындык дарыны ояна бастаган зерек «бала Абай», ершндж пен эдшд^е ^мтылган, жаксылыкка жаны дос «жас Абай», екiншi к1табында когамдык сана-сезiмi ескен акын Абай,Yшiншi к1табында Абай «толыскан тулга» жастардын тэлiмгеpi эpi акылшы»,ал тepтiншi к1табында «Абай-философ», «Абай-дана,данышпан» денгейiне дейiн кeтеpiлген ^лы бейнеш суреттеуде осындай жас еpекшелiгiн бiлдipетiн лексикалык бipлiктеp тарихилыгы мен шынайылыгын айкындап тирады [4].
Казак тшнщ лексикалык сeздiк корында «жас» концептюшщ ерекшелтн мэндi суреттеуде адам денес мYшелеpi атаулары мен олардын негiзiнде пайда болган ауыспалы магынадагы туынды сeздеpдi пайдаланып керкем жетшзу стилi бар. «Тiлдiн мындаган жылдар бойы дамуынын барысында адам дене мYшелеpi атауларынын номинативтi магыналары eзгеpтiлуi аркыл^1 кептеген туынды бipлiктеp мен фразалык, образдык
колданыстар калыптасты» [5]. Дене мYшелерi атауларынан туындаган TipKecTep «жас» концeптiciн бeлгiлeудe айтарлык кызмет аткарады. Бул ретте, бас, шаш, ми, кас, кез, KipniK, ауыз, тш, тic, epiн, езу, мойын, тамак, кол, саусак, кеуде, журек сиякты дене мушeлepiмeн коса жасалатын лексикалык бipлiктep кeздeciп жатады. Мысалы, Абайдьщ «Жас журек жайып саусагын, Талпынган шыгар айга алыс», «Жастыктын оты жалындап, Жас журекте жанган шак, Талаптын аты арындап, Эр киынга салган шак»деген елен жолдарында жастык шакты айтып турса, осы тектес «асау жYpeк», «албырт жYpeк», «арыстан журек», «жалын жYpeк» деген бipлiктep де осы магынада колданылады. Сондай-ак, адам бойындагы барлык дене мушелерш катыстыру аркылы жас мелшepiн аныктауга болады:
«Кэмшат беpiк, ак тамак, кара касты, Сулу кыздын керш пе ен мундай тYpiн? Аласы аз кара кезi айнадайын, ЖYpeккe ыстык тиiп салган сайын, Yлбipeгeн ак eттi, ашык жYЗдi, Tici эдeмi кеpiп пе ен кыздын жайын? Буран бел, бойы сулу, шшкене аяк, Болады осындай кыз некен-саяк» немесе: «Кдктаган ак ^мютей кен мандайлы, Аласы аз кара кезi нур жайнайды. Жiнiшкe кара касы сызып койган, Бip жана уксатамын туган айды. Мандайдан тура тYCкeн кырлы мурын, Акша жуз, алкызыл бет тiл байлайды.
Аузын ашса, кеpiнep кipciз тici, Сыкылды колмен тiзгeн, iш кайнайды. Жуп-жумыр, ак торгындай мойыны бар, Yлбipeгeн тамагын кYн шалмайды. Соракы узын да емес, кыска да емес, Нэзш бел тал шыбыктай бурандайды. Етiндeй жас баланын бiлeгi бар, Эж1маз ак саусагы icкe ынгайлы. Крлад кара шашы бар жiбeк талды Торгындай толкын урып кез тандайды» [1] - деген ернекп айшыктаулар аркылы «жас кыз» сипаты эcepлi cуpeттeлeдi. Психология саласында атакты Ананьев Б.Г., Выготский Л.С., Мухина В.С., Носко И.В., Реан А.А., Сапогова Е.Е., Слободчиков В.И., Цукерман Г.А., Фельдштейн Д.И., Шаповаленко И.В., Эльконин Б.Д. сиякты галымдар «жас» категориясын жан-жакты зерттеген. Олар жас категориясын аткаратын кызмeтiнe байланысты бipнeшe тYpгe белiп карастырады. . «Жас»
Евразийский Союз Ученых (ЕСУ) #4 (49), 2018 концеплс психология дамуында кураушы api кYpделi категория репнде карастырылады. Жас TYCiHiri тарихи жэне биологиялык гылым саласында ек1 магына беpедi: бул абсолютгi жэне шартты жас. Шартты жас дамудын бipкатаp Yдеpiсiнде сапалык-сандык белгiлеpi аркылы аньщталады. Хронологиялык жас адамнын жаратылысынан бастап оныц вмipiнiн сонына дейiнгi жеке коды болып табылады.
ЭpтYpлi жас кезендершщ (балалык шак, жастык, всу кезещ, жетiлген кез, кэpiлiк) ерекшелжтерш зерттеу жас кезендеpiнiн негiзгi айырмашылыктарын, мэнiн жэне психологиялык дагдарыс мазмунын айкындауга квмектеседi. Балалык шак - онтогенез гылымынын бастапкы кезенi , элеуметпк-мэдени феномендiк кубылыс жэне тарихи Yдеpiс. Fалымдаp айтуы бойынша, балалык шакка когам дамуынын этно-мэдени, элеуметпк-экономикалык факторлары тiкелей эсер етедi дейдг Квптеген жазушылар вз кейiпкеpлеpiн бейнелеуде, жастык шактын мiнездемесiнен бастайды, себеб^ дYниеге келу YДеpiсi адам вмipiнiн манызды сэтi болып саналады.
«Балалык влда, бiлдiн бе? Жiгiтгiкке келдщ бе?
Жiгiтгiк втгi, квpдiн бе? Кэршкке квндiн бе? К1м бшеда, сен кэпip, Баяндыдан свндiн бе, Баянсызга твндiн бе?
Элде, айналып, к1м бiлеp, Боталы тYЙе сешлд^ Кррадан шыкпай влдiн бе?» - деп Абай жырлагандай, «жас» концептюшщ кезендеpi мен влшемдеpiн айшыкты колдану квркем шыгарманы жазуда суpеткеpдiн шеберлтн танытуда манызды орын алатыны зерттелген, кврсеплген мысалдар аркылы дэлелдендi.
Эдебиеттер:
1. Абай. Шыгармалар. «Мвр», Алматы, 1994.
2. http://www.rusnauka.com/27_NNM_2011/Ph ilologia/3_93426.doc.htm
3. Бондарко А.В., Беляева Е.И. Теория функциональной грамматики. Темпоральность. Модальность. -Ленинград: Наука, 1990. - 263 с.
4. Эуезов Мухтар. Абай жолы [Текст]: Роман - Эпопея.- Алматы: "Жеп жаргы", 1997.- 320 б.
5. Дене мYшелеpiнiн атауларынан туындаган бipлiктеp/ Кураст: Жумакаева Б.Д., Сапаргалиева Г.А. - Алматы: «Тш» оку -эдютемелж орталыгы, 2009.-397 бет.
УДК 81-22_
ПОЛИСЕМИЯ КАК СЕМАНТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА _ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКОЙ ЕДИНИЦЫ_
Цаголова Т.Т.
Горский Государственный Аграрный Университет ул. Кирова, 31 г. Владикавказ, республика Северная Осетия - Алания
АННОТАЦИЯ
В статье рассматривается проблема фразеологической полисемии и выявляются её особенности во французском языке. Полисемия французской фразеологии - реальное явление, хотя оно порой обретает
