CC BY
8ОРТАЛЬЩ АЗИЯДАГЫ КвШЬЦОН УДЕР1СТЕР1 ТАРИХЫНЬЩ ТвЦКЕР1СКЕ ДЕЙ1НГ1 ЭДЕБИЕТТЕРДЕ
ЗЕРТТЕЛУ1
т.г.д. профессор Эл-Фараби атындагы Цаз¥УЖумагулов Ц. Т.
Эл-Фараби атындагы Цаз¥У-нщ Танзенов Д. Ж.
3 курс PhD докторанты Цазащстан Республикасы, Алматы цаласы
Abstract. The historiographic analysis of the works published on the question investigated in the thesis demonstrates that a certain historical scientific literature is so far saved already up. Representatives of a colonial historiography in the second half of XIX - the beginning of the 20th centuries have created a large number of historical works which contain the considerable actual material reflecting various parties of the resettlement movement. A distinctive feature of a pre-revolutionary historiography is that authors were directly involved in the organization, the device of immigrants, and also in measures for withdrawal of lands at local population. As a result they have made an attempt to analyse the main aspects of the resettlement movement in the Turkistan region.
On the other hand, in historical researches of the pre-revolutionary period promotion of the official point of view that processes of accession of the people of Central Asia had for the last progressive values, consisting in so-called "civilizing mission" of the Russian Empire in edge prevailed.
It is necessary to emphasize that the pronounced apologetics of the imperial mode in them acts as a distinctive feature of researches of the pre-revolutionary period. Representing the Russian colonial historiography, authors of these works in the basis relied on ideology of territorial expansion of imperial Russia, they served justification that she acts as the major historiographic source as most of her authors were directly involved in the resettlement processes happening during the studied period. of legitimacy of the statement of an autocratic system in the Central Asian region. Nevertheless, they contain the valuable actual material on resettlement policy of tsarism which is objectively promoting replenishment of historical knowledge of Turkistan, his resources. At the same time feature of pre-revolutionary literature is that she acts as the major historiographic source as most of her authors were directly involved in the resettlement processes happening during the studied period.
Keywords: Central Asia, Turkestan, Kazakhstan, Semirechiya, Fergana K.K.Palen, K.P. Kaufman, migration process.
XIX-XX гасырлар тогысындагы Турюстан елкесшдеп кешь^он удерютершщ даму тарихы элеуметпк-экономикалыщ жэне демографиялыщ дамуымен тшелей байланысты. Сондыщтан да та^ырыпты зерттеу шецберi де ете ау^ымды.
Осыган байланысты Турюстан eqipiH^ri кешь^он удерютершщ тарихы гылыми ецбектерде бiрсыпырa кершю тащанымен, оныц дамуы туралы галымдардыц зерттеулервде жалпы Каза^станды алып ^арастырган кезде y3^i ретiнде берiлiп отырган. Сол себептен де TYркiстaн елкесшщ жекелеген облыстары мен аймакгары бойынша ^арастырылганы болмаса, елкенщ тутастай кеш>^он Yдерiстерi мэселесi кешендi iрi зерттеу жумысы ^аза^ тiлдi ортада элi журпзше ^ойган жо^ деуге болады. Бiрaк та бул мэселе бiркaтaр гылыми жумыстарда жанама турде болса да ^арастырылган.
Бiз ^арастырып отырган кезецдеп TYркiстaн eлкесiндегi кешь^он Yдерiстерiне ^атысты жарыщ керген ецбектердi революцияга дешнп, кецеспк дэуiрдегi жэне КСРО ыдыраганнан кейiнгi, ягни тэуелсiздiк кезiндегi деп уш топ^а белуге болады.
Революцияга дешнп тарихнамалыщ ецбектерде халыщтыц саны туралы мэселелер тек эюмшшк статистикалыщ материалдар бойынша жанама ^аралган. Дегенмен осыган ^арамастан 1868 жылгы реформадан кейiн тургындарды бас^ару орталыщтарымен, ондагы халыщ санымен таныстыруга тырыс^ан кептеген ецбектер жарыщ кере бастады. Сол кезендеп ^унды кужаттардан
т^ратын М.И. Венюков, Н. Васильев, Северцов, А.И. Макшеев, Н.И. Гродеков, М.Г. Юдин, Л.Мейер, Л.К. Черман, Н.А. Дингельштедт, А. Шахназаров, П.Н. Небольсин, И.Ф. Григорьевтер, И.И. Гейер, А.Голубев [1] жэне т.б. ецбектерiнде мэселеге катысты кептеген мэлiметтер бар.
Бас штабтыц тапсырмасы бойынша М.И.Венюков 1872 жылдан 1875 жылга дейiн бiрiншi рет азиаттык шекараларды коса отырып, Ресей облыстары мен губернияларыньщ эскери-статистикалык сипаттамасын жасады. Ол Согыс министрлтнщ елдi статистикалык жалпы окып бiлу, соныц швде Казакстанды коса алганда журпзшген зерттеу ецбектершц жалгасы болды.
Оныц шыгармалары негiзiнен Ресей империясыныц азиялык шекарасы болгандыктан, ол Х1Х гасырдыц 70-жылдары ресейлiк азиялык шет аймак мэселесшщ танымал маманына айналды. Эзiн нагыз патша шенеунiгi ретiнде керсеткен М.И. Венюков Ресейдщ отаршылдык саясатын «орыстардыц ^лы еркениеттiк миссиясы» децгешнде багалап, патша еюметшщ шет аймактардагы отарлык билiк жYЙесiн ныгайта тYсуiне байланысты ез ^сыныстарын бiлдiрген.
М.И.Венюковтыц зерттеулершде Жетiсу елкесшщ Ресейдщ империялык геосаяси жYЙесiнде кандай орын алатындыгы мен орыс билiгiн сактап калу жэне оны баянды ету Yшiн жергшкп халыкты кандай жолдармен багыныштылыкта ^стау, олардыц ^лг-азаттык козгалысын болдырмау шаралары сиякты мэселелердi козгайды.
Дегенмен ол ецiрдi мекендеген халыктыц батылдыгы мен жауынгерлш шеберлiгiне бага берiп еткен. Ол сонымен катар ез ецбепнде Казакстанда болган соц «Орта жэне ¥лы орда» казактары - номадтар, бiрак кебiсi Алтай, тарбагатай, Калба жотасы, Жоцгар жэне 1ле Алатауы езендершщ бойында егiншiлiкпен айналысады деп жазды.
Элке тарихына байланысты мэселелер М.А. Северцов пен А.И. Макшеевтщ ецбектерiнде жазылады. Олар зерттеулерiнде елкеш мекендеген жергiлiктi халыктардыц этникалык, саяси жэне элеуметпк-экономикалык мэселелерiн келтiрiп, ещрдеп патша еюметшщ отарлык билiк орындарыныц кызмет мен мiндеттерi женiнде мэлiметтер бередi.
Казактардыц кершi Орта Азиялык халыктармен шаруашылык катынасы жэне езбектермен сауда байланысы, Сырдария ещрше келш коныстана бастаган орыс шаруаларымен арадагы келiсiм-шарттар мэселелерiне Л.К.Черман, Л.Костенко, КА.Дингельштедт, А.Шахназаровтар токталып кетедi. Олардыц ецбектервде Х1Х гасырдыц басында казактар Казакстанныц оцтYCтiгiнде, ягни, Сырдария, Талас, Шу, Сарысу, 1ле бойында егiншiлiк, оныц Ydi^ суармалы егiншiлiкпен айналысканын жэне егшшшкпен негiзiнен жатактар, кедей епншшер айналысса, гасырдыц ортасына карай епшшк, оныц iшiнде шеп шабу казак ауылыныц нег^рлым аукатты топтарыныц да юше айналып, егiншiлiктiц ^сак мал шаруашылыгынан артыкшылыгы айкын бола тYCкенiн жэне баска факторларды ашып керсетедь
Н.Васильев ТYркiстан жацдайындагы кешпелi шаруашылыктыц ерекшелiктерi мен оныц егiншi коныстанушылармен байланысын суреттеген. В.В. Григорьев 1851 жылы Орынборга кызметке келген, кешн Шекара комиссиясыныц терагасы болган В.В. Григорьевтщ ецбектерiнде де Кiшi жYЗ казактары женiнде мэлiметтер келтiредi. Ол патша еюметшщ экiмшiлiк орындарында кызмет жасай жYрiп, Ресей империясыныц отаршылдык саясатын барынша жYзеге асырды. 1852 жылы В.В. Григорьев былай деп жазады: «Сыр бойын отарлаудыц ец оцай жолы - оныц оц жагалауына он мыцга жуык орыс шаруаларын коныстандыру кажет». А.Голубев осы елке казактарыныц кэсiбi егiншiлiк екецщгш растап, ^аза^ дихандарыныц жер, суды пайдалануымен катар олардыц алым-салыктар телеу^ олардыц оган наразылыгы жайлы мэлiметтер бередi де, казактар мен орыстардыц езара катынастары женiнде де к¥ВДы деректер келтiредi.
Х1Х гасырдыц ортасында ецiрдегi кешi-кон тез дамыды жэне ол кез туралы эртYрлi кезкарастар пайда болып, жекелеген зерттеулерде, кызмет пен т^рмыска байланысты жазбалардыц барлыгында б^л мэселелерге сокпай етпедi. Осы мэселелер бойынша жарык керген ецбектер мемлекетпк кызметкерлердiц жазбалары, саясатпен айналысып жYрген патша шенеунiктерiнiц жазбалары болды. Такырыптыц кейбiр кырлары А.И. Шеманский, С.П. Зыков, Ф.М. Лобычевич, А.И. Бутаков, Ю.Южаков, М.Ростиславовтыц [2] ецбектервде керсетiледi. Б^ларда ТYркiстан елкесiндегi халыктыц саны алгаш рет келтiрiлiп, осы халыктардыц эдет-г^рпы, зац жYЙелерi берiлген.
Мэселен, А.И. Шеманскийдiц ецбепнде патша еюметшщ казак даласын отарлаудагы оныц жоспарлары мен негiзгi багыттарына талдау жасалып, елкеге орыс шарауаларын коныстандырудагы максатына токталады. М^ндай пiкiрдi жогарыда керсетiлген зерттеушiлер
де ез ецбектершде келпредь Дегенмен С.П. Зыковтыц ецбеп баскаларга караганда езгешелеу. Онда ол Сыр бойы казактарыныц саяси-экономикалык жагдайына жэне ещрде орнаган орыс билшнщ алгашкы кезещне талдау жасайды.
Ал Ф.М. Лобычевичтьщ ецбепнде негiзнен казак даласын отарлауда ез <^лестерш» коскан патша шенеушктершщ кызметше катысты мэлiметгер бершедь Арал тецiзi мен Сырдария езеншщ алгаш зерттелуiне байланысты мэлiметтер келпрген А.И. Бутаков ез кYнделiгiнде жергшкп халыктыц экспедиция мYшелерi мен патша билшне катысты кезкарастарын жазган.
Сондай-ак, Ю. Южаков жэне М.Ростиславовтар ез ецбектерiнде ¥лы жYЗ казактарыныц пайдаланылган жердщ келемi женiнде, егiндiк жердi ендеу эдiстерi, сугару тэсiлдерi, жердi пайдалануы, су белiсуi жэне оны игеруi сиякты кэсiби салаларына бiршама токталады.
Х1Х гасырдыц 60-90-жылдар аралыгында ТYркiстан елкесiне кептеген патша офицерлерi мен орыс шенеунiктерi келiп, зерттеу жYргiздi. ЭртYрлi мамандык иелерi болып табылатын олардыц ецбектерi мазмуны мен келемше, алдына койган максат-^ддесше, отарлык саясатка кызмет етуге арналганына карамастан, тарихи фактшершщ молдыгымен елкедегi халыктар арасындагы катынас тарихын жаца кырынан ашып, ецбектершде керiнiс тапты жэне зерттеуге септiгiн тигiздi.
Бул ретте М.А. Терентьев, Белявский, И.О. Бабков, Н.А. Аристов, А.К. Гейнс, Н.В. Леденовтыц [3] ецбектерш атауга болады. влкедеп орыстардыц отаршылдык жYЙесiне токталган М.А. Терентьев те ез ецбепнде патша эюмшшгшщ элi де болса жергшкп халыкты отарлаудагы «ецбектерЬ> айрыкша казактардыц турмысына дурыс кецш белмей келе жатканын, елкенщ байыргы халыктарына «жумсак» саясат колданып, еш алацсыз отырганын, кез-келген уакытта кетерiлiс бола калса, ешкандай дайындыгы жоктыгын керсетш, сыни тургыдан жазады.
Ол ез ецбепнде елкедеп орыс жаулап алушылыгына карсы жергiлiктi халыктыц кYресiн элсiрету Yшiн казактардыц арасындагы руаралык кайшылыктарды орыс эскери шенеунiктерiнiц, эсiресе, генерал Гасфордтыц шебер пайдаланганын Yлгi репнде керсетедi.
Патша екiметiнiц ОцтYCтiк Казакстанда орныгуыныц стратегиялык жагынан мацыздылыгын куптаган Белявский «Егер де европалыктардыц арасында согыс бола калган жагдайда, Англияныц Yндiстанына осы жерден гана кауш тендiре аламыз» - деп, елкедеп эскери битктщ жалгыз орыс шенеушгшщ колында болуын жэне елкеге барынша орыс шаруаларын орналастыруды кажеттiлiк дегендi алга тартады.
И.О. Бабковтыц естелшнде Х1Х гасырдагы жергiлiктi халыкпен арадагы карым-катынаска патша екiметiнiц эрдайым кецiл белiп отыргандыгын ацгартады. Онда И.О. Бабков: «Патша эюмшшгшщ басшылары казак жерiн жаулап алуда оларга карсы кыргыздарды пайдалану керек едЬ>, - деп ЖетiсудаFы халыктар арасындагы катынаска токтайды.
Эскери министрлiктiц екш ретiнде казак даласын аралап, 1867 жылы «Уакытша ереженщ» жобасын курастырган, генерал-майор А.К. Гейнстiц ецбегiнде ТYркiстан елкесiн мекендеген рулардыц саны, олардыц орналаскан аумагы жэне Х1Х гасырдагы жергшкп халыктыц патша экiмшiлiгiмен катынасындагы кайшылыктарды баяндайды. А.К. Гейнс жергшкп халыктар арасындагы эртYрлi даулар мен жер таластарын патша шенеунiктерiнiц шебер пайдалангандыгын керсетедi.
Сонымен катар, Жепсу ецiрiндегi патша екiметiнiц отарлык билш орындарыныц кызметi мен мiндеттерi жешнде Н.В. Леденов ез ецбегiнде керсетедь Бул ецбекте ол билiк орындарыныц курылуы мен калыптасу тарихын баяндап, отарлау тэсiлдерiн талдайды. Патша Yкiметiнiц жергiлiктi халыктардыц кетерiлiсiн басып - жаншуда казактарды карулы кYш репнде пайдаланганын деректер аркылы келтiрiп, сол кездеп елкеде орын алган саяси окигалар туралы шынайы мэлiметтер калдырады.
Казактар туралы олардыц тарихынан, элеуметлк курылымынан, турмысынан, рухани емiрiнен, салык телеуi мен эдет-гурпынан бастап алуан тYрлi мэлiметтер бар жалпы ецбектермен катар, казак когамыныц саяси, экономикалык, кукыктык жактары мен мэдениеттiц тYрлi такырыптарыныц жекелеген мэселелерiн арнайы жэне терецдетш керсететiн ецбектер де аз емес. Олардыц бiр белiгi мерзiмдi басылымда жарияланган, ал басылымдар аукымы казак халкына деген ынта-ыкыласты жэне ол жешнде кебiрек те кещрек бiлуге куштарлыкты керсетедi.
Тарихи зерттеулер нэтижесiнде жарык керген галымдардыц ецбектерi езiнiц кундылыгы жагынан осы кунге дейiн мацыздылыгын жоймаган ецбектер катарына В.Н. Каплун, А.П. Федченко, А.И. Добромыслов, Н.И. Веселов, В. Задорская мен Г. Александров,
К.К. Пален, Н.И. Крафт, Г. Загражский, А. Миддендорф, И. Костенко, В.П. Вощинин, Н.А. Карышев, В.Н. Юферов, А.А. Кауфман, П.А. Скрыплев, М. Михайлов, Н. Гаврилов, В.И. Масальский, С. Велецкий, П. Румянцев, Е. Федоров, В. Васильев, Т. Седельников, М.А. Коморовтьщ [4] ецбектерш жаткыза аламыз.
Олардыц ецбектерi ТYркiстан влкесiнiц Ресей империясыныц отарына айналуы мен салдары жвнiцце деректердi келтiруiмен к¥ВДы. вйткенi авторлар вз зерттеулерi аркылы влкедегi квш>коета, Турюстандагы т^ргындардыц орналасуына, ондагы отарлау саясатына гылыми талдау берген жэне влке халыктарыныц саны, к¥рамы, жынысы мен жасы, улты жэне олардыц шаруашылыктары туралы квптеген деректiк кужаттарды алуFа болады.
Бул ецбектердiц мацыздылыFыныц взi оларда тек квшпелiлердiц турмысы мен вмiрiн Fана сипаттап кана поймай, сондай-ак ецбектерде влкенi мекен еткен казактар, ^йFырлар, дуетандар, взбектер, кырFыздар туралы мэлiметтер берiлдi. Оларды тец емес Yш топка бвлуге болады, бiрiншiсi губернаторFа берiлген есеп квшiрмелерi - «обзорлар», кала мен уездерде жYргiзiлген бiр кYндiк санактыц корытындылары, дэрiгер ецбектерi.
ТYркiстандаFы отаршыл эюмшшктщ кэсiби децгейiн жаксы бiлген А.И. Добросмыслов кауфмандык баскару жYЙесiне катысты: «К.П. Кауфманныц кезiнде Ресейде жарамды жумыс таппаFан кез-келген кацFыбас влкедеп кызметке келетш», - дейдi.
ТYркiстан влкесiнiц саяси жэне элеуметтiк-экономикалык вмiрiнен жан-жакты мэлiмет беретiн дерек квзше К.К. Паленнiц ецбектерi жатады. Сонымен катар К.К.Паленнiц влкедегi халык саны, к¥рамы туралы материалдар алуда Yлкен мацызы бар деректерден тирады. Аймакты 1908 жылы зерттеген оныц ецбеп квп томдык материалдар жинаFынан тирады. Ол ТYркiстан влкесiнде сенатор ретшде тексеру жумыстарын жYргiзген кезiнде Сырдария, Жетюу, ФерFана, Самарканд облыстарынан мэлiметтер жинап, OFан талдау жасаFаннан кешн К.К. Пален «бYгiнгi зац ережелерЬ> халыктыц шаруашылык-турмыстык кажеттiлiктерiне толыкканды жауап бере алмайды деген корытындыFа келедь
Н.И. Крафт, Г. Загражский сиякты авторлар влкедеп патшалык экiмшiлiк орындарыныц жергшкп халыкты европалык вркениетпен «байланыстырушы квтр» кызметш аткаратын рвлiн дэлелдеуге тырыскан. Сол себептен олар влкедеп квшпелшердщ дэстYрлi сот жYЙесiн, яFни билер сотыныц жаца жагдайда да вмiршеццiк танытуын «тагыл^1ктыц саркыншыктары» ретшде багалайды.
Ал, баска авторлардыц ецбектервде патшалы Ресейдiц влкенi отарлауFа байланысты жер мэселелерш жан-жакты талдап, влкеге келген келiмсектердiц шаруашылыFыныц дамуы, жергшкп халык пайдалануындаFы жердiц «артынын» мYмкiндiгiнше квбiрек тауып, онда квш> кон учаскелерiн даярлауды максат еткен коныс аудару мекемелерiнiц к¥рылуы, олардыц кызметшщ мазмуны, келiмсектер поселкелерi мен казак ауылдары арасындаFы карым-катынас, патша эюмшшгшщ влкенi коныс аударушылар аркылы отарлаудыц казак коFамына эсерi мэселелерiне шынайы тYрде баFа беру жетiспейдi. Онда орыс тарихнамасындаFы фактiлерге CYЙенген эртYрлi мэлiметтер берiлгенiмен, алайда патша вюметшщ отаршылдык саясатын актау максатында коныс аудару мэселес бiр жакты етш карастырылады.
Бул ецбектердi зерттеу максатында пайдалану барысында сыни анализ жасауды кажет етiп, оларды шартты тYрде ресми квзкарасты камтитын ецбектер жэне салыстырмалы тYрде сол кезенде калыптаскан жаFдайды объективтi тYрде бейнелеген ецбектер деп ею топка бвлуге болады.
Ресми квзкарастаFы ецбектер квптеген кемшшктерден турып, ец бастысы оларда патша вюметшщ коныс аудару саясатындаFы отаршылдык максаты туралы кврсетiлмеген жэне влкенщ сол уакыттаFы элеуметтiк-экономикалык дамуындаFы прогрессивт взгерiстер орыс шаруаларыныц ^азакстаота коныс аударуымен байланыстырылды.
Бул квзкарастаFы ецбектердщ авторларына патша вкiметiнiц отарлау саясатын терендете тусу максатында, ТYркiстан влкесвде эртYрлi мезгiлде зерттеу жэне тексеру жумыстарын жYргiзген А. Миддендорф, И. Костенко, В.П. Вощинин, Н.А. Карышев, В.Н. Юферов, А.А. Кауфман, П.А. Скрыплев, М.Михайлов, Н.Гаврилов, В.И.Масальский, С.Велецкий сиякты шенеушктер мен талымдарды жаткызуFа болады.
Булардыц ецбектерiнiц квпшiлiгiнде келiмсектер жергiлiктi халыкка егiн шаруашылыFында темiр сока пайдалану, мал шаруашылыFында жем-швп дайындау, жаца кэсiпкерлiк тYрлерiн уйрету, т.б. секiлдi жацалыктар алып келд^ сондыктан жергiлiктi халык орыс мужыктары болмаса жабайы куйiнде кала берер едi деген квзкарастар орын алFан.
Эаресе, осы мэселелер бойынша белгш экономист жэне статист, профессор А.А. Кауфманныц ецбеп ерекше. Ол казактардыц атамекен жерлершен ыгыстырылуын ауыл шаруашылыгындагы мэдени прогресс, ауыл шаруашылыгын интенсификациялау деп карап, казак жерлерiнiц зорлыкпен тартып алынуы олардыц отырыкшы турмыска етуiне ыкпал еттi-мыс дедi.
Дегенмен, олардыц ецбектершде казак даласыныц нкелей отарга айнала бастагандыгы женiнде, патша еюметшщ отарлау саясатыныц басты максат-мYДделерi мен багыттары, барысы мен нэтижелерi ашып керсетiлмесе де, осы кунге дейiн кундылыгын жогалтпаган алуан тYрлi деректер баршылык.
Онда ТYркiстан елкесiне коныс аударгандар мен оган катарлас орналаскан ауылдардагы казак руларыныц емiрi, елкедегi жергшкп халыктыц шаруашылыгын, турмыс жагдайларын зерттеп, реформадан кейiнгi дэуiрдегi елкедегi демографиялык езгерiстердi, жергiлiктi халыктыц жерсiзденуiн, элеуметлк-саяси жэне шаруашылык салаларындагы ауыр жагдайларын карастырган.
Сол кезенде калыптаскан жагдайга объективтi турде бага берiп, жергiлiктi халыктыц адалдыгын, бейбiтсYЙгiштiгiн, жогары дэрежедегi егiншiлiгiн бейнелеген П. Румянцев, Т. Седельников, А. Алекторов, В. Васильев, М.А. Комаров сиякты авторлардыц ецбектерiн атауга болады.
Зерттеулер iшiнде кептеген мэлiметтер беретiн ецбек П.П.Румянцевтiц басшылыгымен болган комиссияныц жинаган материалдары. Ф. Щербинаныц экспедициялык мэлiметтердi пайдалану аркылы казактардыц жердi пайдалану тYрлерiнiц эволюциясын жан-жакты зерттеген П. Румянцев ез ецбепнде алгашкы болып, орыс-казак катынастарыныц камкорлыктан отарлыкка ету YPДiсiн керсетiп, «Ецщ Азия халкыныц тарихы жок, оныц орнына ауылды мекендеушiлер-буратаналар емiрiнiц тарихы бар» деп отарлык езпге тYCкен казак халкыныц ауыр турмысын жазып калдырды.
Сонымен катар оныц ецбеп Жетюу аймагындагы халыктыц орналасуы туралы непзп дерек болып табылады. Онда казак, уйгыр, дунган жэне орыстардыц кауымдасып емiр CYргендiгi туралы, кешькондык процестердiц аукымы мен табиги-климаттык жагдайы туралы, облыс арасындагы iшкi кешькондык процестерге сипаттама берiлген. Ол сол кез Ymrn либералдык багыттагы кунды ецбек болды, оны жазуга казак интеллигенциясы екiлдерi де тартылган.
Ал Т. Седельниковтыц зерттеу жумыстарында коныс аударушыларга казак жерлерiнiц алынуы, патша эюмшшгшщ келiмсектерге жер белiп берудеп казак халкына жасаган киянаттарын ашык тYрде берiп, «халык еседi, жер еспейдЬ> деген. Казактыц дэстYрлi ауыл шаруашылыгыныц дагдарыска ушырауыныц негiзгi себебi жергiлiктi халыкты империяныц отарлык канауы болды деген корытындыны алгаш жасагандардыц iшiнде А. Алекторов болды. Осындай себеппен Жетiсу елкесiнде де ауыл шаруашылыгы дамуыныц тежелуiн Н. Васильев зерттеу жумысында керсеттi.
М.К. Коморов «Правда о переселенческом деле» деген ецбепнде патша еюметшщ коныс аудару мэселес тещрепнде жiберiп отырган жYгенсiздiктерiн, паракорлыктарын, мемлекеттiк акшаны талан-таражга салгандыгын, орман агаштарыныц аяусыздыкпен кесiлiп жаткандыгын, т.б. езектi мэселелердi батыл тYPде сынады.
Революцияга дейiнгi тарихнамалык шыгармаларга талдауды корытындылай отырып, зерттеушiлер тургындарды бiржакты немесе бiр гана багытта алып карады деп тужырымдауга болады. Ол тарих гылымыныц даму децгешне де байланысты, статистикалык есептiц нашарлыгынан, соныц нэтижесiнде галымдар ез зерттеу шецберш тар алып отырды. Сондыктан галымдар ез зерттеулерiнен кептеген мацызды мэселелердi тыс калдырды.
Ресейдiц отарлау саясаты жэне аймактагы казактар мен орыстардыц жер шаруашылыгы, казак халкыныц саны, улттык курамы, аймактагы халыктардыц орналасуы, этникалык жэне турмыс-салтыныц езше тэн ерекшелiгi, жергiлiктi халыктар мен кешш келген халыктар арасындагы карым-катынастарга сипаттама берiлген. Ол зерттеу жумыстарынан кептеген гылыми деректердi алуга болады, бiрак аймактагы элеуметтiк жагдайга байланысты деректерге терецдеп токтала отырып сипаттама беру жагы терец алынбаган жэне аймактагы отарлаудыц мэш, оныц аймактагы халыктыц улттык дамуына тигiзiп жаткан керi эсерiне баса кецiл белiнбей, кешпелi халыктыц езiне тэн даму зацдылыктары толык ашылмаган.
ХХ гасыр басында Орталык Азиядагы жергiлiктi халыктар мен келiмсек славян халыктары арасындагы этносаралык катынастагы жагдай, элеуметтiк-экономикалык даму туралы ецбектер жарык кере бастады. Сол кезде аталмыш елкеге кешiп келш, кунарлы
жерлерге орналаскан келiмсектерге наразы болFан жергшкп халыктыц турмысына казак зиялылары да вз баFасын бердi. Патшалык укiметiнiц жYргiзген саясатын вткiр сынFа алып, жергiлiктi халыкка эдiлетсiздiк кысым кврсетшгенше квп квцiл аударFан.
Жалпы алFанда, олардыц ецбектерiнде кврсетiлген мэселелер тек ТYркiстан влкесiне Fана емес букiл казак даласын камтыFан. Бул ретте Э. Бвкейханов, А. Байтурсынов, Х. Досмухамедулы, М. Тынышбаев, М. Дулатов, М. Шокай, Т.Рыскулов, Т.Шонанулы, Р. Мэрсековтердщ ецбектерi алFашкы катарFа жатады.
Алаш кайраткерлерiнiц ецбектерiнде казак даласыныц, соныц iшiнде, ТYркiстан влкесiнiц саяси-элеуметпк жаFдайы, жергiлiктi халыктыц отаршылдык саясатка деген квзкарасы мен патша эюмшшпмен арадаFы катынасы, улт-азаттык козFалыстыц баFыт-баFдарлары мен максат-мудделерi шынайы кврсетуiмен ерекшеленедi.
Э.Бвкейханов патша вкiметiнiц отаршылдык саясатын ашыктан-ашык сынFа алып, «Тецщк пен улттык тэуелсiздiктiц твте жолы» деп вркениеттi елдердiц мэдениетiнен Y^ri алуды усынып, улт-азаттык козFалыстыц жаца стратегиялык баFыты етiп, казак халкыныц сана-сезiмiн ояту, улттык мэдениетiн вркендету, внер-бшмш квтеру кажет деп тусiндiрдi.
Карусыз бейбiт халыкты кырып, жерш кYшпен тартып алып, малын айдап экеткен патша вкiметiнiц киянаттык ю-эрекеттерш сынаFан ол: «Эз жерiнде твресше кулак-кестi кул болFан егiншi орыс, бiздiц жерге квшiп келiп, кунарлы жерлердi иеленiп, вз вкiметiне суйенген кешегi кул, казак-кырFызFа би болFан. Жерiн орыс алFан казак-кырFыз сол орыска жалданып кул болFан... Жаксы жер де, бай турмыс та казак-кырFыздыц жерiнде деп Ресейде ка^ан аш егiншiлердi хабарландырып, олар шепрткедей казак-кырFыз жерi кайдасыц деп аFылFан», - дейдi.
Алаш квсемдерiнiц бiрi А. Байтурсынов та взiнiц жариялаFан макалаларында патша вкiметiнiц жYргiзген отаршылдык саясатын ашыктан-ашык сынайды. Оныц ецбегшен казактардыц турмысы мен мiнез-кулка, жаца жаFдайларда шаруашлыктыц дэстYрлi эдiстерiн журпзу киыншылыктары жэне OFан бейiмделуге тырысушылык жвнiнде кызыкты сипаттамалар табамыз.
Ал, М. Дулатовтыц макалаларында орыс шаруаларын коныстандыру нэтижесшде жер мен судыц азайып бара жатканын, патша экiмшiлiгi жергiлiктi турFындарFа кысым кврсетiп жатканын жазады. М. Дулатов взшщ жер мэселесiне арнаFан макаласында: «...Казак жерi патша мулкi саналып, сол себептi миллиондап жершз мужыкты укiмет казак жерiне кондырды, бул тiлеусiз конактар келе бастаFаннан берi жер тарылып, ата мекеннен iрге козFалып, казактыц шаруасыныц кртзелу^ 15-20 жылдан берi бул квшпелi мужыктардыц келiп бiтуiнiц ушы квршбей, булай болFанда ендi аз жылда казак халкы ец жаман жерге сорлап калып, акырында пакырлыкка жетуi мумкiн», - деген.
Халыктыц этникалык курамы мен саны туралы мэселелерге квп квцш бвлiнген ецбек М.Тынышбаевтыц «Материалы к истории киргиз-казахского народа» ецбеп. Бул ецбек квп уакыт бойы кецестiк идеологияныц талаптарына сай тылыми айналымFа тартылмай келдi. Автор вз ецбепнде казак этносын, жуздердiц шыFу тарихын жэне 1917 жылFы казак халкыныц санын алFаш рет бердь Бул ецбек деректiк турFыдан да мацызды.
Шетелде эмиграцияда жYрген казак зиялысы М.Шокаевтыц ецбегi де аймактаFы халыктыц тарихына арналFан М. Шокайдыц ецбегiнде ТYркiстан влкесi квп ултты аймак ретiнде алынып каралып, ТYркiстандаFы патша вкiметiнiц баскарушы мекемелершщ саясаты, жер мэселесi арнайы талдаудан вткiзiп, отаршыл экiмшiлiктiц шектен шыккан iс-эрекеттерiн суреттейдi жэне патша вюметшщ жYргiзген реформалардыц эсерi, халыктарды орналастыру, элеуметтiк-саяси жаFдайлар жэне квшi-кон мэселелерi каралды.
Т.Рыскуловтыц ецбегiнде Жетiсу жершдеп казактардыц ауыр жаFдайына квптеген деректер аркылы сипаттама бере отырып, сырттан квшiп келiп коныстандырылFандардыц жергiлiктi халыктыц жерi мен малын тартып алуы олардыц элеуметтiк жаFдайыныц киындап, акырында кYреске алып келгендiгiн кврсетедi. Патша укiметiнiц жургiзiп отырFан саясатыныц взi жергiлiктi халыктар - казактардыц санын азайтуFа экелетiнiн, оларFа салынFан алым-салык мвлшерiнiц вте ауырFа соккандыFын деректер аркылы талдап берген. Т.Рыскулов 1916 жылFы квтерiлiстiц алFышарттарына сырткы квш>кон процесiнiц удеп, этномэдени ахуалдыц кYрделене тусуiн жаткызады жэне бул квтершстщ вцiрдегi казак-кырFыздыц улес салмаFына эсерш ашып кврсетедi.
Туган елшщ тарихын жаксы бiлген Т.Шонанулы "Жерден айырыларда казактыц кабыргасы кайысып, омырткасы майысады. Жалгызынан айы-рылгандай жермен коштасады. Ботадай боздап елец айтады" деп ултыныц жерге деген катынасын суреттей отырып, патшалык Ресейдiц казак жерiн отарлаудагы ерескел эдiстерi мен оныц казак халкыныц тагдырындагы камретп салдарын накты деректер негiзiнде ашып кeрсетедi.
Осылайша, патша eкiметiнiц казак жерiн отарлауыныц екi багытта болганын бeлiп кeрсетiп, "... бiрi - орыс журтыныц ез бетiнше, ешюмнен сурамай отар-лауы (вольная колонизация), екшшю - ресми отарлауы (правительственная колонизация)" деп нактылайды. Демек, Т. Шонанулыныц пiкiрiне карасак, казак жерiн кеп талап, казак шаруашылыгыныц даму урдюше улкен кесiрiн тигiзгенi «ресми отарлау эрекет болды»,- деп кeрсетедi.
Ал Р. Мэрсеков болса, ХХ гасырдыц басында казак халкыныц басын-дагы ауыр жагдайды сипаттай келе "Казак кайтсе, жерге ие болады" деп пат-шалык eкiметтiц казак даласында eзiне тиiмдi саясат жYргiзiп, жер белу мэ-селемнде жергiлiктi казак халкымен санаспай жузеге асырып жатканын катац сынга алады. Ол келесi «Жер мэселесi» атты макаласында переселен учaске-лерiнiц куйтыркы эрекеттерш былайша ашык кeрсетедi: «Кешпелшктен отырыкшылыкка айналу ете киын мэселе hэм тiршiлiк мэселесi. Бул мэселе эсiресе казак даласына iшкi Русиядан мужыктар агыла бастаганнан берi киындады.
Переселен управлением бар ыждакатын мужыктар жер кесш беруге жумсап, кала болуга суранган казактарга аз iлтипaт белетш болды. Казак арыздарыныц кeбiне 3 - 4 жылга шейiн жауап ала алмай, сенделiп жYргендерi аз емес.
Кей уакытта мужык катарында 15-тей жер алып, кала боламын деп арыз берген казактар арасында кайталап, бурынгыдай кeшпелi куйде мал шаруасымен тура беремiз деушiлер де болганы бар, бiрaк буган карап пересе-лен упрaвлениесi кYллi кала боламыз деген казактыц тiлегiне сенiмсiздiк кер-сетш, арыздарын жауып тастаудыц орны жок едi.
Бундай кeцiлсiз окига переселен управлением пзгшш устаушылар кептен кезшщ кырын саларга керек едi», - деп курсше жазды.
Ойымызды корыта келе, Х1Х г.аягы мен ХХ f. басында Орталык Азияда орын алган кeшi-кон Yдерiстерi тарихыныц зерттелуi кейiнгi кецестiк кезец тарихнамасында таптык кагидалардыц эсер етуiне орай, езгерютерге ушырады. Зерттеушiлердiц iшiнaрa бeлiгi Ресей империясыныц Орталык Азияны жаулап алганын, халыктар арасындагы катынастарга тигiзген отарлык саясаттыц керi зардаптарын атап керсеткешмен, бул мэселелердiц астары жеткiлiктi дэрежеде терец зерттелмедь
Осы аталган тарихнамалык зерттеулер Орталык Азияны патша эюмшшп мен жергiлiктi халык арасындагы катынастыц тарихына шынайылык тургыдан бага беру кажеттшгш жэне гылыми жагынан кундылыгын ацгартса керек.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Венюков М.И. Венюков М. Опыт военного обозрения русских границ в Азии. -СПб., 1873. - 144 с. Васильев Н. Кочевники Туркестана. - Самарканд, 1890. Северцов Н. Путешествие по Туркестанскому краю и исследования горной страны Тянь-Шаня // ТС. - 1873. - Т. 49. - С. 1-461. Макшеев АП. Путешествие по киргизским степям и Туркестанскому краю. -СПб., 1896. Гродеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сырдарьинской области. (Юридический быт). - Ташкент. 1889. Юдин М.Г. Взятие Ак-Мечети в 1853 году как начало завоевания Кокандского ханства. - М., 1912. Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства. - СПб., 1865. Черман Л.К. Оседлое киргизы-земледельцы на р. Чу // ЗЗСРГО. - Омск, 1900. - Кн. 27. Дингельштедт Н.А. Опыт изучения ирригации Туркестанского края. Сырдаринская область. -СПб., 1895. - Т.2, ч. 3. Шахназаров А. Очерк сельского хозяйства Туркестанского края. - СПб., 1908. Небольсин П.Н. Очерк торговли России со Средней Азией // ЗРГО. - СПб., 1855. - Кн. 10. Григорьев В. Русская политика в отношений к Средней Азии. Исторический очерк. - СПб., 1874. Гейер И.И. Крестьянская колонизация Сыр-Дарьинской области. - Ташкент, 1912.Голубев А. Отрывок из Путешествия в Среднюю Азию // ЗРГО. - 1863. - Кн. 3.
2. Шемансккий А.И. Боевые фронты государства и управление ими // ВС. - 1861. - № 5. - С. 10-31. Зыков С.П. Очерк об утверждений русского владычества на Аральском море и реке Сыр-Дары в 1847 по 1862 г // МС. - 1862. - № 6. - С. 17-38. Лобысевич Ф.М. Главные
начальники Оренбургского края 1734-1870 // ВС. - 1872. - № 3, ч. 5. - С.17-39. Бутаков А.И. Наши первые шаги на Аральском море // ТВ. - 1892. - № 90, 91. Южаков Ю. Наши приобретения в Средней Азии // ТС. - 1876. - Т. 5. Ростиславов М. Очерки видов земельной собственности и поземельный вопрос в Туркестанском крае // ТС. - 1878. - Т. 323. - С. 241-273.
3. Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии // Соч.: в 3 т. - СПб.: Типолитография В.В. Комарова, 1906. - Т. 3. - 496 с. Белявский. Материалы по Туркестану. - СПб., 1884. - 203 с. Бабков И.Ф. Вспоминания о моей службе в Западном Сибири. 1859-1575 г. -СПб., 1912. - Кн. I. - 189 с. Аристов Н.А. Труды по истории и этническому составу тюркских племен / отв. ред. акад. В.М. Плоских. - Бишкек: Илим, 2003. - 460 с. Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. - СПб.: Тип. М.М. Стасюлевича, 1897. - Т.1. - 589 с. Леденев Н.В. История Семиреченского казачьего войска. - Верный: Типография Семиреченского областного правления. - 1909. - 834 с.
4. Каплун В.Н. Положение об управлении Туркестанского края. - Ташкент, 1903. - 212 с. Путешествие в Туркестан А.П.Федченко, совершенной от имп. Общества, любителей естествознания. - СПб., 1875. - Т.1, ч. 2. - 160 с. Добромыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем. - Ташкент, 1912. - 472 с. Веселов Н.И. Киргизский расказ о русских завоеваниях в Туркестанском крае: текст пер. с прилож. - СПб., 1894. - 187 с. Задорская В., Александров Г.А. Промышленные заведения Туркестанского края. - Петроград, 1915. - Вып. 1. Пален К.К. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенный по высочайшему повелению сенатором графом К.К. Паленом. - СПб., 1909. Крафт И.И. Судебная часть в Туркестанском крае и степных областях. - Оренбург, 1898. - 214 с. Загражский Г. Юридический обычай киргиз о народном суде у кочевого населения. Туркестанского края. - СПб., 1876. - 202 с. Миддендорф А. Экспедиция для исследования сельскохозяйственных условий русского Туркестана // ИРГО. - СПб., 1879. - Т.14, вып.1. - С. 67-81. Костенко И. Средняя Азия и водворение в ней русской гражданственности. - СПб., 1870. Вощинин В.П. Очерки нового Туркестана. Свет и колонизации. - СПб., 1914. - 214 с. Карышев Н.А. Крестьянские вненадельные аренды. Итоги экономического исследования России поданным земской статистики // РБ. - 1898. - № 5. Юферов В.И. Опыт поределения нормы надела переселенцев по данным исследования селений Черняевского, Кауфманского и Константиновского Ташкентского уезда. - Ташкент, 1907. Кауфман А.А. К вопросу о русской колонизации Туркестанского края. - СПб., 1903. Скрыплев П.А. Материалы по обследованию переселенского хозяйства в Туркестане. - Ташкент, 1909. Михайлов М. О Сырдаринских киргизах // Неделя. - 1866. - № 3. Гаврилов Н. Переселенческое дело в Туркестанском крае. - СПб., 1905. Массальский В.И. Туркестанский край. - СПб., 1913. Велецкий С. Записка о положении и нуждах переселенческого дела в Семиреченском районе к 1 января 1913 г. - Верный, 1915. - 112 с. Румянцев П.П. Материалы по обследованию туземного и русского старожильческого хозяйства и землепользования в Семиреченской области. - Лепсинский уезд. - СПб., 1911. - Т.1, вып. I. - 633 с. Федоров Е. 1905 год и коренное население Туркестана // Новый Восток. - 1925. - № 10. - С. 10-21. Васильев В.А. Семиреченская область как колония и роль в ней Чуйской долины. - СПб., 1915. - 277 с. Седельников Т. Борьба за землю в Киргизской степи. - СПб., 1907. Коморов М.К. Правда о переселенческом деле. - СПб., 1913. - 145 с.
5. Бекейханов Э. Тацдамалы (Избранное). - Алматы: Казак энциклопедиясы, 1995. -478 б. Байтурсынов А. Казак екпес / кураст. У. Субханбердина, С. Дэупов // Айкап - Алматы: Казак энциклопедиясы, 1995. - 367 б. Досмухамедулы Х. Тацдамалы (Избранное). - Алматы: Ана тш, 1998. - 384 б. Тынышпаев М. История казахского народа. - Алматы: Санат, 2009. -288 с. Дулатов М. Жер мэселесi //Айкап. - 1911. - № 6. - Б. 8-10. Шокай М. Тацдамалы. -Алматы: Кайнар, 1998. - 511 б. Рыскулов Т. Из истории революционной борьбы в Казахстане // Революция и национальности, 1935. - №11. - С. 33-40. Абикенова К.Е. «Телжан Шонанулыныц когамдьщ-агартушылык жэне гылыми кызмет (1894-1938 жж.)» тарих гылымыныц кандидаты гылыми дэрежесш алу Yшiн дайындалган диссертациясыныц авторефераты. Алматы 2007. 19 б. Р. Мэрсеков «Казак кайда бара жатыр» Алматы, Елтаным баспасы - 2013, 133-134 бб.
