CC BY
163HISTORY
КЕЦЕСТ1К ИДЕОЛОГИЯНЬЩ ¥ЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНА
ТИГ1ЗГЕН ЭСЕР1
PhD докторанты Цоскеева Э. М.
Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У-нщ Астана ц., Цазацстан
ABSTRACT. In article influence of the Soviet ideology on the national intelligentsia in the second half of the XX century is considered. It is analyzed actions and rigid control of the Soviet system concerning the Kazakh people in all branches, including science, culture and literature. It is described as the science and art, prohibition of clarification of truth, freedom of speech and thought, a difficult situation of Kazakh was ideologized. Any attempts of studying of the Kazakh history, historical heritage of the pre-revolutionary period were estimated as nationalism.
Keywords: Soviet ideology, national intelligentsia, Kazakh people, science, culture, literature.
Кецеспк кезендеп идеологияньщ Yстемдiгi халыктыц барлык юше, оньщ шшде гылым мен мэдениетке, эдебиеттщ эркайсысына катац бакылау жасап отырды. Адамдардьщ акыл-ойы, рухани жан дYниесi заттар ретiнде багаландь. Еркш ой, еркш ецбек, сез бостандь^ы деген жогалдь. Шындыкты iздеушiлiкке тыйым салынды. Fылым мен енер идеологияландырылды.
Кызыл идеологияныц пэрменшщ кYштiлiгi сол, С. М^канов секiлдi казак эдебиетшщ атакты екiлдерi санатындагы т^лгалардыц беделдерiн пайдаланып, билiк оларга езшщ шашбауын кетертш кецеспк саясатка жат деп есептеген, Алаш кайраткерлерше карсы шыгарса, 50 - жылдары данышпан Абай тещрепндеп а^ындарга карсы "жорыгын" ^йымдастырды. Пролетариат жазушысы деген атка масаттанган агамыз 60 - 70-шi жылдары казактыц жацадан шыгып жаткан ^лттык сананы есiретiн тарихи романдарын т^ншьщтыру эрекетше де атсалысты. Ал Fабит МYсiреповтщ, 70-жылдары туманы сейiле бастаган Кенесары ^озгалысын кайта кYCтаналуы, кейiнгi кездердеп ез шыгармаларындагы эсiре кецесшшдт ондагы объективтi шындыкты б^рмалап керсетуге эуестенуi кецеспк саясаттыц эсерiнен едi.
¥лы М^ханныц езшщ бар атак абыройга жеткен кезде, макала сездерi былай т^рсын, эйгiлi эпопеясыныц соцгы ютаптарында казак тарихына, казак болмысына, дш ислам мен хак К¥ранга катысты эбес ^исынга баруы, ец аягы, ежелгi м^ра, эдебиет тарихы кайтадан, жацаша багалануга тиiс деген птрге келуi тоталитарлык тэртштщ езiндiк зацыныц ^ыспагынан едi. 1959 жылы Fылым академиясында Yш кYндiк конференцияда жасалган, бар шешiмнiц тYЙiнi болуга тшс, кец келемдегi байыптамасында казак эдебиетшщ ежелгi ТYрiк кезещне ^арсылыгы ез алдына, басы да, баскасы да аршылып, жарыкка жеткелi т^рган Дулат, Шортанбай, М^рат, МэшhYP - ЖYсiп, F¥мар Караш, тагы баска да, XIX-XX гасырдагы ^лттык классиктерге тоскауыл коюы, керек десещз жэне бiр макалаларында Магжанга - кезi прюнде к¥дайдай табынып, келецкесшен орын алуга тырысканын ^мытып, ендi айдау мен азапты елiмнен соц суйегшщ кайда калганы да белгiсiз ^лы т^лганы iлiп-шалFан, бiржола к¥рдымга сiлтеген сездерi рухани тарихымыздыц касiрет тарихына бар бедерiмен тацбалашаны шындык [1].
Идеологиялык комиссиялардыц басты назар аударатыны ец алдымен, мемлекеттщ жалпы мэселелерi Fана емес, сондай-ак оныц iргетасы каланатын негiзгi мэселесi: мэдениеттiц «жоFарFы партиялык идеалдарFа» кызмет етуге дайындыFы бар ма деген мэселе болды. Идеологиялык комиссиялардыц мэжшютершде «мэдени жэне саяси жариялылык жаFдайдаFы буржуазиялык ортаныц жаFымсыз эсерЬ> оныц ел Yшiн нес «пайдалы» немесе «зиянды» екендiгi туралы мэселе болды. КорFау, тыйым салу, айтактау мен каралап кYЙе жаFу сиякты тэсiлдер кYн еткен сайын ескiрiп нэтиже бермедi. Ескiнi ацсаFандар мен жаца кезкарастаFылар арасындаFы узакка созылFан теке-тiрестен соц, догмалык кезкарасты ^станушылардыц жецiсiмен аякталып, ол жещс шешiмi 1963 жылы маусым пленумында бекiтiлдi. ДаFдарыстан шыFуFа мYмкiндiк беретш к¥рал ретiнде куFын-CYргiн органдарыныц резервнк мYмкiндiктерi карастырылды. Олардыц релiн ^шейту мен кызметiн кецейту КОКП ОК Тералкасыныц жэне КСРО МК 1960 жылFы 5 акпандаFы «КСРО МК жанындаFы ¥КК жэне оныц жергшкп органдарыныц к¥рылымына езгерiстер енгiзу жэне штат санын кьскарту туралы» каулысына сэйкес жYзеге асырылды. Жаца штат кестесше сэйкес идеология мэселесiмен 2 - Бас баскарма
(карсы барлау) айналысты. Ол 1967 жылга дейiн, ягни саяси жYЙедегi взгерiстерге сэйкес ел басшылыгыныц талабымен «идеологиялык диверсиямен кYресу» Yшiн, кецестш интеллигенция арасында кещнен танымал арнайы 5 - баскарма ретвде кайтадан бвлiнгенге дейiн ж^мыс iстедi [2, 10-11 б.]. Нак осы кезецде ¥лттык Каушаздш Комитетi Орталык партия комитетшщ тиiстi бвлiмдерi мен комиссияларымен бiрлесе отырып, саяси цензураны жYзеге асырды, эдебиет пен внердеп жекелеген багыттарга жэне ондагы жазушыларга, суретшiлер мен т.б. карсы кугын-CYргiн ^йымдастырды. Олардыц «жедел» эрекеттерi мен ж^мыстарын, квптеген кугын-CYргiндерiн м^рагат деректерiмен танысу барысында аныктадык. Оныц iшiнде Баспасвз жвнiндегi Бас Баскармасыныц рвлi вте зор болды. Баспасвз жвнiндегi Бас Баскарма Орталык партия комитетi мен ¥лттык Каушшздш Комитетiне олардыц вкiмдерiн бузган немесе цензура барысында белгш болган антикецестш эрекеттердщ, свздер туралы хабарлап, Yнемi акпарат берiп отырган. Осылайша б^л когамды баскарудыц Yштiк с^лбасы к¥рылды.
50 - 60 - жылдардагы айтыс - тартыстардыц негiзгi багыты «^лтшылдыкты» ауыздыктау болды. Коммунистiк идеология билш ^^рган кезде, баспасвз таптык кYрес к¥ралы, ^жымдык насихатшы, Yгiтшi жэне ^йымдастырушы болып табылганы белгш. Баспасвздегi халыктыц ойлы азаматтарына багытталган саяси ^рандар «Халык жауы, тап д^шпаны», «буржуазияшыл-ртгшыл», «^лтшыл-фашистер», «алашорданыц с^ркиялары», «пашурюшшер», «Алашорда твбеттерi мен ^шштерЬ» дегендерден аяк алып жYргiсiз болды. Партиялык екi бас газет: «Социалист^ Казакстан» мен «Казахстанская правда» (редакторлары - Ж. Арыстанбеков пен В.М. Берховых) партияныц квзi мен к¥лагы ретiнде Казакстан Жазушылар Одагыныц кыр соцына тYсiп алды. Олар вз араларынан «халык жауын» табуга тиiс болды. Таппагандар взi «халык жауына» айналды.
1956 жылы Казак КСР Fылым Академиясыныц библиографы Yшкiлтай Субханбердина «ТYркiстан уалаятыныц газетi», «Дала уалаятыныц газетi», «Айкап» сынды казан твцкерюше дейiнгi агымды баспасвз материалдарына ден койып, елеулiлерiн жинап, библиографиялык кврсеткiш тYзе бастайды. Квбi ^лтшылдыщ басылым деп жаламен жабылган казак баспасвзшщ К¥жаттарын одак бойынша ютапханалар мен м^рагаттардан iздестiрiп, «Казактыц революциядан б^рынгы мерзiмдi баспасвзiндегi материалдар», «Айкап» бетiндегi макалар мен хат-хабарлар» деп аталатын мазм^нды библиографиялык кврсеткiш ютаптарын жазады. Б^л кiтаптарFа вте жогары бага берiледi, редакциясын Е. Ысмаилов пен Э Марг^лан баскарады. Бшкп де, аса к¥ВДы библиографиялык кврсетюштщ шыкканын Орталык партия комитетшщ сакк¥лактары естiп, екi ^ннщ бiрiнде автор мен редакторды шакыртып жазалау басталады. «Егер ^сталып кетсем, кiшкентай Yш балапанымныц халi не болар екен?» - деген ойдан тYнгi ^йкысынан айрылган авторды Б. Кенжебаевтыц «Казахстан м¥Fалiмше шыккан «Айкап туралы ецбек» деген сын макаласы к¥ткарып калады [3].
«ЖYгерiнiц атасы» аталган Н.С. Хрущевтщ дэуiрi казак халкына тигiзер шапагатынан кврi кайырымсыздыгы басым болды. Н.С. Хрущевтщ ^станган саясатыныц авантюристiк багыт екендшнщ бiр квршга Белоруссияда бiр журналисттщ «Бiз коммунизмге кашан жетемiз?» деген с^рагына: «Кай кезде барлыгымыз орысша свйлеймiз - сол кезде жетемiз!» - деп берген жауабынан айкын байкалды. Хрущев билт т^сында казак ауылдары к¥лдырап, казак мектептерi жабылып, жергiлiктi жерлердеп кадрлардыц екiншi сортка айналуы етек алды. «Казак эдебиетi» газетi осы жылдары ^лт мэдениетi мен эдебиетшщ вз шешiмiн таппай, квп уакыт iркiлiп калган мэселелерiн батыл квтердь Казак мектептершщ кыскара бастауы, казак тiлi мен эдебиетшщ сагат сандарыныц кYрт азаюы, ауыз эдебиетiндегi ондаган, жYЗдеген квне, каhармандык, гашыктык, нактылы тарихи дастандардыц «Камбар батырдан» баскасына залалды деген «Yкiм» шыгарылып, кайта басылмай калуы, жогары оку орындарына тYсуге талаптанган казак талапкерлерiне орысша шыгарма жаздырып, жаппай к¥латушылык, кыскарган свздердi орысша н^скасындай етiп жазуга каулы кабылдануы, кейбiр республикалык газет, журналдардыц («Казакстан м¥Fалiмi», «Казакстан коммунист т.б.) орысшадан аударылып басылуы, облыстык газеттердщ «Квкшетау правдасы», «Семей правдасы» делiнiп, жартылай орысшалануы, казак тшнде iс кагаздыц жYргiзiлмеуi, казак жастарын Алматы секiлдi Yлкен калаларга пркеуге катац шектеу койылуы, «коммунизмге жету Yшiн орыс тiлiн бiлу керек» деген Хрущев шакыруларыныц жедел каркынмен жYзеге аса бастауы, Казакстанныц орталык жэне солтYCтiк облыстарында казак халкыныц калыпты тiлдiк ортасыныц б^зылуы, жер атауларыныц взгертiлуi, жазба эдебиетшщ асыл н^скалары кертартпа идеяларды уагыздайды деген сылтаумен жаппай дерлiк каралануы ж^ртшылыктыц квцшнде шешiлмеген тYЙткiл болып ^ялаган едi. «Казак эдебиетi» осы жэне баска квптеген мэселелердi взшщ беттерiнде ашык эцгiмелеп, «т^мшаланган» ойлардыц тиегш агытты. М^ншама соракы
WORLD SCIENCE
№ 7(11), Vol.3, July 2016 51
б¥рмалаушылыктардыц эшкереленушен кауш керген Орталык комитет 1956 жылдыц ^зшде «Казак эдебиеп» газетшщ «тас-талканын» шыгаратын каулы кабылдады, «¥лтшылдыгы» Yшiн Т. Кэюшев кызметтен кетiрiлдi, кеп ¥замай газет редакторы С. Мэуленов, оныц орынбасары Ж. Молдагалиев, жауапты секретары Т. Эбдiрахманова «идеялык кателiктерi Yшiн» орнындарынан алынды. Накак зэбiр керу б^л азаматтарга жецiл тиген жок. Дегенмен, олар казак халкыныц ¥лттык тарихына, тiлiне, эдебиетiне, дэстYрiне ¥зак жылдар бойында киянат жасалып келген жагдайларды эшкереледi. Сол жылдары Партия тарихы институтыныц алты гылыми кызметкерi - Т^рсынбек Кэкiшев, Рахметолла Сэрсенбаев, Хамит Касенов, Терехан Элiшеров, тарих гылымыныц кандидаттары Агзам Байшин, Эдиет М^хтаров, «Казакстан коммунист» журналыныц белiм мецгерушiсi К¥рманбек Эбiлдаев, «Yriтшi блокнотыныц» жауапты хатшысы Кызыр Элиаскаров кол койган «Тш мэдениетi» атты макала шыкты. Баска жариялангандардан герi б¥л мэлiмдеменiц женi де, мэнi де баскарак болды. Казакстан Компартиясы Орталык комитетi жанындагы институттыц гылыми кызметкерi казiргi саясатка м¥ндай децгейде карсылык керсетiп жатса, онда бiзде Yн косып калайык деген ниет казак азаматтарыда кYш болып, редакцияга хат жауып, еткiр макалалар кеп тYCкен. Мэселенiц насырга шауып бара жатканын керген Орталык комитет газетте материал жариялауды токтатып, езiнiц 10 - желтоксанда шыгарган каулысымен (к¥пия) осы мэселенщ ушыгуына жол бергендер - Р. Бердiбаев, Т. Кэкiшев, Э. М¥хтаровты жэне т.б. идеялык кателшке ¥рындырар, ¥лтшылдыкты коздырушылар деп айыпталады [4, 58- б].
Кецестiк идеология эшресе, казак тарихын зерттеушiлерге катты шYЙлiктi. Мысалы, ол М. Эуезовтыц «Килы заман» кiтабы (1916 жылгы Албан руындагы кетерiлiс жайында), Х. Айдарованыц «Шокан Уэлиханов» кiтабы, Е. Бекмахановтыц «Х1Х г. 20 - 40 жж. Казакстан», «Исторические корни дружбы казахского народа с великим русским народом» ютаптары, А.К. Богачевтыц «Алаш-орда» Краткий очерк о национально - буржуазном движении в Казахстане периода 1917-1919 гг. атты ютабы, «Ед^е» (батырлар эпосы) араб шрифпмен жазылган жинагы, С. М¥кановтыц к¥растыруымен шыккан «Батырлар жырыныц» I томы, Б. Кенжебаевтыц «Абылай» кiтабы, К.И. Мартыненконыц «Алаш-Орда» кiтабы, М. Манкеевтщ «Карасай-Казы» кiтабы, Б. СYлейменовтiц «Амангелдi Иманов - азамат согысыныц батыры» ютабы, М. Тынышпаевтыц «Актабан ш¥бырынды», «Исторические справки и племенной состав коренного населения Ташкентского уезда, «Киргиз-казахи в 17-18 веках», «Коксуйские развалины города Баласагун», «Материалы к истории киргиз-казахского народа» ютабы, Т.Ж. Шойынбаевтыц «Восстание Сыр - Дарьинских казахов под руководством батыра Жанхожи Нурмухамедова (1856-1857 гг.)», А.Ф. Рязановтыц «Восстание Исатая Тайманова (1836-1838 гг.)», «Шокан Уэлиханов» атты ютаптары едi [4, 59- б ].
Осылайша кецестш кезенде, атап айтканда 1960-90 жылдары казактыц зиялы кауымы кысым кердь Казак тiлiн колдану, тарихын зерттеу мэселесi киын жагдайда кала бердь
ЭДЕБИЕТ
1. Магауин М. ¥лт ¥раны. Жас Алаш. - 2004. мамыр - 14 б.
2. Идеологическая комиссия ЦК КПСС. 1958 - 1964. Документы. - М., 1998.- С. 2, 26.
3. Ергебек К. Арыстар мен агыстар (эдебиеттану сын элем^ тертiншi ютап. - Алматы: «Казыг¥рт», 2003. - 95 б.
4. М¥саг¥лова А.Б. Казакстандагы идеологиялык цензура тарихы (ХХгасырдыц екiншi жартысындагы Республика тарихыныц езекп мэселелерi бойынша). - Алматы, 2014. - 105 б.
