CC BY
8ГТАХР 17.07.51
ЭДЕБИЕТТЕГ1 ШАГЫН ЖАНРЛАР ТУРАСЫНДА
Л.М. ЭдЫбекова1, М. Б. Квпесбаева2 1 ф.г.к., профессор м.а., 2 магистрант,
Казак мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi, Казакстан, Алматы к;., e-mail: lazzat.m.adilbekova@gmail.com
Мацалада цай эдебиетте болмасын ацын-жазушылардыц сирек цалам тартатын жанры -цанатты сездер, ягни афоризмдердiц кeркемдiк ерекшелжтер^ цурылымы мен ой цуаттылыгы туралы царастырылады. Адамзат баласы жиырма бiрiншi гасырга аттаган жэне де биiк технология мен цифрлы дэуiрге аяц басцанына царамастан, кггап гасыры адами капиталды рухани жетiлдiрудiц бiрден бiрi жолы ретшде ез цунын жойган жоц. Сонымен бiрге, эдеби жанрлар iшiнде шагын кeлемдi керкем шыгармалар мен бiр цазан ойды бiр цасыц сезбен жетгазуге цауцарлы, айтылуы керкем эрi ыргацты болып келетiн сентенциялар, григерийлер, афоризмдер мен цанатты сездер цашан да оцырман суранысына еге болып келед^ Мемлекет кeлемiндегi мыцдаган баспаханалардан шыгып жатцан тYрлi саладагы эдеби, гылыми, мэдени ецбектерге, кYнiне толыгып жататын ацпаратты басылымдарды цоссац, интернет пен технология заманы саналатын XXI гасырда оцырман назары элi де ютапта екендiгiне кез жеткiзуге болады.
Тушн сездер: цазац цанатты сездер^ драматург, Асцар СYлейменов, кeркемдiк цуаты, жанр.
Жаhандану, интернет пен технология заманы саналатын XXI гасырда окырман назары элi де кiтапта екендiгiне кез жетюзу киын емес. Осы бiр а; кагаз бетiне терiлiп, сан мыцдаган тиражбен таралып жаткан агымды жарияланымдарда такырыбына, мазмуны мен курылымына, ягни жанрына карамастан кещнен колданылатын бiр YPДiс бар. Ол канатты сездердi колдану YPДiсi. Кеп жылдар келемшде «Акшамныц афоризмдершде» Yзбей шыккан акын Кадыр Мырзалиевтщ «Алмас жерде калмас» [1] кiтабынан алынган Yзiндiлердi «Алматы Акшамыныц ютапханасы» айдарымен калыц окырман кезшде сYЙсiне окып отырды десек кателеспеймiз. Эйтсе де, колына калам алганныц колданысына еркiн тYсетiн бул сездер кай жагынан болмасын, такырыптык тургыдан да, жанрлык тургыдан да эдебиет гылымында арнайы зерделенбеген. Сондыктан да, макала казак эдебиетiндегi такырыптык жанрлык аясы кYнi бYгiнге дешн арнайы карастырылмаган, сонда да адамзат акыл-ойыныц квинтэссенциялык керсеткiшi болып табылатын канатты сездер мэселесiне арналды.
Канатты сездердщ аукымы канша кец болса, тарихы да сонша терец. Адамзат тарихында канатты сездер - ез дэуiрi тудырган замана тацбасын аркалайтындыгын, оган катысты барлык проблемаларды кетеретiндiгiн, кейде тарихи окигаларга накты эсер ететiндiгiн гылыми дэлелдеп шыгуга болады. Эмiр туралы, оныц непзп тiрегi «Homo sapiens» - ой иеш, сез иесi адам туралы жанр болып табылатын канатты сездер эдебиеттщ бiр караганда кене тYрiне жатканмен де, интеллектуалдык енердщ тендесшз тYрi ретiнде бYгiнгi когамда нагыз гумырлы жанрга жатады. БYгiнгiдей акпараттар агымы айрыкша агылган заманда, кашанда «токсан ауыз сездщ тобыктай тYЙiнiн» бере бiлетiн «оймактай ой» - афоризимдердщ мэнi артуда десек кателеспеймiз.
Агылшын, немiс, француз, орыс эдебиеттерше CYЙенсек, канатты сездерге берiлген накты тужырым эзiрге жок. Ой терендт мен кемелдiгiне катысты философтар, тшдш бiрлiк ретiнде лингвистер, поэтикалык сулу, эрi ыкшам керкем сез т1ркеи ретiнде эдебиетшiлер афоризмдердi ез аясына тартып, ез тургысынан багалауга тырысып келген, эрi бул Yрдiс жалгасуда. Эйтсе де, филолог галымдар тужырымына CYЙенсек, афоризм, ец алдымен, езше сай ерекшелiктерi бар эдеби жанр екендшн мойындауымыз керек. Олар:
- Афоризмнщ бiрiншi ерекшелiгi - акикатка умтылган терец ой.
- Афоризмнщ екiншi ерекшелiгi - олардыц кыскалыгы, «токсан ауыз сездiц тобыктай тYЙiнi» екендiгi.
- Афоризмнщ YmÍHMÍ ерекшелш - косымша тусшштемеш кажет етпейтiндей, аякталган ой екендш.
- Афоризмнщ твртiншi ерекшелт - айтылган ойдыц аныктыгы, дэлдш.
- Афоризмнщ бесiншi, api непзп ерекшелiгi - ойдыц квркемдiгi, адамзат акыл ойыныц асыл казынасыныц сырткы сулу сымбаты, эстетикалык тартымдылыгы.
Афоризмдер туралы аныктамаларга 6ip макала аясында шолу жасау mymkíh еместiгiн ескере отырып, 1998 жылы «Ана тш» баспасынан шыккан «Эдебиеттану терминдер свздшнщ» [2] 206-бетiнде беpiлген филология гылымдарыныц докторы С. Негимов берген аныктаманы келтipейiк. «Канатты свз жанрлык белгiсi жагынан макал-мэтелдерге вте уксас. Айырмашылыгы, макал-мэтелдердщ авторы белгюз, шыккан тегi белгiсiз, халык шыгармашылыгына жатса, канатты свз авторы бар не накты болмаган кYнде ацыз кYЙiнде ауызша болса да бYгiнгi кYнге жеткен канатты свздщ мол болуы сол т1лдщ свз байлыгын, тiл орамдылыгын жэне улттык бейнелш еpекшелiктеpiн байкатады».
Бул аныктамадан фольклор мен афоризмдер арсындагы уксастык накты квpсетiлген. Эйтсе де «ауызша болса да бYгiнгi кYнге жеткен» деген птрдщ себебiн эдебиетiмiздегi бул жанрдыц арнайы карастырылмагандыгына, афоризмдердщ вмipшец жанр ретшде кYннен кYнге толыгып келе жаткандыгыныц гылыми тYсiнiктемесi казак эдебиетшде элi жасалмагандыгынан деп бiлуiмiз керек. Ауыз эдебиетiндегi макал-мэтелдердщ кыскалыгына, ритмдшгше, магыналыгына карап 6íp топ галымдар оларды афоризмдерден мYлдем ара жшн ажыратып караса, екiншi 6íp галымдар тобы, кеpiсiнше, макал-мэтелдеpдi афоризмдермен бipге карастыруды усынады. Ал эдебиеттщ кейбip жанрлык тYpiне арналган свздiктеpде афоpизмдеpдi тек такырып аясына катысты гана алып, аныктама беруге тырысады. Мысалы А.Квятковскийдщ «Поэтикалык свздiгiн» [3] алайык. «Афоризм (греч.) изречение, выражающее с предельной лаконичностью в отточенной форме какую-либо оригинальную мысль. Афористические строки нередки в стихах русских поэтов. «Поэтом можешь ты не быть, Но гражданином быть обязан». (Н. Некрасов); Афоризмами насыщена комедия А. Грибоедова «Горе от ума», например: «... Счастливые часов не наблюдают; Служить бы рад, прислуживаться тошно; Блажен, кто верует тепло ему на свете».
Сонау Тоныквк, ^лтегш ескеpткiштеpi мен квне тYpкi жазба ескеpткiштеpiндегi, бертш келе жыраулар поэзиясы мен казак эдебиетшщ Х1Х, ХХ гасырлардагы мол мурасында кездесетш канатты свздер казак эдебиетшдеп бул жанрдыц тамырыныц терецщгш, аукымыныц кецдшн квpсетедi. Казак халкыныц каhаpман улы, жазушы Бауыржан Момышулыныц канатты свздеpi халык арасында кец тараганы белгш. Бул туралы iзденушiнiц бipнеше макалалары жарык квpдi. Окырман кауымга Кулмат вмipэлиевтiц «Абайдыц афоpизмi» (Алматы: Казакстан баспасы, 1993, 124 б.) [4], Эбдшхамит Нарымбетов дайындаган «Fабит МYсipеповтiц кYнделiгi» (Алматы. Ана тiлi баспасы. 1997, 288б.) [5], Элия Бвпежанова дайындаган 1978-1992 жылдар арасындагы Аскар СYлейменовтiц «Шашылып тYCкен тipкестеpi» (СYлейменов А.Шыгармаларыныц толык жинагы.- Алматы:Казыгурт. -2006) [6] жинактары кецiнен таныс. Бул тургыда баспасвз бетiнде осы жанрда жт квpiнген Кадыр Мырзалиев, Музафар Элiмбаев каламынан туган канатты свздеpдi айту орынды.
Шыгармаларыныц дYниетанымдык, интеллектуалдык куаты кYштi жазушы, драматург, аудармашы А.СYлейменов канатты свздеpiнiц философиялык астары да терец болып келедi. Бip гана улы акын Абайга катысты ойларына токталу аркылы гана жазушыныц суцгыла угым теpецдiгiн байкауга болатындай.
- Келер казактыц да iшетiн уы мен балы - Абай.
- Казактыц ею «жауы» бар. Бipi, дос-жауы - Абай. Калгандары - кас жауы.
- Абайдыц казагынан кара Yзiп кеткен казак жоктыц касы.
- Талант - туяк, Абай - жол. Сол жолмен анау Жидебайга, мынау Карауылга кемецгер де келед^ кеще де келедь Мунда «YЙpенемiн» деп, «YЙpетемiн» деп келмеу керек... Мунда тазарамын, арыламын деп келу керек. Елдiц неге келгенш бiлмеймiн. Мен взiм арыламын деп келдiм.
Кезiнде улттык «Ана тш» [7] газетi свз внершщ жYЙpiгi Зейнолла Кабдоловтыц бipаз канатты свздерш келтipе отырып, редакция атынан окырманнан ел арасына кец тараган баска да галымныц канатты свздерш бшетшдердщ хабарласуын сурагандыгы белгiлi. Мше бул YPДiс негiзiнен кемелiне келген эдебиеттерде калыптасатын YPДiс. Келесi кезекте Кабдолов айткан канатты свздерге токталайык:
- Эдебиет ардьщ юь
- Жазушы талант, тагдыр.
- Жазушы улттын уяты, иманы, намысы.
- Жазушы ез дэу1р^н улы, ез гасырынын Yнi.
- Махамбеттщ эр сезi куйылган курыш, корытылган коргасын. Оны ендеп жендеймiн деп жасытпак керек.
- Махамбет пен Абайга редакция жYрмейдi.
- БYгiнде Толстойды окымай орысты, Бальзакты окымай французды бiлдiм деу кандай киын болса, Эуезовт окымай казакты бiлдiм деу сондай киын.
- Жазушынын ен жаксы шыгармасы жазылмаган яки жазатын шыгармасы.
- Жаза бiлу, жазганынды сыза бiлу шеберлiк. Шеберлiктен туатын шедевр осы эрекеттщ астында жатыр.
- ¥лтсыздык имансыздык.
- Тамыры жок агаш, тарихы жок халык болмайды.
- МYсiреповтi мадактаудын керегi жок, МYсiреповпен мактану керек.
- Талант деген кыран секiлдi канатты нэрсе.
- ¥стаз болу ез уакытынды аямау, езгенiн бакытын аялау.
Кезшде баспасез бетiнде казак афоризмдерiнiн толыгуына CYбелi Yлес коскан Кадыр Мырзалиевтщ жарияланган канатты сездерiне [8,4] алгысез ретiнде афоризмдер туралы актарыла айткан мына бiр езiндiк пiкiрi канатты сездщ шыгу табигатынан окушысын хабардар ете^ндей: «Афоризм дегенiмiз -белгiлi бiр кYнi басталып, белгiлi бiр куш бiте калатын шыгарма емес. Ол гумыр бойы айтылып, гумыр бойы кагазга тYсiп, емiрдiн сонгы сэтше шейiн созыла беретiн дYние. Афоризм кызык жанр. Ол негiзiнен, ауыз эдебиетiне жатады. Ауызша тарайды. Бiреу айтады, бiреу кагып экетедi. Содан кешн кагазга тYседi. вкiнiшке орай, ауыздан шыкканнын бэрi кагазга тYсе бермейдi. Кагазга тYCкеннiн бэрi бiрдей кiтапка кiрмейдi. Кiргеннiн бэрi бiрдей тарихта калмайды. Олар да екшеледь.. канатты сез болуга лайык, татымды тiркес менiн аузымнан бiрiншi рет кашан шыкты. Ол жагы маган беймэлiм. Есiмде жок. Адам ез сезш езi багалай бермейдi. Сездi кадiрлеу касиетi кейiн, бiраз кешн келдЬ>. Макала авторлары [9-10] бул такырыпка бiрнеше зерттеулерде токталгандыгы белгш.
Канатты сездер эркашан да кос аспектш, бiрак олардагы карама-кайшылыктар Yнемi байкала бермейдi. Мына канатты сездердi алып карастырайык: «Келер казактын да шетш уы мен балы -Абай», «Казактын екi «жауы» бар. Бiрi, дос-жауы - Абай, калгандары - кас жауы», «Кемталант мYмкiндiгiнше, шын талант калаганынша жазады» [6] (Аскар СYлейменовтен). Канатты сездердiн композициялык-стилистикалык касиеттерiн осы тургыдан аныктай отырып, олардын керкемдш-стильдiк ерекшелiктерiн карастыруга болады. Ойынын дэлдiгi мен тапкырлыгы тургысынан, керкемдiгi тургысынан, канатты сездердi шешендiк тапкырлыкка жаткызу да орынды. Ендi осы тургыдан белгiлi бiр ыргакты сактаган Аскар СYлейменов айткан пшрлерге жол берейiк. «Эр сездщ ез уяты бар. Жаксы ютап - уяттын антологиясы. Жаксы ютапта уят сез де уятын текпей кершедЬ», «Дiн курыса тiл сактайды, тiл курыса Yн сактайды, бэрi курыса дiл сактайды (иаhуди-еврейлер мысалы). Дiн, тш, дiл тiзе косканда оны ок кана женедi», «Ажал келмейдi, ажалга барасын. Барган бетте аудиенция бередi», «Радловтын: «казактар - шыгыстын француздары» дегенiн «француздар -еуропанын казактары» деп кисындауга болады», «Цивилизация сиякты мын сан Yйiрден туратын улы угымнын iшiндегi алмауыты - ойлана бiлу, онын мэдениеть Бул болмайынша улттык сананын iлгерiлеуi киын», «Елдiн, журттын, улттын куруы, алдымен, интеллигенциянын иттiгiнен, сатымпаздыгынан басталады».
Канатты сездiн касиетi туралы XVII гасырда эдеби афоризмдiн бiрiншi теоретип Бальтасар Грасиан езiнiн ушкыр ойлар туралы трактатында жазган болатын. «Шешендш тапкырлык» дегенiмiз, Грасиан бойынша, бул - акылдын ушкырлыгы, еткiр ойлау, ол ез шше логика мен эстетиканын касиеттерiн жинай отырып, олардан асып тYседi. «¥шкыр ойлау шеберлт, - деп жазады ол - сананын бiр актiсi аркылы байланыскан екi немесе алыс тYсiнiктердi Yйлесiмдi салыстырган нэзiк Yндестiктен турады». Бул аныктаманын дэлдiгi казiр де айкын. Б.Грасианнын трактатында, эсiресе ушкыр ойдын эсемдiгiне баса назар аударылады. Ол: «¥шкыр ой топшылауга караганда бiр гана шындыкты канагат тутпайды, эсемдшке умтылады», - деп жазады [11]. Ой мен онын мэншдеп эсемдшт ете манызды
касиет деп санайды жэне эсемдшкке тYрлi квркемдiк куралдарды колдану жолы аркылы жетуге болады. «Трактаттар мен шешендш фигуралар - ушкыр ойдыц взвдш эсемдiгiн курайтын материал жэне непз болып табылады. Свз негурлым аз болса, оныц мэнi согурлым терец болады», - деп жазады ол. Б.Грасиан вз трактатында вткiр ойларды беруде даналык пен эсемдiктен баска дэлдш касиетш атап кврсетедi, эрi канатты свздердiц аныктамалык жэне парадокспк, антитезалык, градациялык, риторикалык сурак, эллипсис сиякты куралдарды колданган кезде жеткен нэтижелерше талдау жYргiзедi. Сондыктан да, улы ойшыл галым взiнiц трактаты аркылы квркем эдебиеттегi канатты свздердщ теориялык негiзiн калады. Элемдiк эдебиетте стилистикалык фигуралар мен троптар сиякты кврштеуш-бейнелеуш куралдар аркылы канатты свздердщ квркемдш кырын аныктаган галым вз тужырымдарын «Калталы оракул» сиякты мацдайалды шыгармаларымен дэлелдедi. Зерттеушiлер канатты свздердщ квркемдеуш куралдарын бiрнеше топка бвлш карастырады. Антитеза - эсердi ^шейту Yшiн карама-кайшы образдар мен тYсiнiктерден курау: «Сешмаздш философтарга жарасканмен, солдаттарга кауiптi» (Н.Грибачев). Параллелизм - ею ушты ойды бiр арнага тогыстырып, образ курайтын курал: «Жастык бшгенде гой, карттык колынан келгенде гой» (А.Этьен). Хиазм - непзп угымдарды бiлдiретiн бiркелкi екi свз тркеишц карама-карсы мэнде жумсалуы: «Адамдардыц санасы турмысын аныктамайды, керiсiнше, когамдык турмысы санасын аныктайды» (К.Маркс); «Лршер влгендердi окыта алмайды, ал влгендер иршерге сабак бола алады» (Шатобриан); «КYште шындык жок, шындыкта ^ш бар» (В.Кубанев). Риторикалык сурак - белгш бiр суракка жауап алу Yшiн емес, кайта белгiлi бiр жауапты бекiту Yшiн колданылады. Бул канатты свздерге квтерiцкi леп бередк «Квшпендi, квшпендi, квшпендi - сонда Сауран, Саудакент, Созак, ТYркiстан, Шымкент, Ташкент, Тараз, Алматыдагы бiздiц дэуiрге дейiн казылган су жYЙелерi кайда калады? Осы бiз кврген дихандар, бiздiц квкпар тартып жYрiп мираб болган, торлама кауынды куранды ердщ алгы касына урып жеген жет аталарымыз кайда калады? Арка квшт екен деп тозып кетемiз бе?! Оратын жерiн орган, егетiн жерше еккен, жайлайтын жерiн жайлаган журт болмай ма? Бицивилизация дегендi естш пе едiцiз?»[6]. Градация - магыналы ойдыц мазмунын кYшейтетiн (тYсiретiн) бiркелкi свздердiц орналасуы: «Эмiр - тэн, внер - жан, тэн туншыкканда - жан шыцгырады» (А.СYлейменов). Анафора - бастапкы свздердiц кайталанып жумсалуы. Бул эмоциялык рецктi кYшейту максатында колданылады: «Мен жанбасам лапылдап, сен жанбасац лапылдап, бiз жанбасак лапылдап, карацгыны кiм жояд?» (Назым Хикмет). «МYсiреповтi мадактаудыц керегi жок, МYсiреповпен мактану керек» (З.Кабдолов) [8].
Осындай эр тYрлi стилистикалык фигуралардыц колданысы аркылы канатты свздердiц магыналык сипаты мен эмоциялык кYшiн арттыруга болады. Осындай ерекшелштерше токтала отыра, канатты свздердi квркем эдебиеттiц бiр жанры ретвде есептеуге болады.
Корыта айтатын болсак, канатты свздердiц такырыбы адамзаттык, галамдык, адам вмiрiнiц ец байыпты жактары мен адами когамга, адамдарды мазалайтын басты мэселелерге багытталган. Сол себептен де канатты свздердi топтастырган кiтаптар гасырлап вмiр CYредi жэне окырмандардыц назарын вздерiне аударудан калмак емес. Канатты свздер — Yздiк ойшылдардыц жалынды ойларынан куралган эдеби жанр дамуыныц Yдерiсiнiц кврсеткiшi болып табылады. Канатты свз шешецщк свздщ каймагындай болып кашанда вмiр CYPдi, вмiр CYPУДе жэне мэцгi вмiр CYредi.
ПайдаланFан эдебиеттер
1 Мырзалиев К. Алмас жерде калмас.Алматы:Жазушы.2004.
2 Эдебиеттану. Терминдер свздiгi. Курастырушылар З. Ахметов, Т. Шацбаев. - Алматы:Ана тш. 1998. -384 б.
3 Квятковский А. Поэтический словарь. - Москва: «Советская энциклопедия», 1996. -376 б.
4 6мiрэлиев Кулмат. Абайдыц афоризма Алматы: Казакстан баспасы. -1993.- 124 б.
5 Нарымбетов Эбдшхамит. Fабит МYсiреповтiц кYнделiгi. - Алматы: Ана тш баспасы. 1997. 288 б.
6 СYлейменов A. Шашылып тYCкен иркестер.- СYлейменов А. Шыгармаларыныц толык жинагы.-Алматы: Казыгурт.1-11-Ш-1У Т.2006
7 «Ана тш» газетi. №50. желтоксанныц 14-i, 2006 ж., 6 б.
8 «Егемен Казакстан» газетi. 2005 жыл, 6 кацтар, 4 б.
9 Adilbekova L.M..Epistolary Literature and Journalism: Theoretical and Practical Aspects. International Journal of Environmental and Science Education, 11(13), 5833-5843.
10 Эдшбекова Л.М. Суйер ульщ болса, сен суйДазак мемлекетпк цыздар педагогикалык университетшщ Хабаршысы. №4 (64),2016. 70-75 бб.
11 Грасиан Бальтасар. Карманный оракул. Пер. Е. М. Лысенко. Москва, «Астрель: Полиграфиздат», 2012 (серия «Philosophy»).
О МАЛОМ ЖАНРЕ ЛИТЕРАТУРЫ
Л.М.Адилбекова1, М.Б. Копесбаева2 1к.ф.н., и.о. профессора 2 магистрант
Казахский государственный женский педагогический университет Казахстан, г.Алматы., e-mail: lazzat.m.adilbekova@gmail.com
В статье рассматривается художественная сила и особенности афоризмов казахских поэтов и писателей. Это редкий и оригинальный жанр литературы. Статья посвящена афоризмам - самому популярному жанру среди поэтов-писателей, о красоте, глубине слов, построении и силе афоризмов. XXI век - это век технологий и цифровой эпохи, но, несмотря на то, книга жизненно важна для нравственного развития личности. Кроме того, для каждого читателя всегда были интересны короткие, понятные, ясные афоризмы, максимы, которые могут описывать большую и глубокую идею в двух словах.
Ключевые слова: Казахские афоризмы, драматург, Аскар Сулейменов, художественная сила, жанр.
ABOUT THE SMALL GENRE OF LITERATURE
L.M. Adilbekova1, M.B. Kopesbaeva2 1Cand.Sci. (Philology), Associate Professor, 2MA student, Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan, e-mail: lazzat.m.adilbekova@gmail.com
The article considers the artistic power and peculiarities of the aphorisms of Kazakh poets and writers, It is a rare and original genre of literature.This article is about the aphorisms - the most popular genre among poet writers, i.e. about the beauty, deepness of words, construction and power of aphorisms. XXI century is the century of technologies and digital age, but despite this century of books is already vital for moral development. Also, short, understandable aphorisms, maxims that can describe the big and deep idea in two words were always interesting for every reader.
Key words: Kazakh aphorisms, playwright, Askar Suleimenov, artistic power, genre.
