ТОД үСГЭЭР үЙЛДСЭН БУДДЫН ШАШНЫ АЛТАН ГЭРЭЛ СУДРЫН ХЭЛНИЙ ШИНЖИЛГЭЭ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 24

ТОД УСГЭЭР УЙЛДСЭН БУДДЫН ШАШНЫ АЛТАН ГЭРЭЛ СУДРЫН ХЭЛНИЙ ШИНЖИЛГЭЭ

Даваадорж Бавалын

Ph.D, дэд профессор.

Ховд их сургууль, Ховд, Монгол Улс

E-mail: davaadorj_bb@yahoo.com

Товч хураангуй

«Алтан гэрэл судар» бол Их хелгений бурхан шашины хамгийн хYндтэй сударуудын нэг юм. «Алтан гэрлийн судар»-ыг тевд эхээс ойрад хэлээр Зая бандид орчуулга хийсэн. XVII зууны дунд Yеэс уг зохиол ойрад хэлэнд орчуулагдсана-ас хойшхи зуун жилийн хугацаанд судар зевхен гар бичмэл хэлбэрээр байсан. XVIII зууны дунд Yеэс ЗYYнгарын хаант улсад ксилографийн аргаар, дараа нь Хали-магийн хаант улсад Ижил мерний халимагуудын санаачилгаар Дондук-Дашигийн Yед (1741-1761) хэвлэгджээ. Энэ халимаг ксилографын хуулбар Ш. Yвэлзэн гэнгэгийн хувийн цуглуулгад хадгалагдаж байгаа (Тэкэс, Шинжаан, Хятад). "Алтан гэрэл судар"-ын ойрад орчуулга Оросын судлаачдын хараанаас холдсонгYЙ. Алтангэрэл их хелген судрын бичвэрт ойрад аялгууны содон сонин Yгсийг хэрэглэсэн эсэх, монгол бичгийн хэлний зев бичихYЙтэй яаж уялдаж уламжлагдсан, хувилган зев

бичихуйг ямар байдлаар баримталж бичиж байсан зэргийг 1655 оны Yеийн орчуул-гын баримтаар тодруулан тайлбарласан болно. Тод Yсгийн бичвэрт монгол бичгийн адилаар Yгийн тегсгелийг анхаарч, Yгийн Yндэс нь задгай Yеэр тегссен, битYY Yеэр тегссен эсэхийг харгалзан дагаврыг залгахад, залгаж буй дагавар нь эгшгээр эхэлсэн, гийгYYлэгчээр эхэлсэн хоёр хувилбартай бегеед эр y^ эм Yгэнд нэг л дYрсээр бичиж байна. ИйнхYY тод Yсэг, монгол бичгийн дагаврын тэмдэглэгээ нь адил гэж болох боловч чанарын ялгаатай бололтой.

Тулхуур уг

Алтангэрэл, ойрад орчуулга, бурхан шашин, тийн ялгал, тоо, нехцел, дэвсгэр Yсэг, задгай Ye, бичвэр, авиа.

BUDDHIST SUTRA OF GOLDEN LIGHT IN CLEAR WRITING: LANGUAGE ANALYSIS

Davaadorj Bavalyn

Ph.D, Associate Professor. Khovd University, Khovd, Mongolia E-mail: davaadorj_bb@yahoo.com

Brief summary

The Golden Light Sutra is one of the most revered scriptures in Mahayana Buddhism. The Golden Light Sutra was translated from the Tibetan language into the Oirat language by Zaya pandit. From the middle of the seventeenth century onwards, for a hundred years after the text was translated into Oirat, the scriptures were only in manuscript form. It was published in the middle of the 18th century by xylography in the Dzungarian Empire, and later in the Kingdom of Kalmykia by the Volga Kalmyks during the Donduk-Dashi period (1741-1761). A copy of this Kalmyk xylograph is kept in a private collection of Sh. Uvelzen (Tekes, Xinjiang, China). The recent translation of the "Golden Light Sutra" has not escaped the notice of Russian scholars. A 1655 translation document explains whether Altangerel used strange dialectal words in the text of the Mahayana sutras, how they were related to the correct spelling of the Mongolian written language, and how he copied the words correctly. In bold script, like the Mongolian script, pay attention to the end of the word, depending on whether the root of the word ends in open or closed, the suffix has two variants, beginning with a vowel and beginning with a consonant. Thus, the bold letters and the suffixes of the Mongolian script can be said to be the same, but the quality seems to be different.

Keywords

Altan gerel, Oirat translation, Buddhism, case, number, condition, background letter, open syllable, text, sound.

UDC 24

ОРШИЛ

Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрэхэд Алтангэрэл судар дэлгэрсэн. Ер нь тухайн улс оронд бурханы шашин дэлгэрэхэд ямар нэг судраар дамжиж дэлгэрсэн байдаг. YYний нотолгоо нь монгол нэртэй Алтангэрэл судар (Altan Gerel, 1929; Yakhontova, 2006; Батсуурь, 2008; Бичеев, 2015 и др.).

Тевед хэлнээс хeрвYYлж, тод Yсгээр бичсэн "Хутагт судрын аймгийн эрхэт хаан дээд Алтангэрэл хэмээх их хелгений судар оршвой" хелген судрын бичвэрт нэр Yгийн хувиллыг хэрхэн тэмдэглэснийг тодруулан Y3be.

ХЭЛЭЛЦYYЛЭГ

Нэрийн тийн ялгал

Нэрлэхийн тийн ялгал

Нэрлэхийн тийн ялгалын утгаар Yйлийн эзнийг тэмдэглэхдээ тухайн Yг нь - n- тэй байваас тэр хэлбэрээр бичсэн

Gegeän nasun oqor bolqu. Yamaaru naran metü badaran. Cecegiyin quran cu oroboy.

Нэр Yгийг олны утга заасан дагавар, зарим Yгээр тодотгосон Ceceq-no\oüd uryun. Tende qamuq yertüncü-ner üjeküleä. Amitan bügüde

mayad meden üyiledkü. Düley-noyoud sedkildü taalaquy doun-noyoudi sonosqu boltuyay. Doun cu yarbay. Cecegiyin quran cu oroboy.

Yйлийн эзэн гэсэн утгаар телеений y^ot нэрлэхийн тийн ялгалын хэлбэрээр нь бичсэн

Tere basa sedkibey. Bi cima-du ögüye.

хэмээн Yйлийн эзнийг дурдсан байдлаар хэлбэржуулсэн нь тYгээмэл байна.

Харьяалахын тийн ялгал

Их хелген судрын бичвэрт харьяалахын тийн ялгалын хэдэн ЗYЙл нехцелийг тэмдэглэсэн байна. -yin нехцел

A - эгшигтэй задгай Yеэр тегссен нэр Yгийн Yндэст залгаж байна. Amrayin yangyayin oülayin qurayin salayin talayin Udbalayin utulyayin bidayin jidayin nilqayin padmayin Sarayin tusayin udqayin qurmustayin E - эгшигтэй задгай Yеэр тегссен нэр Yгийн Yндэст залгаж байна. Berkeyin beyeyin bügüdeyin ekeyin kilinceyin selteyin Ügeyin üyileyin simeyin üreyin cenggelgeyin I - эгшигтэй задгай Yеэр тегссен нэр Yгийн Yндэст залгаж байна. Baqsiyin yarudiyin medeqciyin nisvaanisiyin qarsiyin tarniyin

Tobciyin sonosuqciyin cidaqciyin ögöqciyin nabciyin küjiyin Qumakiyin tenggeriyin saakyamüniyin asuriyin erketü

O - эгшигтэй задгай Yеэр тегссен нэр Yгийн Yндэст залгаж байна. Coloyin coqcoyin

U - эгmнгтэH 3agraH Yеэр TercceH нэр YrHHH YHAЭCт 3a.ra:®: 6aHHa. Cinaduyin gluyin uriduyin yartuyin tamuyin O - эгmнгтэH 3agraH Yеэр TercceH нэр YrHHH YHAЭCт 3a.ra:®: 6aHHa. Oqligoyin

U - эгmнгтэH 3agraH Yеэр TercceH нэр YrHHH YHAЭCт 3a^ra^ 6aHHa. Gereltuyin kucutuyin kebelituyin kurduyin yertuncuyin Tere metuyin

Ay - ^Bcrep Ycгээр TercceH y^ha 3a^ra^ 6aHHa.

Aljaquy - aljaquyin amuyuulquy - amuyuulquyin

asaraquy - asaraquyin Bolquy - bolquyin

daruquy - daruquyin dalay - dalayin

jokilduquy - jokilduquyin oqtoryuy - oqtoryuyin

sonosquy - sonosquyin qarangyuy - qarangyuyin

turangqay - turangqayin delgerengguy - delgerengguyin

gergey - gergeyin key - keyin

kurgekuy - kurgekuyin medekuy - medekuyin

nigoUleskuy - nigoUleskuyin orosoSngguy - orosoSngguyin

sigidkuy - sigidkuyin tugeSkuy - tugeSkuyin

jogoy - jogoyin ujeqdekuy - ujeqdekuyin

yasutu melekey - yasutu melekeyin

ay -^Bcrep Ycгээр key,dalay, oqtoryuy, qarangyuy, melekey хэмээн TyxaHH нэр YrHHH YHAЭC TercceH 6aMxbiH зэрэгцээ yh. YrHHH Yнflэcт - quy,- kuy garaBpbir 3a.raH kurgekuy, medekuy, sigidkuy, sonosquy nm хэп6эр«YY^cэн yrc тYгээмэ.п 6aHHa. ay -^Bcrep Ycгээр TercceH y^ha - yinнeхцe.пнHг 3a.raxag ay -gjBcrepuHr ra«, YrHHH yhachhh 3agraH Yeg 3a^ra^ 6aHHa. -iyin нeхцe.п

Am gjBcrep Yc^p TercceH y^ha -iyin нeхцe.пнHг 3a^ra^ 6aHHa. Emiyin qaramiyin nomiyin ulamiyin A1 gjBcrep Ycгээp TercceH y^ha -iyin Hex^.uHr запга^;ээ. Dusuliyin gereliyin sedkiliyin toroliyin ukaaliyin yaliyin Yabudaliyin koliyin suryaliyin tusimeliyin ukuliyin Ab ^Bcrep Ycгээp TercceH y^ha -iyin нeхцe.пнHг 3a.racaH 6aHHa. yalabiyin kubiyin tibiyin

aq g?Bcrep Ycгээp TercceH y^ha -iyin нeхцe.пнHг 3a.raH 6нн«ээ. Ayimaq - ayimagiyin caq - cagiyin mungqaq - mungqagiyin

Qamuq - qamugiyin biliq - biligiyin ceceq - cecegiyin

Enedkeq - enedkegiyin erliq - erligiyin Kemkedeq - kemkedegiyin

oboduq - obodugiyin juq - jugiyin suruq - surugiyin

YrHHH Yнflэc Hb ayimaq, juq, qamuq, enedkeq, oboduq, caq, biliq, erliq, mungqaq, ceceq, kemkedeq, suruq хэмээн ^Bcrep.rox 6ereeg -iyin нeхцe.пнHг 3a.raxag aq ^Bcrep Ycэг Hb g Ycэг 6o.oh xyBHpn, -giyinгэcэн хэ.6эpээp 6uHHr^:®: 6aHHa. ArgjBcrep Ycгээp TercceH Yгнээ -iyin нeхцe.нHг 3a.racaH Hb Dotoriyin yajariyin ijouriyin niyuuriyin dunduuriyin Oboriyin sangsariyin moriyin ujuUriyin jabsariyin Nokoriyin saliriyin yariyin suduriyin nayijinariyin

As дэвсгэр Yсгээр тегссен Yгнээ -iyin нехцелийг залгасан нь Ecüs - ecüsiyin toyus - toyusiyin

as дэвсгэр Yсэг ecüs, toyus нь i эгшгийн емне s гийгYYлэгч болон хувирч - siyin хэмээн бичигдэж байна.

Ad дэвсгэр Yсгээр тегссен Yгнээ -iyin нехцелийг залгасан нь balyadiyin biridiyin nöködiyin balyasun-noyoüdiyin töbödiyin maqamudiyin -giyin нехцел

Ang дэвсгэр Yсгээр тегссен Yгэнд -giyin нехцелийг залгасан нь amuyuülanggiyin butunggiyin dunggiyin jobolonggiyin

orcilonggiyin sanggiyin

av, a/ä дэвсгэр Yсгээр тегссен Yгэнд -giyin нехцелийг залгасан нь kemjeägiyin yadoügiyin

ЭгYYлэхYЙд - ng- ийн дараа - g- егуулэгдэх тул -giyin хэмээх хувилбар хэлбэ-рийг залгаж байна. av, a/ä дэвсгэр Yсэг нь нэлээд эгшиг шинжтэй тул -giyin хувилбар нехцелийг залгажээ. -i нехцел

Тийн ялгалын -i нехцелийг залгасан нь

Burqani yabudaliyin oron keni cikini ügen-dür tedeni tenggeri

Ijoürtani köböün arasaani usun nasuni kemjeä

Buyani deädü üre toasuni oron töüni jarligi sonosun

Adoüsuni töröl bidani beye qatuni nököd

Nidüni manglay

Харьяалахын тийн ялгалын -i нехцелийг an дэвсгэр Yсгээр тегссен Yгэнд залгасан байна. Тод Yсгийн харьяалахын тийн ялгалын Yндсэн нехцел нь -yin, -iyin, -i энэ гурван хэлбэр юм. Эдгээр нехцел нь гийгYYлэгчээр эхэлсэн, эгшгээр эхэлсэн учраас Э+ yin, Г+ iyin, Г+i хэмээн Yгийн Yндэст залгаж байгаа нь монгол хэлэнд Yгийн бYтцэд дараалсан хоёр буюу хэд хэдэн эгшиг, эсвэл хоёр буюу хэд хэдэн гийгYYлэгч eгYYлэгддэггYЙ тул эгшиг + гийгYYлэгч, гийгYYлэгч + эгшиг зохицлоор бичих ёсыг гол болгожээ. Задгай Yе + yin, битYY Yе + iyin, n + i хэмээн залган бичих нь тод Yсгийн харьяалахын тийн ялгалын зев бичихYЙн Yндэс болно. YYний зэрэгцээ -giyin гэсэн хувилбар нехцел бичгийн хэлэнд буй болсон. YYнийг eгYYлэхYЙн учир шалтгаанаар - ng, - av, - a/ä дэвсгэр Yсгээр тегссен Yгнээ залган бичиж байна. Тод Yсэгт тухайн Yеийн аман хэлнийхээ eгYYлэхYЙн онцлогийг сайтар тусгасны баримт нь энэ буюу. Ер тод Yсгийг найруулсан нэгэн ЗYЙл зорилго нь ярианы хэлээ дeхYY байдлаар тэмдэглэхэд оршиж байсан бололтой.

0гвх оршихын тийн ялгал Их хелген судрын бичвэрт - du, - dü, - tu, - tü нехцелийг тухайн тийн ялгалын утга YYPгээр тYгээмэл бичсэн байна.

-du, -dü нехцелийг бичсэн байдал нь

• A, e, i, u, ü, ö, (o) эгшиг бухий задгай Yеэр тегссен Yгийн Yндэст залгажээ. Beye-dü bodhi-du ekedü metü-dü inadu cinadu-du Ölmidü oüladu bügüdedü cimadu gegeäreqci-dü Raqula-du üye-dü ürgülji-dü tala-du jüq jobki-du Öqligö-dü önggödü qubidu

• An, ay, am, al, ang, a/S дэвсгэр Yсгээр тегссен Yгийн Yндэст залгажээ. Amin-du bayilduquy-du Caasun-du ireqsen-dü ijoürtan-du

Amitan-du dasiram-du cu bükün-dü jayaatan-du oqtoryuy-du

Baroün-du jam-du dürsün-dü jóüdün-dü orCilong-du

Bidan-du jasaqlaquy-du eden-dü jüreken-dü sedkil-dü

Toasun-du sireSdü qaan-du umay-du yabuquy-du

Unaquy-du nom-du Cü

-du, -dü нехцелийг нэрийн Yндэст голдуу дагуулсан байхын зэрэгцээ залгаж бичсэн, бас нэг Yгэнд amitan-du, amitandu хэмээн дагуулж, залгаж бичсэн тохиолдол байна.

-tu, -tü нехцелийг бичсэн байдал нь

Aq, ar, ab, ad, as, дэвсгэр yc^p тегссен Yгийн Yндэст залгажээ. Aqlaq-tu Caq-tu Cubaq-tu debisker-tü kemkedeq-tü yajar-tu yalab-tu Jüq-tü qamuq-tu bójiq-noyoüd-tu balyad-tu busud-tu nókód-tü niyuür-tu jemis-tü jabsar-tu

Хелген судрын бичвэрт ariüna, gerte хэмээн бичсэн байгаа нь монгол бичгийн хэлнээ -a/e нехцелийг орших орныг илэрхийлэх утга YYP^p бичдэгийг улам-жилжээ гэж Yзэж болох боловч аман хэлнээ ийнхYY егYYлдэгийг тэмдэглэсэн арга нь энэ буюу.

Заахын тийн ялгал

-gi нехцелийг заахын тийн ялгалд бичсэн нь

amuyuülang-gi orcilong-gi orciüluqci-gi qab qarangquy-gi nidütey-gi soüquy-gi üjüülküy-gi Cü sedkisi ügey-gi

yarquy-gi

-gi нехцелийг -ng, -ay дэвсгэр yc^p тегссен Yндэст, бас -i- эгшгээр тегссен Yгийн Yндэст дагуулсан байна. -i нехцелийг бичсэн нь

Eldebi Jüyili mungqagi nisvaanisi üyirme-gi

Nomi qamugi yajari kóükedi küCiri

Tedeni amitani üjüüri simnusi

-i нехцелийг ab, al, aq, as, am, ar, ad, an дэвсгэр Ycrap тегссен Yгнээ залгаж бичжээ. YYнийг холбоо Yгийн утгаар тодотговоос

Tedeni sakin üyiledkü amitani oyoato bolbosuroülun Dayini darun burqan-noyoüdi ilerkey maqtabay

Qamugi maqtaqsan arban qoyor jüyili sayitur üyiledkü

Obóri Cü yekede sakin

Yгийн хэлбэржилт ийм бегеед Tede bügüdey bi namanCilamuy. Taraan bügüdey olqu boluyu. хэмээн - e- эгшгийн дараа шууд - i нехцелийг залгасан хэлбэр байна.

Гарахын тийн ялгал -еаеенехцелийг гарахын тийн ялгалын утгаар бичсэн нь Dayisun - eace yasalang-eace nayijinar -eace orCilong -eace Quraqsan -eace siltaan -eace toasun -eace botoyo -eace

EbeCin -eace tala -eace emün-e -eace nüken -eace

Sedkiküy -eace teden -eace üyiledküy-eace sinjileküy -eace Debisker -eace gerel -eace küliSsün -eace

Гарахын тийн ялгалын -eäce нехцелийг эр Yr, эм Yr алинд ч задгай, битуу Yеэр тегссен Yгийн Yндэст дагуулж байна.

Yйлдэхийн тийн ялгал -yeär нехцелийг Yйлдэхийн тийн ялгалын утгаар бичсэн нь

Adisted -yeär

Qaloün-yeär

jiryalang-yeär

ukaäl-yeär

tejeäl-yeär

kücün-yeär

qudquqsan-yeär

siltaän-yeär

uqaän-yeär

cikin-yeär

süjüq-yeär

jüyil-yeär

yar-yeär yal-yeär jam-yeär tor-yeär ed-yeär gem-yeär

-yeär нехцелийг ad, ar, ang, al, an, am, qa, (ab, as) дэвсгэр усгээр тегссен Yгийн Yндэст дагуулж бичжээ. Зарим тохиолдолд erkeär, jöügeär, keleär, yosoär хэмээн яри-аны хэлээр бичсэн байна.

-beär нехцелийг Yйлдэхийн тийн ялгалын утгаар бичсэн нь

eber-noyoüd-yeär

böäljisün-yeär

bükün-yeär

ebecin-yeär

mököril-yeär

ideän-yeär

bayasquy- beär qomsodquy- beär utulya- beär ölösküy- beär üge- beär

nilbusu- beär omorqoquy- beär undaäsquy- beär cimege- beär cü üye- beär

aryamji- beär auya- beär

orosiquy- beär yoü- beär toloyoy- beär usu- beär

erdeni- beär beye- beär

terigöü- beär ildü- beär

külicenggüy- beär

-beär нехцелийг ay дэвсгэр Yсэг ба задгай Yеэр тегссен Yгийн Yндэст дагуулжээ. Уг нехцел нь -beär хэмээх нэг хэлбэртэй тул эр уг, эм Yг алинд ч бичсэн байна.

Хамтрахын тийн ялгал -luyaä, -lügeä нехцелийг хамтрах, холбох утгаар бичсэн нь Amin-luyaä amuyuülang- luyaä busu - luyaä oqtoryuy--luyaä Qaän--luyaä soboün-luyaä soroy-luyaä undaä-luyaä

Biliq-lügeä kücün-lügeä nökör- lügeä

-tay, -tey нехцелийг хамтрахын утгаар бичсэн нь Amitan-tay amtan-tay tögüsüqsen-tey

Хамтрахын тийн ялгалын утга уургээр -luyaä, -lügeä нехцелийг тYгээмэл тэмдэглээд, бас -tay, -tey нехцелийг бичсэн байна.

Нэрийн тооны утгыг тэмдэглэсэн нь

Balasiyin nabci-noyoüd Dürsün- noyoüdi Köüken- noyoüdi Modun- noyoüd-eäce Saravaq- noyoüdtu cü Tenggeri- noyoüdiyin Tüsimel- noyoüd balyasun- noyoüdiyin burqad köböüd

daqoüla- noyoüdi cü dusul- noyoüdi küji- noyoüdi nom- noyoüd sang- noyoüdi toäsun- noyoüd yabuqci- noyoüd buyan- noyoüd nököd balyadiyin

dayisun- noyoüdi erketen- noyoüd kebeli tü- noyoüdiyin qong kereä- noyoüd taraälang- noyoüdtu arban jüq- noyoüd-tu eber- noyoüd-yeär böjiq- noyoüd-tu nöködtöän nayijinar

Юмс Yзэгдлийн тоог илэрхийлэхэд -noyoüd дагаварыг тугээмэл тэмдэглээд, -d, -nar дагаврыг харьцангуй цеен угнээ бичсэн байна. Нэрийн олны утга илэрхий-лсэн дагавар нь угийн ундэс уусгэж, тийн ялгалын нехцелийг дагуулан, нэрийн айн угийг хэлбэржуулж байна.

XaMaaiyyiax утгыг тэмдэглэсэн нь

Beyebeän cikibeän üsübeän nilbusu-beän Debel-yeän töröl-yeän nigen-yeän kürüqsen-yeän Хамаатyyлаx yтгааp -beän, -yeän нexцeлийг задгай ye, битуу yeэp тeгссeн нэp угийн ундэст дагуулжээ. Yyний зэpэгцээ залгаж бичсэн нь тугээмэл байна.

Хамаатyyлаx утгат нexцeл нь тийн ялгалын нexцeлийн даpаа opж eгyyлэгдэx тул нийлмэл xэлбэpийг тэмдэглэсэн нь

Nigen-deän ecigedeän nöködtöän öböröän dotoroan yartaan orondoan qatun-daan sumaan иxэвчлэн тyxайн угийн ундэст залган бичсэн, заpимдаа дагуулж бичсэн тэмдэглэгээ байсааp байна.

Эpдэмтэн Х. Лувсанбалдан тод усгийн судалгааны бутээлдээ 'Тод усгийн бичиг зoxиoлooс тийн ялгалын дагавpыг авч узвэл монгол бичгийн xэлэнд байдаг дагавpыг л яpианы xэлэнд oйpтyyлж тoдopxoй болгосон байна" (1975: 47) xэмээн тэмдэглээд, тод усгийн тийн ялгалын дагавpыг xаpьяалаxын тийн ялгалд -yin, -(gi) yin, -(i)yin, -i; eгex opшиxын тийн ялгалд - du/- dü, - tu/-tü; зааxын тийн ялгалд - yi,

- i, - gi; гаpаxын тийн ялгалд - ece; yйлдэxийн тийн ялгалд - ber, - yer; xамтpаxын тийн ялгалд - tai, - tei, - toi,- töi, уунээс гадна - luya, - lüge; олон тоо зааx - noyoud, ууний зэpэгцээ - nar/- ner, - d дагавpыг xoBop xэpэглэсэн (1975: 46-52) гэж TC^op-xoйлсoн байдаг. Tw усгийн бичвэpийн xэлний зуйг судалсан заpим судлаач тийн ялгалын нexцeлийг тoдopxoйлoн тэмдэглэсэн (6), тод усгийн тийн ялгалын нexцe-лийн байpыг ажиглан тoдopxoйлсoн (Даваадopж, 2017: 105-113) судалгаа бий.

^ xeлгeн сyдpын бичвэpийн нэpийн тийн ялгалын тэмдэглэгээ нь дypдсан судлаачдын тoдopxoйлoн тэмдэглэсэнтэй тoxиpч, тод усгийн тийн ялгалын судалгааг тодотгон баталгаажуулсан xэpэглэгдэxyyн болж байна.

Toд усгийн бичвэpт нэp угс нь eгyYлбэpт тийн ялгалааp xyвиpч xэлбэpждэг. Tийн ялгалын нexцeлийг нэp угийн ундэст залгана. Монгол бичгийн xэлэнд уйл угийн ундэст залгаад rop угийн ундэс уусгэдэг булэг дагаваp бий. Tyxайлбал - quy,

- küy, - qsan, - qsen, - qson, - qsön, -day, - deg, - ya, - ge, - qci эдгээp дагавpын аpаас тийн ялгалын нexцeл залгаж болдог. Энэ ëœop тод усгийн бичвэpийн бичгийн xэлний найpyyлгад

Adistidleqsen-yeär, aldarsiqsan-du, amuyuûlquyin, ayiladqaqsan-du, badaraqsani, bayasquy-beär, bayasulcaqsan- yeär, bayilduquy-du, boluqsani, boluqsan- yeär, boluqsan-du, dabqurlaqsan-du, doûrisqaqsan-du, düûrüqseni, edegeäküyin, edleqseni, ilayuqsani, namancilaqsan- yeär, namancilaqu-yin, nöqciqsön- yeär, odquy-du, odquyin, ögöqciyin, ölösküy-beär, omorqoquy-beär, örgöjiqsöni, ötölküyin, qomsodquy-beär, tögüsüqsen-tey, tögüsüqsen-yeär, tusalaquy-du, tusalaquyin, uduriduqci-yi, üjeqdeküyin, Uj^Mqseni, unaquy-du, unaquyin, undaasuqsani, ungsiqsani, untaqsan-du, üyiledüqsen-yeär, üyiledüqseni, yabuquy-du,

ийм xэлбэpжилт тугээмэл байна. Энэ нь бичгийн xэлний найpyyлгын нэгэн зуйл онцлог болно.

Монгол xэлний eгyYлэxyйн онцлогийг xэpxэн тусгасныг бид монгол бичгээсээ xаpж болдог. Бичгийн xэлний энэ онцлогийг монгол бичигт сyypилан найpyyлсан тод усэгт уламжилсан байдаг. Yyнийг xэpxэн уламжилсан, ямаp онцлог байгааг иx xeлгeн сyдpын бичвэpээс тoдpyyлан узье. Бичгийн xэлний xoлбox тогтолцоонд тyxайн угийн ундэс нь ямаp усэг, yeэp тeгссeнийг чyxалчилна.

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн YrtóH Yндэс а эгшигтэй задгай Yеэр тегссен нь

Alda aliqa amta aqa arya asida

aya ayungya batayana baqa basa bimba

bumba byeva calma dunda jula daruyida

yalbingya jida maqa niyuca nilqa nada

naya niqta oüla cuqula padma sala

Sara saba sara qurca tula tulada

tusa qarcaya qurmusta tala quluyuna qura

Raqula ubasanja udqa urida daqoüla yaksa

Udpala-udbala

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Yгийн Yндэс e эгшигтэй задгай Yеэр тегссен нь

Belge berke beye cenggelge deäre deärme

Dergede ecige eke ene ere eme emüne-ümüne

Erke ese kürülge kerbe kilince mese

Meke nere nüke nemürge öüde sime

Selte sine sürcilge tende tere üge

Üre ürgiljide üye üyile yeke yekede

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Yгийн Yндэс i эгшигтэй задгай Yеэр

тегссен нь

Adali ali ariki asuri aryamji baqsi

Bi biciäci bodayali boyoni büri cü ceäji

Cinaqsi cini deäreki ebcöübci egeci erdeni

Esi inaqsi jüq jübki küji kebeli kebtesi

Masi mini nabci nilci nayiji ölmi

Otoci qarsi qubi söni soüri tülesi

Tursi tusbüri tarni ubasi üjemji ürgülji

Yelbi

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Yгийн Yндэс o эгшигтэй задгай Yеэр тегссен нь

Bodo coqco qolo boqdo dotoro qoyino

Cino onco qoyisida colo ongyoco yoso

oyoäto

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Yгийн Yндэс u эгшигтэй задгай Yеэр тегссен нь

Aqu busu buyu batu casutu cinartu

Coqtu damaru dorodu yartu glu inadu

Nasutu noyirtu ocirtu qutuqtu qamtu qayibu

Qayiratu qoaru qorotu qotu qoyitu satu

Sumu suru tabaqtu tamu urtu uridu

Yanju yasutu

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Yгийн Yндэс ö эгшигтэй задгай Yеэр тегссен нь

Bögöäsü ken cü deädü mörtü töröltü yertüncü egesiqtü erketü gereltü ildü nidütü törölkitü

jemistu kucutu kuliSsu kurdu kebelitu ugetu Ulu

MoHro. 6uHrHHH хэ.нээ нэpнHн aHH YrHHH Yнgэc Hb a,e,i,u,u эгmнгтэH 3agraH Yeэp TercceH 6aHgar. Tog YcrHHH 6ннвэpт нэpнHн aHH YrHHH Yнgэc Hb a,e,i,o,u,o,o,u эгmнгтэH 3agraH Yeэp Terce« 6aHHa. Tog Ycгээp тэмgэг.пэ« 6aHx Yeg y™hh тэpгYYн Yeэc xoHm o,o эгmнг eгYY..эгggэг 6aH«ээ re« Yзээg ar 6apuMT.aH тэмgэг.пэ«ээ хэмэ-эвээc 30xhx мэт 6o.obh OHpag aa.ryyHaa ypT e, i, o, 6 aBuar y. eryYTOH (HyBcaH6a.gaH, 1975: 141-146), a, S aBuar Tog eryYn« 6aHraar Tog Ycэгт "ygaaH" хэмээх тэмgгээp тэмgэг.пэcэн Hb aBuaHH erYY^xYHH oH^norr ToxupcoH (^aBaagop«, 2015: 141-146), 6aHxwH зэpэгцээ OHpag aa.ryyHaa YruHH тэpгYYн Yeэc xoHm o, o ypyy.biH aBua y. eгYY.эгggэгнHг H.ropxHH.« 6aH« 6o.oxoop 6aHHa. BunruHH xэ.энg apuaHbi xэ.ннH erYY^x 6aHg.Hr ar 6apuMT.aH Tycrax 6o.om« 6ara. ^puaHH xэ.нээ эp, эм эгmгYYg нэгэн YrHHH goToogog xo.H.goH y. eгYY.эгgэx Ty. энэ oH^noruHr Tog YcruHH тэмgэ-nro^Hg xapra.3a«, YrHHH тэpгYYн Yeg o эгmнг 6aHBaac тэpгYYн 6yc YeYgэg o эгmнгтэH, YrHHH тэpгYYн Yeg o эгmнг 6aHxy.aa тэpгYYн 6yc YeYgэg o эгmнгтэH xэмээн эp, эм эгmгнHн 3oxu^nbir xapra.3caH 6o.o.ToH.

Hx xe.reH cygpHH 6ннвэpт нэpнHн aHH YrHHH Yнgэc an gэвcгэp Yc^p TercceH Hb

Aduusun - adousun altan aman amitan arasaan

arsalan - arslan buyan arban ariun burqan

Amtan - amta botoyon badqan balyasun boSljisun

Kelen - kele baroun bayan biraman bayilduyaan

Doun - dou bukun buliSn cayaan buryasun

Ebecin - ebeci casun coSn cosun cusun

Erten - erte cuulyan cineSn caasun doloan

jayaan - jayaa dorbon dayisun dayin ejen

naadun ineSdun eriken erketen esurun jucin

nilbusun - nilbusu gegeSn gun goroSsun ilayun

obosun - obusun imaqtan inggen ijourtan jaan

orgon - orgun jayasun jiran joSlon jarimdaan

kumun - kumu joun joUn jujaan juljayan

kuUken - koUken - koUke jun juryaan jandan jayaatan

kucun - kucu naran narin nidun nayiman

nasun - nasu noyon odkon nucugun oloqcin

nigen - nige sadun koyiton kuleSsun koboUn

okin - oki ken kosoUn maqan mergen

olan- olon - olo modun mingyan monggon muren

suteSn - sutuSn mun odqon orcin oron

suUsun-suUsu oyoun qurdun qatun qodalducin

sanaan-sanaa qaloun qaan qoason qorumqan

soboun-subuun qosoun sayin seSsun sanjilyan

toasun-toasu-toason sarbecin seriUn siltaan surbusun

undusun-undusu suruUn toyin tumen turgen

usun-usu tabun tabin taraan temeSn

yasun-yasu teyin toarin terigoUn terigoUten

yosun-yoso toryon ulaan ucuUken toguncilen

youn-you sara soboUn sara üsün

undaan

uran

yesün

ünen

urin

yoboUn

ünegen

utaan

zandan

ünen uqaan

yambarcilan

kelen - kele ebecin - ebeci nasun - nasu kümün - kümü okin - oki ündüsün - ündüsü

nilbusun - nilbusu jayaan - jayaa yosun - yoso köüken - köüke olon - olo usun - usu

тод YcrräH бичвэрт зарим Yгийг - n - тэй, - n YГYЙ хоёр хэлбэрээр тэмдэглэсэн нь бий. Amtan - amta DoUn - doU erten - erte YoUn - yoU Kücün - kücü Toasun - toasu Yasun - yasu

Иймэрхуу бичлэг Их хелген судрын бичвэр дотор байна. YYнийг тодотговоос Gesüüni erketü bükün-yeär gesüü cimen, inadu cinadu-du oro ebden ülü üyiledün, oyoäto tedkükü qor ügey bolyon dayisu ügey bolyoqu, qaldaqu ebeci ügey bolyon, arban jüq-tü orocü sakin üyiledkü.

Эдгээр YrOTOT заахын тийн ялгалын утгаар хэлбэржуулэхэд Yгийн эцсийн - n -ийг гээж хэлбэржуулсэн байна. Энэ нь аман хэлэндээ ийнхуу егYYлснийг бичигт тэмдэглэж байна. Ийм Yзэгдэл эдYгээ ойрад аялгуунаа байгаа билээ.

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Yгийн Yндэс am дэвсгэр ych^ тегссен нь

Dasiram em jam jarim nom qaram tulum ulam

Их хелген судрын бичвэр т нэрийн айн Yгийн Yндэс al дэвсгэр Yсгээр тегссен

AyoUl bürküül damnal debel maqtaal mederel

Mököril tüsimel toqtoal urul yabudal durasil

Dusul erel nayiljoUr yal neämel tötöl

Töröl urusqal gerel ibeäl iröäl itegel

Jüyil osoldol suryal tejeäl übül udal ügey

jokoal küsel keröül köl könöäl sanal

sedkil tügeämel takil ukaal ükül

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Yгийн Yндэс ang дэвсгэр Yсгээр тегссен нь

amuyuUlang bayasqulang yasalang jiryalang

jobolong üjesküleng gelüng orcilong

tonting taraalang dung düüreng

kiling

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Yгийн Yндэс av дэвсгэр Yсгээр тегссен нь BuruU dotoU döü doU - doUn delgüü balyad

yaljoU yadoU yoU yoU - yoUn terigöü

gesöü iroU qatoU küjüü moU

oU

-av дэвсгэр Yсэг ойрад аялгуунаа U/ü урт эгшгийг тэмдэглэж байна. -av дэвсгэр Yсэг хэмээх нь байраараа эгшгийн дараа орох учир бичгийн хэлний эртний уламжлал, тогтолцоо ёсоор -av дэвсгэр Yсэг хэмээн нэрлэжээ. -av дэвсгэр Yсэг нь '^сгийн най-рлага оршив" хэмээх гар бичмэлд ^сгийн найрлага: 3) тэмдэглэснээр тод Yсгийн арван гурван дэвсгэр Yсгийн нэг болно. Тод Yсэг судлаач Г. Жамъян "Тод Yсэг" бYтэ-элдээ арван гурван дан дэвсгэр Yсэг, гучин давхар дэвсгэр Yсэг (1991: 15) хэмээн тодруулан тэмдэглэсэн байдаг.

Hx xe.reH cygpbiH 6ннвэpт ropHHH aHH YrHHH YHAЭC ay g3Bcrep Yсгээр TercceH Hb

amurlingyui beyetey cinaduy cinartay colorkoy

ayoul ugey ayuy aquy ayoultay badarangyuy

bayasultay cirayitay balay buy dabalyatay

damnaqu ugey dalay dam ugey duratay dayisu ugey

degerengguy doutay eSmneltey ebecitey ebeci ugey

eseruntey kir ugey manglay mangnay yayiqamsiqtay

moyoy muqulay oyoutay qatuqtay osoldol ugey

oy suyuy qoaloy qoroqoy unurtey qocorli ugey

tacaangyuy-taciangyuy uyetey juruq-tay taciaqu ugey

ireS oduy duley gemtey jemistey jokis ugey

jokistoy jogoy nelungkey nigetey niyuur-tay

nilbusu-tay nokodtoy nomtoy noqoy qab qarangquy

qaram ugey qouray qarangyuy qubitay surbusun ugey

toa ugey sudutey toasu ugey todorqoy uyiledku ugey

yabuquy odon toloyoy joriqu ugey key yasutu melekey

yadouraqu ugey kulicengguy keturkey kondoy kijaar ugey

kiciSngguy nidutey oqtoryuy oljoy orosoSngguy

oqligotoy onggotoy onomoqoy toulay taalamji ugey

taalamjitay turangqay toloyoy tor ugey ujeskulengtey

ujemji ugey udal ugey ulustay toa ugey

Hx xe.reH cygpbiH 6ннвэpт ropHHH aHH YrHHH YHAЭC aa/ea g?Bcrep Yсгээр TercceH Hb

DeSme-lugeS erikeS kereS kejeS ideS-ideSn

Sanaa-sanaan kemjeS kokoS odugeS qamiyaa

Qoroa suteS sireS toa

ЭгmгнHн gapaa 6aHp.a« 6aHraa ynpaac -a/-S g?Bcrep Ycэг xэмээx 6ereeg 6ннвэpт, cyga.raaHbi TYBmHHg "ygaaH" xэмээx тэмgэг.пэгээ re^r. Энэ Hb Tog YcrHHH apBaH rypBaH ^Bcrep YcrHHH нэг mm.

Hx xe.reH cygpwH 6ннвэpт ropHHH aHH YrHHH YHAЭC -ab ^Bcrap Ycгээp TercceH Hb Cambutib-zambutib eldeb yalab kub kob tib

Hx xe.reH cygpwH 6ннвэpт нэpнHн aHH YrHHH YHAЭC -aq gjBcrep Ycrap TercceH Hb

Aqlaq biliq boloq bojiq bulaq

Caq ceceq cimeq coq cubaq

Ceriq adaq amaraq enedkeq erliq

Irmeq jarliq jasaq jemseq Juq

juq jubki juruq ayimaq kemkedeq mungqaq

obuduq-oboduq onisiq oncaliq qutuq qamuq

qonoq qourmaq suruq sujuq tungyalaq

sarabaq-sravaq uJuq uyirmeq tangsuq toarcoq

MoHro. 6hhhit -ay, -eg xэмээн эp, эм Yгнээ 6ung3r gjBcrep Ycэг 6hh. Энэ Hb YrHHH agarT gyyrYHm^r aBHar тэмgэг.пэAЭг. OH^noruHr Tog y^hhh 6ннвэpт TogopxoH 6o.roH -aq g?Bcrep Ycгээp эp, эм a.b h Yгнээ 6hh^e TyxaHH aBHaHbi YrHHH agarr 6o.oh gyyryH rHHrYYrorHHHH eMHe gyyiyHmux OHunoruHr TycraH нэгэн gYPCЭэp тэмgэг.пэ«;ээ.

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Bars ecüs jemis

toyus tögüs

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Abquy balyad akaäd

Köüked kitad

Qosoad subud

Их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн

Yгиин Yндэс -as дэвсгэр Yсгээр тегссен нь nisvaänis sumnus

YгиИн Yндэс -ad дэвсгэр Ycnwp тегссен нь birid busud ed

mayad maqamud pradi gabud töböd tegeäd nijeäd

Yгийн Yндэс -ar дэвсгэр Yсгээр тегссен нь

Aldar baatar cinar dötögöär dunduUr

Debisker eber yadar yajar yutayaar

yar ger güjir ijoUr itegel

jabsar öbör ödür öndür ötör

ocir oqor tüyidker tösör todqor cü

kükür joaqloUr kücir kijaar yesüdügeär

kökör qabar qoabur qor qoyor

salir sür tömür üjürn' ünür

mör muqur nökör noUr nayiljoUr

niyoUr-niyuUr sangsar sastir sayitur sayibeär

sidar sôûder sudur üliger ulabur sara

yambar

ДYГНЭЛТ

Тод Y^rr арван гурван дэвсгэр Yсэг бий. -as дэвсгэр Yсгээр тегссен Yr цеен. Эдгээр арван гурван дэвсгэр Yсгээс их хелген судрын бичвэрт нэрийн айн Yгийн Yндэс арван хоёр дэвсгэр Yсгээр тегссен байна.

Орчин цагийн утга зохиолын хэлний талаас, эдYгээ Yеийн ойрад аялгууны егYYлэхYЙн байдлаас Yзвэл, an, am, al, ang, ab, aq, as, ad, ar есен дэвсгэр Yсэг нь хэлний эртний Yед ч, эдYгээ Yед ч гийгYYлэгчийн уургээр байсаар байна. Av, ay, ä/ä дэвсгэр YCГYYД нь хэлний авианы хувьсал хегжлийн явцад эгшиг Yсэrт хувирсан. Av, ay, ä/ä дэвсгэр Yсэг нь эгшгийн дараа байрлан Ye бYтээж, Ye хаах тул дэвсгэр Yсэг лYгээ адилтган ИйнхYY дэвсгэр Yсэг хэмээсэн нь монгол бичиг, тод Yсгийн

тогтолцоонд зохистой байхын хамт тухайн Yeийн монгол хэлний онцлог баримтыг хадгалсаар байгаа билээ. ЭдYгээ мянга хэдэн зуун жилийн туухтэй монгол бичиг, гурван зуун дал гаруй жилийн туухтэй тод Yсгийн ач холбогдол оршсоор байна, хойшид ч оршсоор байх болно.

Ашигласан бутээл, хэ р э гл э гд эх у у н

Altan Gerel: Die westmongolisch Fassung des GoldglanzsUtra nach einer Handschrift der Kgl. Bibliothek in Kopenhagen (1929). Herausgegeben von Erich Haenisch. Leipzig: Verlag der Asia Major.

Батсуурь, А. (2008). Тод Yсгийн судрын тархан ба бичиг Yсгийн соёл. Тод Yсэг - 360. Олон улсын шинжилгээний бага хурлын илтгэлийн эмхтгэл. Ховд: Ховд Их сургууль, Нийгэм хYMYYнлэгийн ухааны сургууль. 21-30.

Бичеев, Б. А. (2015). Глава «О пустоте» из Ойратского перевода «Сутры золотого света». Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН. 8. № 3. 155-165. - EDN VDKJMJ.

Даваадорж, Б. (2017). Тод Yсгийн тийн ялгалын талаарх харшуулсан ажиглалт. "Ойрад мон-голчуудын биет бус соёлын ев" ОУЭШ-ний V хурлын илтгэлийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Даваадорж, Б. (2015). Хэл аялгуу судлалын зарим асуудлууд. Улаанбаатар. Жамьян, Г. (1991). Тод усэг. Ховд.

Лувсанбалдан, Х. (1975). Тод Yсэг, тYYний дурсгалууд. Улаанбаатар.

Yсгийн найрлага оршив. Гар бичмэл. 4 тал.

Цэндээ, Ю. (2012). Ойрад аялгууны хэлзYЙ. Улаанбаатар.

Qutuqtu suduriyin ayimagiyin erketu qaan deâdu Altangerel kemeâku yeke kolgoni sudur orosiboy. Бичмэл. Шифр: 0127.

Yakhontova, N. (2006). Mongolian and Oirat Translations of the Sutra of Golden Light. Silk road documents: The transmission of the Suvarnaprabhasottamasutra. Symposium under the Ford Foundation. Beijing. 94-98.

References

Altan Gerel: The westmongolisch Fassung des Goldglanzsutra nach einer Handschrift der Kgl. Bibliothek in Copenhagen (1929). Herausgegeben von Erich Haenisch. Leipzig: Verlag der Asia Major.

Batsuuri, A. (2008). Tod üsgiin sudryn tarkhan ba bichig üsgiin soyol. Tod üseg - 360. Olon ulsyn shinjilgeenii baga khurlyn iltgeliin emkhtgel. Khovd: Khovd University, School of Social Sciences and Humanities. 21-30.

Bichyeyev, B. A. (2015). Glava "O pustotye" iz Oiratskogo pyeryevoda "Sutry zolotogo svyeta" [Chapter "On the emptiness" from the Oyrat translation "Sutras of the Golden World"]. Bulletin of the Kalmyk Institute for Humanitarian Studies of the Russian Academy of Sciences. 8. N° 3. 155-165. EDN VDKJMJ (in Russian).

Davaadorj, B. (2017). Tod üsgiin tiin yalgalyn talaarkh kharshuulsan ajiglalt. Oirad mongolchuudyn biyet bus soyolyn öv (Proceedings of the 5th IOC Conference on "Intangible Cultural Heritage of the Oirat Mongols'"). Ulaanbaatar.

Davaadorj, B. (2015). Khel ayalguu sudlalyn zarim asuudluud. Ulaanbaatar.

Jamiyan, G. (1991). Tod üseg. Khovd.

Luvsanbaldan, Kh. (1975). Tod üseg, tüünii dursgaluud. Ulaanbaatar.

Üsgiin nairlaga orshiv. Gar bichmel. 4 tal.

Tsendee, Yu. (2012). Oirad ayalguuny khelzüi. Ulaanbaatar.

Qutuqtu suduriyin ayimagiyin erketü qaan deädü Altangerel kemeäkü yeke kölgöni sudur orosiboy. Bichmel. Shifr: 0127.