АЛТАЙН ЗАХЧИНЫ ХУТАГТЫН ДАЦАН Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

УДК 24

АЛТАЙН ЗАХЧИНЫ ХУТАГТЫН ДАЦАН

Ядамжав Г.

магистр, «Тод номын гэрэл тев» Улаанбаатар, Монгол Улс E-mail: yadamjab@yahoo.com

Товч хураангуй

Захчины cym хийд нь Ойрад ЗYYнгарын хаант улсын cym хийдийн Yргэлжлэл болох бегеед Ойрадын cym хийд нь анх Байвгас баатар тэргYYлэн Ойрадын бух ноёд нэг нэг хевгуунээ хоёр зуун эгэл ардын хевууний хамт лам болгохоор Тевд оронд Далай лам, Банчин богдын дэргэд хургэж, дээдийн номонд сурган бурхан шашинтан болсноор эхэлсэн ба энэ анхлан суралцагч нарын дундаас алдарт хутагт Равжамба Зая бандида Намхайжамц, Ачит цорж, Дархан цорж, Даржаа гавж, Равжамба Содов тэргуутэн олон номт мэргэд гарч Богд Зонховын ене ёс шар мал-гайтны шашин, Далай лам, Банчин богдын зарлиг номын эш онолоор Ойрад нутагтаа «Ойрадын их хурээ»-г байгуулж, шашин эхлуулсэн билээ. Равжамба Зая бандида Ойрадын их хурээг байгуулаад, олон зуун шавь нарыг боловсруулснаас Мэргэн хэлмэрч Агваанлоройжамц, Раднаабадраа, Yйзэн нансо, Гунтэн гавж, Эрх цорж, Шарав гэлэн, Тарва гавж, Дайчин нансо тэргуутэн гарсан. Равжамба Зая бандида «Ойрадын их хурээ»-г байгуулаад, туунээсээ салбарлан олон хийд сумийг уусгэн байгуулж, Халх, Эверлегч, Халимагт шашин соёл дэлгэруулэх томоохон уйл ажилгааг хийж байсан ба Тевд, Манжид ч нелее узуулсэн шашин соёлийн томоохон зутгэлтэн байсныг туухэнд тэмдэглэсэн байдаг.

Тулхууруг

Захчины сум хийд, Равжамба Зая бандида, ойрад, шашин.

ALTAI ZAHCHIN'S KHUTAGTYN DATSAN

Yadamjav G.

magistr, «Tod nomyn gerel tov» Ulaanbaatar, Mongolia E-mail: yadamjab@yahoo.com

Annotation

The Zahchin Monastery is a continuation of the Oirad Dzungar Kingdom's temples. The Oirad Monastery was first led by Baivgas and all the princes of Oirad took one of their boys to become a monk together with two hundred commoner boys in Tibet to the Dalai Lama and Banchin Bogd and became Buddhists. Among these beginners, the famous nobleman Ravjamba Zaya bandida Namkhaijamts, Achit tsorj, Darkhan tsorj, Darjaa gavj, Ravjamba Sodov, and many other wise men appeared in the Oirad region with the teachings of Bogd Zonkhov's modern yellow hat religion, Dalai Lama, and Banchin bogd's book of prophecies. «Oiradyn ikh khuree» was established and the religion was started. Ravjamba Zaya established «Oiradyn ikh khuree» and trained hundreds of disciples, the wise interpreters Agwaanloroijamts, Radnaabadraa, Uyzen nanso, Gunten gavj, Erh tsorj, Sharav gelen, Tarva gavj and Warrior nanso were the leaders. It is recorded in history that Ravjamba Zaya Bandida established the «Oiradyn ikh khuree», branched off from it and founded many monasteries and churches, and carried out major religious and cultural activities in Khalkh, Ovorlogch, and Halimag.

Keywords

Zachchin Temple, Ravjamba Zaya bandida, oirad, religion.

UDC 24

ОРШИЛ

1662 онд Зая бандида таалал болсны дараа, хутагтын шавь Мэргэн хэлмэрч Агваанлоройжамц, Эрх цорж, Уран хонжин нар Далай ламд айлтган байж, Зая бан-дидын шавран /хойд ДYр/-г тодруулсан боловч, Ойрад нутагтаа залж чадалгуй шав-ран алдарч одсон тул шавь нар бYгдээр хутагтын шавь нарын манлай хэмээн санал нэгтэйгээр Мэргэн хэлмэрч Агваанлооройжамцыг Зая бандидын залгамжлагчаар ергемжилсен байдаг. Мэргэн хэлмэрчийн олон шавь нараас Лавран хийдийн номын эзэн ^нчэн лам Жамъяаншадавдорж, Гоман хамба Лувсандунцаг хэмээх эрдэм чадал, алдар нэр хэтийдсэн хоёр шавьгарсан бегеед Ноён хамба Лувсанпунцаг Ойра-дын хамба сууж Ойрадын шашныг удирдсан байдаг. Энэ гурван их хутагтын шашин барьж байх Yед Ойрадад маш олон хийд CYMYYД гарсан ба хамгийн алдартай нь Гулз, Хайнагийн CYм хэмээх бегеед Зуунгарын хаант улсын анги, отгуудад нэлээд олон CYм хийд байснаас гаднаИх хурал, ДYлба, Ламрим, Агва, Тосамлин, Жамбалин, Yндсэн, Сандуй, Банчэн хэмээх есэн жас (Далай, 2006) еерийн гэсэн нутаг, шавь ардуудтай том дацангууд/ байсан нь тэр Yеийн шашны хегжилтийг илтгэж байна.

Ойрад Зуунгарын олон хаад ноёд ялангуяа Байвгас баатар, ^шри хаан, Эрдэнэбаатар хун тайж, Галданбошгот хаан, Цэвээнравдан хаан, Галданцэрэн хаан зэрэг их ноёд хууль гаргах, эд херенгеер туслах зэргээр шашин дэлгэрэх бух бололцоо нехцлийг хангаж егснийг тэмдэглэн хэлэх нь ЗYЙтэй юм.Ноён хамба Лувсанпунцагын дараа тууний шавь ЛувсанцYлтэмринчэн Ойрадын шашныг тэргуулэн Ойрадын их хYрээ Гулз, Хайнагын CYмд Yндсэн хамбаар суусан байдаг. Ойрадын Yндсэн ламтан Лувсанринчэний тухай "Шашны алтан нарны гэрлийн элч тогтоон егYYлсэн елзий цагаан бадам номлол бYтээл ерген дэлгэр CYмийн эх туурвил алтан эрхи хэмээх оршив", "Намтар болой, Захчин манай гурван дацангийн Зуу шутээний намтар оршвой-"зэрэг сурвалжид маш дэлгэрэн^й егYYлсэн байдаг. Yндсэн ламтан Лувсанренчин 1706 оны гал нохой жил Зуунгарын хаант улсын хуучин арван хоёр отгийн нэгболох Цоохор отогт мэндэлжээ. Yндсэн ламтныг дервен настай байх цагт, Цоохор отгоос Галданцэрэн хаан авхуулж, тольдон ажиглаад, «энэ надад зев лам болох» (Дармаа-бадраа, 2008) хэмээн зарлиг болж ном эрдэмд суралцуулснаар судар, тарнийн ёсонд мэргэжин эш, онолын эрдэм хэтэрхий болсноор Yндсэн ламтан хувилгаан хамба ^лтэмринчэн хэмээн алдаршиж, Ойрадын шашны тэргуун болсон юм.

ХЭЛЭЛЦYYЛЭГ

Банчин Лувсан Ишийн гэгээн, Банчин Балдан Ишийн гэгээн хоёр ДYрийн бодит шавь, мен ноён хамбатан Лувсанпунцагийн шавь Yндсэн ламтан Лувсанринчэн Галданцэрэн хааны оройн чимэг лам болж Гулз Хайнагийн CYм, ДYлбаа, Цанид, ЖYдба дацангийн нийт тYм илYY хуваргыг тэргуулж байхдаа шагшаа бадийг ариутгасан ба их богдсын бодит шавь мен тул зарлиг увьдасыг бумба ЮYлэхYЙ мэт шавийн чуулганыг боловсруулсан хийгээд тод Yсгийн дэлгэрэлтэд анхаарал тавьж, Равжамба Зая банди-дийн орчуулга Хутагт судрын аймгийн эрхт хаан дээд Алтангэрэл хэмээх их хелгений судар, Хутагт билгийн чанад хYрсэн Таслагч очир хэмээх их хелгений судар зэргийг ариутган шууж хэвт даруулсан зэрэг нэлээд олон том YЙлс бутээсэн нь тYYxэнд Yлджээ.

1755-1758 oha 3YYHrap MaH:Hg эзпэгдэхэA, 3YYHrapMH xaaHT y.cMH есэн :ac, xopb rapyM cym xhha, 10000 rapyM .aM xyBpar ycTa: yfyh 6o.coh 6ereeg YYнээc Y^flcэн 3ypraaH xyBparaa flaryy.aH Yнgcэн .aMTaH ^.tomphhtoh 3YYHrapMH xaaHT y.caac aMbg xоцорcон 3axHHH otoftoh hhh.toh MaMyyg 3aMcaHFHHH an ^aH^H fyhhh mYтээ-hhh .aM 6о.п:ээ.

Yнgcэн .aMTaH ^.tomphh^h 1756 OHg 3axHHHg нpcнннxээ gapaa, 1762 ohm xap mophh 3axHHHbi РamнFOнзэF.пнн xhhahhf SaMryy.axgaa, .aM, BaHHHH

6orgooc xhhahhh mYтээнээp MaMgap 6ypxaH, caxuycaap Ba.gaH HxaM 6ypxaHbir 3a.: mYтээн, caxHyc 6o.roog, y.Maap ry.3 XaMHarHHH cymhhh oMpo^oo Hyy: Y.flээcэн XyTarTMH MeHreH xeper gYP тэpFYYтэн OMpagMH hx xYpээннн fo. mYтээнннF 3a.: нpээg XyTarTMH ga^H xэмээн maBb cyprax, mamHH coe.Mr cэpFЭЭx Hep hx

a:.aa gaxHH эx.YY.cэн 6aMgar

1773 OHg 3axHHH YeHHHg hyy: нpээA YeHHHHH Y.aaH cymhhf 6apbcaH 6a 1778 ohm map hoxoh xomyyr xoep xyBaaxag xHMg h MeH xoep xyBaargaH TerperHHH xYpээ 6yroy xoepgyraap РamнFOнзэF.пнн xhhahhf 6aнFyy.п:ээ. Hhhxyy mamHH aMbTHM TycMr aryy hx 30xhofooa 1788 ohm map 6hhhh Yнflcэн .aMTaH ^yBcaHpeHHHH 83 cYY^p gээpээ HHpBaaH ayphhf Y3YY.:®^. 3axHHHM Hoeg MaH:HHH xaaHaac 3eBmeepe. aBH .aM, BaHHHH 6orgogaH.TFaH Yнgcэн .aMTHMxaa gapaa aypYYAhmf Togpyy.aH FЭFЭЭннн mнpээнg 3a.: HagcaH 6aMHa. 3axHHH fyh MHH^yypgop: ra.gaH Сэpaн BэpэвYHFннн h.t MЭAЭ.TЭH, mar:aaH Fэ.эн АFвaaн:;aм6a.нY.тэм:;aмц FЭFЭЭнтэнg gypbgaH 1879 ohm map 6ap Yнgcэн .aMTaH ^yBcaHHY.reMpHHH3H 6o.oh tyyhhh gapaarHMH gepBeH ayphhh FЭFЭЭннн a.gap opmcoH нэгэн 3a.6Hpa. epee.HMr gээAЭCт TeBg xэ.ээp зоxно.Fо:ээ.

Тэp 3a.6Hpa. Hb:

Eaptmm 1. Cairn oyniibi eciuxciAiuaiem xx

r :

S cr vrviiijvvi 1 ^-sg^^iv ivV^-.uaijr^'^^aian i

Сайн буяны гайхамшигт эх эрдэнэ гарахуй орноос

Сайтар мэндлэсэн арван хYчний газар баригч эрхтийн дээд

Yл эвдэрэхYЙ дерев тегссен Yе зэрэг Yзэсгэлэнтэй

YзYYлэгч дээд чадагчийн эрхгийн елзийг хайрла.

Сайн оюут ялгуусны ене ёсны далайгаас

Их эрдэнийн дээдийн номын охь шим чандмань эрдэнийг

Алс хязгаарын шавийн цог дор дэлгэрYYлэн зохиогч

Цог тегс язгуурын ламдаа залбирамуй.

Цастын орны номын тариаланг шинээр ургуулан

Асар ариун номлол бYтээлийг барин зохиогч

Жич бас Монгол оронд дээдийн номыг

Шагшаа бад тегелдреер тодруулан зохиогч наранд залбирамуй.

Хэлний эрх урвуулагч богд ялгуусны

Сайн оюут богд зонхавийн шашныг баригч

Зеелен цогт манзуширийн энэрэхYЙг даган баригч

Ач тегелдер ламын елмийд залбирамуй.

Ялгуусны шашныг барин, ивээлийг арвижуулсан хийгээд

Маш ид уужим гол онолд айлдлыг машид дэлгэрYYлсэн

ЭгYYлэгчийн манлай, хэлний эрх баялагт

Цог тегелдер ламын елмийд залбирамуй.

Шарын шашны титмийг баригч евер ёсноос

Судар дандар номлол бYтээлийн шашны шимийг авч

Хувь сайт шавийг боловсруулан гэтэлгэхYЙ морд байгуулсан

Богд ламын гэгээн емлий батжих болтугай.

XyypMar yiyH flээlц rypaB a^ryycHH agHcTHg XHH^A Hommh naHapwr y. ypBax mYгээн 6o.rocoH Yнэн xyn CaxHycHbi эpxтннн HyynraHbi yH.c 3oxHo.oop

Сэтгэ.пннн эгээpэ.п AMapn.naH ^aBx^aHTaM 6Yтэх 6o.TyraH xэмээгн энэ Hb 3yYHrap A.TaMH 3axnHHbi ryH MHH^yypgop:®: eepHHH xomyyHH Рamнгoнзэг.пнн xhhahhh aHXHH mнpээт .aM PeHHHHHoMHgaHTHbi gepBeH gypHHH a.gap opmcoH TeBgeep ypHxyM 3a.6Hpa. epee. хэpэгтэн хэмээн gypbgcaHbi xapHyg Гa.пflaнcэpaн Eэpэвyнгннн h.t MЭAЭ.TЭH, maraaaH Aгвaaн«aм6a.нy.тэм«aмц HaMpyy.-

caH 6o.oM" mm.

Энэ 3a.6upa. epee. Hb yнgcэн .aMTHH gapaa gypyyflHHH TyxaM Mam nyxa. 6apHMT 6aMHa. Yнgcэн .aMTHH gypyyg Hb:

gypHHH Yнgcэн .aMTaH HyBcaHpHH^H /1706-1788/ Xoepgyraap gypHMH Yнgcэн .aMTaHPHH^HnoMHgaH /1789-1810/ rypaBgyraap gypHMH Yнgcэн .aMTaH Hym^MHAM /1811-1852/ ^epeBgyrap gypHMH Yнgcэн .aMTaHArBaaH.yBcaH^aM6a. /1853-1873/ TaBgyraap gypHMH Yнgcэн .aMTaH rЦaнзaннaнpaв:®:aмц /1875-?/ Hap wm. Yнgcэн .aMTHH TaBaH gyp 6o.oh 3axnHHbi Hoeg xhh^a o.oh тyмэн 1762-1937 ohh xoopoHg нэгнээcээ ca.6ap.aH гapcaн YeHH, Тeгpeг 1778, Eoaohh 1807, Зэpэг 1838, Цaгaaн 6ypracHbi xuMg 1864, PamaaTHH хypээ 1906 /A.TaH cyмтэн нэг / rex 3yp-гaaн xypээ 6aнгyy.« OMpagHH hx xypээннн y^M^^a.^ xagra.:®: нp«ээ. xo^hm fflHH^aaHg Hyy^ ohcoh Зaxнннгyyg 1940 oHg Xap-YcaHbi Хээp gaaraH гэflэг гaзap 3axHHHH xypээ xэмээx Paamgap^aamagpyB^HH xh^^^ 6aнгyy.пaafl, тэнgээcээ Hyy^, 1944 oHg CaH^HHH hx xegeeTHMH xoтгop xэмээx гaзap cyM 6apb^, CaH^HHH xypээ xэмээн нэp.эгgэx 6o.«ээ. Tyc xHMg Hb ^^hh, MaM6a гэx xoep ga^H-TaM 6aн«ээ. Энэ xh^^^ 3axnHHbi ^yH BaHraMH зэpэг 6эн. ^aMgHH6a3ap HoeH, YeHHHHH xypээннн цop«, Зэpгннн xypээннн ^a.^B ga .aM тэpгyyтэн

xyMyyc 6aнгyy.пcaн 6a aHxHbi xaM6aap Hb зэpгннн xypээннн ga .aM cyy«ээ.

1958 oHg Tyc xHMg xaaгg:®ээ.

«HaMTap 6o.oM, 3axnHH MaHaM гypвaн ga^H^m 3yy myтээннн HaMTap opmBoM», «EamHH a.TaH HapHbi rep.HHH h.h тoгтooн eгyy.cэн e.3HH ^raaH 6agaM hom.o. 6yтээ. epгeн ^.rep cyMHHH эx TyypBH. a.TaH эpxн xэмээx opmBoM» ГЭAЭГ xoep cypBa.^ 6hhhit 3axHHHH cyM xhhahhh Tyyx Hb Mam gэ.гэpэнгyн 6aMxaac ragHa «^epBegHMH 6apyyH гapwн yнэн 3opHrT xaHH aнмгннн 3axnHH xoep xomyyHH xypээ xhha» гэx tobh тэмgэг.э., 3axnHHH 3ypxaMn ryHHHH гэcгyнн тэмgэг.пэ. зэpэг тэмgэ-г.э.yyA 6o.oh Mohto. y.cHH yнgэcннн TeB apxHBT 3axnHHbi cyM xhhahhh yycэ. xeг«.ннн Ta.aap 3apHM MЭAЭЭ.Э. 6hh. Yyнээc «HaMTap 6o.oM, 3axnHH MaHaM гypвaн ga^H^™ 3yy myтээннн HaMTap opmBoM», «^epBegHHH 6apyyH гapнн yнэн Зopнгт xaHH agrafe 3axnHH xoep xomyyHH xypээ xhha» гэx xoep 6ннгннг nyxa.n.aH yзэ« 6apHMT 6o.гox yygнээc 6yy.rab. EapHMT 2.

HaMTap 6o.oM. 3axnHH MaHaM гypвaн gaцaнгннн 3yy myтээннн HaMTap opmBoM. < 5 a > Aaa ^.гyycнн opoHg эpxmн. erceH axMag xeвгyyн нтгэ. MaMgap xэмэ-эгgэx TyyHHH agH.HH 6ne, TypaBgyraap ma^HH 3yy naMg нтгэмyн. fflapbiH ma^HH eнgepтгexннн ma.тгaaн 6o.гoн maBb eг.eгннн эзAннн xoMgog мэAЭxннн rap.ara 6o.oxhh Ty.g yг aзгyypнн ynHp^ т0A0тг0н ep MaHaM 3axnHH xэмээгн + гyyнyн [гooнyн] тeгcгe.т xyaHgHHH цaгннн н.тгэ.ннн macTHpT 3axnHH xэмээгн xapyy.HH

цэргийн Yr зайсан Мамуудад захируулав хэмээсэн бегеед мен < 5б > Зуунгарын Галдан хан байх цагт анги бYрээс хураагаад арван дайчин болгоод Эрийн хавиргад суулгаж бех Мамуудад захируулав. Туунээс Тэнгэр тэтгэсний арванесдYгээр онд модон ухэр жилд (1754) даган орж ирээд гунгийн хэргэм хYртээд энэ Алтайн газарт нутаглан суув. Одоо гагцхуу Захчин манай шажин дацан тогтсон утга нь анх Тэнгэр тэтгэсний онд манай бугдийн буян ереелийн хучээр Галдан хааны Yндсэн дацан-гийн ширээний хамба Yндсэн ламтан Цултимринчэний бие залран ирж Ойрадын их цэцэнд алдаршсан Хунхуй заяач зайсангийн уг итгэмжит бат баатар гун Жан-цаны оройн чимэг лам болон шажин амьтныг жаргуулан суутал Тэнгэр тэтгэсний хоринзургаадугаар оны усан морин жил (1762)-д еглегийн эзэн гун Жанцан дурдаж ламтанд мэдуулэн ер манай Ойрад болвоос богд Зонховын шар шажныг бадруулан тэтгэгч мений тулд Захчин манай хошууны дотор нэг дацан тогтоон ереел гурмийн <7б> ном уншуулж цагаан буяныг дэлгэруулэн дэлгэруулье хэмээн мэдуулэн бас нийтээр зевшеед баруун менх Зуу, Далай лам, Банчин эрдэнийн гэгээнд айлгасанд сайшааж Балданлхам сахиусны биеийн нууц херег нэг, Рашигонзэглин хэмээх нэр буун соёрхож Ламтанд Шагжамуни, ли жамбасундэн Майдар, чоддэн /Суварга/ийм адистай шутээнийг соёрхон ирснээс даруйд Жанцан ч Бугэнууд Лувжааг зарж манай дервен Ойрад Зуунгар <9а> шажныг дэлгэруулсэн хутагт Равжамба Зая бандида цорж Намхайжамцын хойд шутээн менгеер уудсэн "Дээд цагаан охийн" магтаалт уунийг Зуу болгон тахиад шарын шажныг дэлгэруулж байтал дечинхоёрдугаар он (1777)-д гун Жанцан наснаас негчсений хойд дечингуравдугаар оны шороо нохой жил (1778)-д уйлийн эрхээр Захчин хоёр хошуу болгох цагт дацанг салгаж <9б> Зуу болгон Ламтны Жамбасундэн Майдарыг залж хоёрдугаар Рашигонзэглин дацан хэмээн нэрийдэж шажин амьтны тусыг бутээв.

Дайчин билэгт хуанди Сайшаалт ереелтийн арванхоёрдугаар он гал эм туулай жил (1807)-д гуравдугаар дацан Рашигонзэглин хэмээхийг тогтоож Зуу шутээнийг нь мен менхуу манай Захчины Равжуул хэмээх хун ар Халхын Жавзандамба хутагтын гэгээнээс Жамгон /итгэл/ Майдарыг залж Зуу болгон шутэв. Тэгээд Бурэнт засагч [32]-ийн зургадугаар он (1867)-ы хаврын тэргуун <11а> сард залихаа муу иргэнчууд самуурч тэрсэлсний учирт унэмлэхуйд бурханы гурван бие ул эвдэрэхуй, янагуу-хад эвдрэхуй хэмээсэн ёс узуулсэнд манай Захчины гун, ухэрида тушмэд, шар хар бугдээр зевшилцеж Майдарыг Жавзандамбын гэгээнд хургэсэнд равниа ергуулэн ергел захиа сэлтсийг хамтаар хургуулэн бас тус дацангийн гэлэн Цултимзонров залах еэчил дун, таван зуун манзийн тогоо хамтад нь бутээхийн тулд ловон Цамбо, <11б> дэмч Равсалын зэрэг хорь илуу хун зарж явуулсанд долдугаар он [1868]-ы дервен сард Богд Жавзандамбын гэгээнээс гун надад соёрохсон хишиг зарлигийн дотор зарлиг нь Ховдын Захчины гун танд амарыг асуун адис зангиа илгээхээс гадна танай дацангийн Зуу Майдар, Дарь эхийг шажин амьтны тусд хичээн амилж, гусунтугийн аль адистай шутээнийг оршуулав. <13а>Жавзандамба Агванчойжи-ванчигпэрэнлэйжамц надад сужиглэгчид бухэн итгэл Майдар уунд мергех хийгээд эргэх, ерген хундлэгчид бугд гурван хорын зэтгэр арилаад, гурван муу заяатнаас гэтэлж, ирээдуй Майдар лугаа учрах бегеед танай шажин енед дэлгэрэх болмуй. Yунийг поврон Дэчэнгалав хэмээсэн бегеед ууний хамтад Гонхор бурэлгуу Жамдоо хамбын захиа дотор нь дээдийн эш зарлиг, Гонгорын бумбыг явуулснаас гадна еэчил дун, <13б> манзийн тогоо, бас Гэндэнрувийн хурд дацан бурд нижгээд бутээж явуулсныг мэдэгдэн бас шажин хийгээд еглегийн эзэд та бугдийн аливаа уйлс бутэх

6o.TyraM xэмээн xypгэн нpcэн 6yM. Ogoo Hrre. MaMgapHH re^HHMr 3a.:®: MaH 6yrgHMr Mepiyy.roxHMH Ty. 3a.caH yyHHH aMbTHbir ^apryynarH ma»ннr MaHgyy.arH 6org ®aB3aHgaM6biH 3ap.HrHMH эmнMг ryHHM TaMrag xypaacHbir TogopxoM.oH MaHaM 3axHHH map, xap 6yгgэg yro.roxHMH Ty.g <15a> mohto. ycгээp 6hhh® y^pHgaaraMH тaмгa gapcaH тэмgэг 6o.ro:® YxэpнgaaгнMн тaмгнн ra3ap xagra.aH xoMmHg тэмgэг 6o.roH 6ac h 3axHHHH гypвaн ga^HraMH xyBparyyg Ta 6Yxэн эx xeвгYyн, .aM maBHHH ecoop aMbTHH Tyc yM.пgээg fl.aHryaa 3axHHH 6hahhM эв HaMpbir 3oxhoh 3oxH.goxyMH ma.TraaH тeгcгeн xэpYY. тэмц.ннг oгooт тэвнн:®: rarag, xapm.axbiH ma.TraaH apH.raxyMr xoep ecoop aM.g xэмээxээc 6ac MaHaM ga^HraMH <156> гaгц эзэн .aM Yнgcэн xyBH.raaH ^.THMPHH^H, TOMH ^.THMHAM, Aгвaн HyBcaH^aM6a. эgэн "Tep.HHH yecHMr oгooт 6apbcaH 3ap.HrHMH aHHT .aM" MeHHM Ty. .aM wyraa "HaMbiH TaBHH myrorT'-HMH ecoop aH.aH xyH.rox xэpэгтэM 6yM xэмээx yyHHMr Xobahh xapbaaT 3axHHHH Yxэpнga Cyx xэмээx 6ээp ma^HH aMbTHH owyH 3oxH.goxbir эpxэм.эн caHa^ a.raa xaмтaтгaн cergeH cyзэг.эн aM.gxaB.

<17a> fflapHH ma^HH apBaH 3yrT gэ.пгэpээg, er.erHMH эзgнMн caHacaH 6yтээg, эpgэм Hyiyyg 6yтэx 6o.TyraM.

^aMHHH y.cHH Bypэнт 3acarHHMH HaMMgyraap oh apBaHTaBgyraap paB^yH [42] mopoo 3M MoroM ^h. (1869)-hMh 3yHH cyy. capHH xopHH HaMMHH Mam 6aflcra.aHT gээg тYмэн e.3HM 6ypgcэн тYгээмэ. гэpэ. 6agapcaH цoг ynpa.T caMH egep тeгceв.

<176> Eннээн Hb xyHg 6omгo Haмgэ.эг 6o.oM.

3axHHH MaHaM ga^HraMH 3yy myтээннM HaMTap yзэx gyp.arHHg Hb myтээннM yTra Hb xyтaгтнн Tyy^ "CapHH гэpэ." [46]-g, MaMgap ®aм6acyнgэннM /AcpaxyM, 3ap.Hr тeгc mYтээн MaMgap/ yтгa Hb .aMTHH caHg 6yM. Ht^. MaMgapHH yтгa Hb ryHHM тaмгнн ra3apT 6yM aMyM.

EapHMT 3.

^epBegHHH 6apyyH гapнн yнэн Зopнгт xaHH aMMrHMH 3axHHH xoep xomyyHH xypээ XHMA

«ApBaH rypaBgyraap ^apHbi moaoh hoxoM ^h. Tэнгэp тэтгэcннM apBaH ecgy-гээp /1954/ oha 3axHHHH тэpгYYн MaMyyg ma^HHg opoB. TYYнээc xoMm ecэн ^h. 6o.oog ycaH MopHH ^h. Tэнгэp тэтгэcннM xopHH go.gyraap oh /1762/-g rypBaH map «apra^aHT xэмээx гaзap 3yHH эxэн capHH 15-hh caMH egep 3yYHrapbiH yнgcэн xaM6a ^.thmphh^h .aM, CaMxaH Hoom6o, Xap Xap3yM yM3ag, re.roH HarpyB HapHH go.o-oh .aM aHxHH ^aHra /xapaнгa/ цoxн« xypa. тoгтooн TaBaH ^h. 6o.chh xohho гa. гaxaн ^h. Tэнгэpннн тэтгэcннн 32 Ayгaap /1767/ oha re.roH Пэгpyв map xap o.oh нннтээp 3eBmHH ^b^ Yh, Зaнгннн ra3ap .aM, EaHHHH эpAЭнэ xoepT aн.тгa«

MamHg caнmaaгAaв.

fflopooH hoxoh ^h. тэнгэp тэтгэcннн 43-p oha /1778/ ®aнaвaг ga HoeHH yeg Teгpeгннн CogHoMgap^aa Рamнгoнзэг.пнн gaцaн toitob. Yyнээc xoMm xopHH eceH ^h. eHrepeeg ra. Tyy.aM ^h. CaMmaa.T Epee.THHH 12 oh /1807/-g Eoaohhhhh gaцaн TorToB. Yyнээc xoMm ryHHH нэгэн ^h. eHrepeeg mopooH hoxoh ^h. Tep гэpэ.тннн 18-p oh /1838/-g Зэpэгннн gaцaн toitob. Yyнээc xoMm xopHH 3ypraaH ^h. eHrepeeg MogoH xy.raHa ^h. Eypэнт 3acarHHMH rypaBgyraap oh /1864/-g Цaгaaн 6ypracHH gaцaн toitob. 3axHHHH aHx 1762 oHg 6aMryy.caH gaцннг aHx ga^H 6ywy "XyTarTHH gaцaн" гэgэг. Ty.3, XaMHarHMH cymhMh 6yypb xaBHac Tэнгэp тэтгэгннMн ryHHH xoepgyrap oh /1767/-g o.gcoH 3aa EaHgHga xyTarTHH MeHreH xeprHMr aBH 6ypxaH 6o.roH myтcнээp

ийнхYY "Хутагтын дацан" хэмээжээ. Энэ хYрээ анх YYCCЭн Гурван шар жаргалан-таас нууж Yенчийн Улаан эрэг хэмээх газар суурьшихад Жанцан гYн еглегийн эзэн болж анхны дуганыг байгуулжээ. Бадаргуулт терийн деревдYгээр он /1878/-д Захчины нэгэн хошуу хоёр хошуу болж салахад Хутагтын дацангаас Тегрегийн дацан тусгаар болж гарав. Урьд баруун Зуугийн газраас залж ирсэн Ли жамбасYндэн Майдарыг гол шYтээн болгож тахиулснаар Содномдаржаа Раашгонзэглин дацан хэмээжээ. Тегрег хэмээх газар суурилжээ. Зэрэгийн дацан нь Тегрегийн хYрээнээс тасарч Зэрэгийн голын хойд эхэнд суурьшив. Зэрэгийн хYрээ нь богд Жавзандамба хутагтаас сандулэн Майдар бурхан залж шYтээний гол болгон тахиад дацан хYрээгээ гуравдахь Рашигонзэглин дацан хэмээв. Тонхилын хYрээнээс цамын дэг авч анх цам бYжиг гаргажээ. Цагаан бургасны дацанг Эргийн усанд тогтоож Лхам бурханыг гол шутээн болгож тахих болжээ. Энэ дацанг Улиастай дацан гэж еер /еереер/ нэрлэдэг байв. Энэ хYрээнд чойр хурна. Мен цам гардаг байв. Бас Рашаантын хурал гэж байв. Хайлан хурдаг хурал байв.

Энэ хоёр баримтаас 1762-1900 оны эхэн Yе хYртэлх Захчины CYм хийдийн туух еренхийдее харагдана. Судлаачид Тегрегийн хYрээний лам хуврагын тоог 350, Зэрэгийн хYрээний лам, хуварга 300 гэх мэтээр тэмдэглэдэг. Энэ нь архивын баримтад тулгуурлан гаргасан тоо юм.

Харин аман мэдээгээр бол манай евген багш нар Тегрегийн хYрээ 500 шавьтай, Зэрэгийн хYрээ 1500 шавьтай, Бургасны хYрээг 200 орчим ламтай байсан гэж хэлдэг. Эвгечуул бидэнд хэлэхдээ хийд орон хамгийн олон ламтай байснаа хэлдэг бол баримтад хамгийн цеен болсон Yеийг хэлжээ. Энэ яагаад ийм зеруутэй байна гэхээр 1921 оноос эхэлсэн ардын хувьсгал нь CYYЛДЭЭ ангийн ялгаа гарч терийн хуулиар шашныг бууруулах бодлого барьж эцэстээ шашин^й болгосон байдаг. Энэ бодлого нь элдэв татварын дарамтаар эхэлж эцэстээ хэлмэгдуулэн, буудан алж, херенгийг хурааж, CYм хийдийг терийн хуулиар YЙл ажиллагааг нь зогсоосон юм. 1921-1937 он хYртэл явагдсан энэ бодлогын YP ДYHД 1500 ламтай байсан Зэрэгийн хYрээний баян лам нар ядуурсан бол ядуу лам нар татвар телж чадах^йн эрхэнд хYчээр хар болж амь зуусан байна. Хийдийн зарим лам нар гадагшаа ДYрвэн гарчээ. Хийдэд сууж байсан шавь нар цаашид суралцахаа больж нэмж хийдэд шавилан суух хуухэдгуй болсон зэргээс шалтгаалан хэдхэн жилийн дотор 1500-аас 300 болтлоо буурсан байна.

Уг нь Зэрэгийн хYрээ нь захчин хоёр хошууны хамгийн олон шавьтай хYрээ байсан билээ. 1920-иод онд Yндсэн ламтан ЧYЛтэмрэнчин таалал болсны дараа терийн хуулиар хутагт хувилгаадыг тодруулахыг хориглосноос болж гэгээний дYрийг тодруулах явдал тасалдаж хошууны хамгийн том хийд болох Зэрэгийн хYрээний хамбад шашны эрх шилжсэн байдаг. 1925 онд захчин хоёр хошуу нэгдэж Ханбаатар хайрхан уулын хошуу болоход хошууны шашны хэрэг эрхлэх газрын тэмдэг гэсэн тамгыг Зэрэгийн хYрээний хамбад олгожээ. Энэ Yед Зэргийн хYрээний хамбаар Балжинням, Зодов нар дараалан суусан ба Бодончийн хYрээг Арваг да лам,Тегрегийн хYрээг Хорлоо ловон ахалж байжээ. Эдгээр хYрээний ахлаач лам нар хэдийгээр хYрээгээ ахлах боловч Захчины хYрээ хийдYYДийн шашин терийн аливаа том хэрэг явдлыг Зэргийн хYрээний хамба хамаарч байжээ. ХYрээ хийдYYД зунд нэгдэн чуулж хошууны тев болох Ангиртын бэлчирт хYрээлж буугаад зуны

xypa. xaM.aH, xomyy hx ga..ara 6o.oh cypra.TMH yh. AByy.gar 6aMcaH 6a ".aM HapMH 6yypb" xэмээx tom y. Mep ogoo MaHxaH cyMMH HyTar Ahfhptmh 6a.HpHHH Y.aaH to.fohh apg 6aMgar.

3aparHHH xYpaaHHH xaM6MH TaMFMr 1937 OHg xHMg xaargaxag ra.aH, Fэвm n. HFMag .aMTaH 31 HacaHgaa eep HЭFЭH .aMMH xaMTaap aHMFHHH 3axHpraaHg Tymaa: 6aMcaH ragar.

1990 OHg PaamroH3ar.aH xHMg MaHxaH cyMaHg gaxHH 6aMryy.argaxag n. ^HFMag 84 HacaHgaa xaM6MH mHpaaHg cyycaH 6a aMMFHHH My3eMg xagra.arga: 6aMcaH xyyHHH TaMraa apry^.: aBaag "O.oh :h.hMh eMHe 6h xYpra: 3acarr Tymaa: 6aMcaH, eHeegep gaxHH cэpгээx TaBH.aH epee.TaM 6aM:aa" Fa: xa.aag TapFYYHgaa xYPFЭн agHc xYpTa: 6aMcaH ragar.

1990 ohm 11 capg TerperHMH xYpээ gaxHH capraxag n. ^HFMag xaM6a .aM, ffl. ,3,ohpob .oboh .aM, 0. Еэmээ yM3ag .aM, O. BYpa.rYY xyp.MH .aM, T. CaH:aa xyp.MH .aM, T. CyHrapaB xyp.MH .aM, Ц. PaBgaH xyp.MH .aM, r. BagaM TaxH.H .aM 6o.coh 6a MeH :h.hMh 12 capg 35 xYYxag aBH нэF aHFH 6o.foh yM3ag .aM 0. Еэmээ 6arm hom 3aa: axa.caH wm. ЭgFЭэp xYYxgYYgaac 12 Hb caxH. xYpTa: .aM 6o.coh. ЭнэxYY xYYxgYYgaac xHMggaa Y.ga: cypryy.b gyypracaH gepBeH .aM Hb r. ^gaM:aB, T. Capra.aH, Ц. XYpa.cyM, fl. Tarm:apra. Hap 6Yrgaapaa hx cypryy.b Terce: 6o.ob-cpo.ToM .aM Hap 6o.coh. Bycag xyyxsyYA ^fhMh эpxээp eep a:H. Mapra:H. cohfocoh h YHaHH cYcarTHYYg 6o.coh 6aMgar.

1995 OHg .aM 6o.coh r. ^rMHg .aM, 2000 ohooc .aM 6o.coh C. TarraaHAM xoep xagHMraap hx cypryy.bg cypa^aaryM 6o.obh Y3gar, yHmgar, Y.aagar, TapHHggar TaBaH mHg 6YpgcaH HyTar ycaHgaa HapTaM caMH .aM Hap wm. Xoep ax .aM MaaHb xHMggaa cyy: 6y^HM yM. apx.aHxaH, CYCЭFTЭH o.oh TYMaHgaa yM.hh.: 6aMHa. 1991 OHg n. ^HFMag xaM6a Taa.a. 6o.chooc xoMm xaM6MH cyyga.g xaHH cyyraaryM 6ereeg xaM6MH gapaaHMH Tymaa. 6o.ox .oboh .aM xHMg ophmf ygHpgaH 6aMgar 6a xaM6MH mHpaaHg ag.a. xapar.a., 3y. gaa: epre: xYHgaTraH TaxH: 6aMraa 6o.ho.

Bh. 3ypraa xHMgHMHxaa xypa. hommf Tac.a.rYM xyp: maBb cypra:, CYCЭFTЭH o.oh. 6y^H hom YM.AЭx, 6o.om:hhh xэpээp cygap hom xэв.эx, ragaag aotooamh mamHM 6o.oog эpgэм mнн:н.FЭЭннн xypa.g opo^ox зэpэF a:.Mr xhh: 6aMHa.

MaHaM maBb Hapaac n. ®HFMЭA xaM6MH зээ xyy B. Гaн6н.ЭF Энэтxэгннн Cэpa xннgэA mamHM 6o.obcpo. эзэмmн:; 6aMHa.

Tyc xhh. 1990 oh. aHx ApgMH genyTaTyygMH xyp.MH TaHxHMg цyF.a:; xyp.aa cэpFЭЭFЭэg тэp xaBpaa xamaa TaTa: rap gyraHg xyp.aa xyp: 6aMraag 1994 oh. MaHxaH cyMMH 3acar gapra C. flaMgHHcYpaH, PamHFOH3ar.HH xhhahhh .oboh .aM ffl. floHopoB TaprYY.: cYcarTaH o.oh tymhhh gaM:.aFTaMraap maBap, mo.oh 6Yтэцтэн mHHa gyraH xhh. 6apb: 6aMryy.aH xypax 6o.coh. 2011 oh. MaHxaH cyMMH 3acar gapra C. raHTeMep, Tyc xhhahhh .oboh r. ^gaM:aB Hap caHaaH.aH xYca.T TaBbcHaap r. MeHx6aap ax.aaHTaM Tyc cyMMH Y.aaH6aaTap xot gaxb HyTFHHH 3eB.e.eecmHHaap Mam caMxaH cym 6aMryy.aH rYM6aH xHMgaac 5 toxoh eHgep A.TaH MaMgap, toxoh eHgep A.TaH MaMgap TaprYYTaH mYTaaHHMr mHHaap 3a.: 3yyh xYpaa flamHOH.OH xHMgHHH xaM6a .aM flaM6a:aB, TaHgaHnyH^rHOH.HH xHMgHHH xaM6a CaM6yy TaprYYTaM .aM xyBparyygaap xHMg, mYTaaHg paBHaM eprYY.aH, epreH ga.rap HaagaM xhm: ec.o. Tere.gep PamHroH3ar.HH xHMgag xY.aa.raH erceH wm.

Энэ хийд маань орчин уеийн шаардлагад нийцсэн маш чанар узэмжтэй бегеед гадаад, дотоодын сусэгтнууд, судлаачдын талархалыг хулээсэн, сонирхолтой олон ев, уламжлалыг хадгалсан сайхан хийд байдаг.

Терийн бодлого тодорхой биш зэргээс шалтгаалж енеегийн Монголын нийт сум хийдийн хегжилт удаан, саармаг шинжтэй байгааг тэмдэглэе.

Захчины сум хийдийн уламжлалт хурал уншлага

Манай евген багш нарын гурав нь Зэрэгийн хурээний шавь, тав нь Тегрегийн хурээний шавь байсан боловч хурлын уншлага, ном судар нь яв цав таарч тохирч яг л нэг янзаар уншдаг байсан билээ. Багш нар маань бугд бурэн сайхан номтойбайлаа. Шавь биднийг уншиж сурсны дараа хурлын бурэн судар ном тараан егсен билээ.

Хийдийн гол хурлууд нь: Гуудрийн хурал буюу 10 хангал (билгийн улирлын 12-р сарын 23-30 хуртэл)

23-нд Гуудрийн суурь хурал Ургэлжийн хурлаас хэсэгчлэн унших, тахил балин бэлдэх)

24-нд Арван хангал (Жигжэд, Гомбо, Гонгор, Чоижоо, Лхам, Шалши, Намсрай, Жамсран, Алтай жалва, Хахур)

25-нд Гонча лха сум буюу 5 их хангал (Жигжэд, Гомбо, Гонгор, Чоижоо, Лхам)

26-нд Таван бага хангал (Шалши, Намсрай, Жамсран, Алтай жалва, Хахур)

27-нд Гонча лха сум буюу 5 их хангал (Жигжэд, Гомбо, Гонгор, Чоижоо, Лхам)

28-нд Таван бага хангал (Шалши, Намсрай, Жамсран, Алтай жалва, Хахур)

29-нд Гонча лха сум буюу 5 их хангал (Жигжэд, Гомбо, Гонгор, Чоижоо, Лхам)

30-нд Арван хангал (Жигжэд, Гомбо, Гонгор, Чойжоо, Лхам, Шалши, Намсрай, Жамсран, Алтай жалва, Хахур).

30-нд Их ереелийн суурь уншина Ургэлжийн хур хурлаас хэсэгчлэн унших).

30-ны шене лхамын хурал (Жигжэд, Лхам, Лхамын цэдор).

Чойнпрулжуна буюу Их ереелийн хурал(Хаврын шинийн 3-аас 15 хуртэл).

Шинийн нэгний еглее эрт овоонд очиж их сан, сэржим, цацал ергене.

03-8-нд Их ереел хурна.

8-15-нд Их ереел чангарч /нэмэлттэй/хурна

15 ургэлжийн хурлын суурь^ргэлжийн хур хурлаас хэсэгчлэн унших)

15-нд Майдар эргэнэ.

16-аас эхлэн Yргэлжийн хурал

Зуны адаг сарын 15-нд хошуу их даллага авна.

Эвлийн эхэн сарын 20-оос 25-нд намчидын хурал буюу ереелийн хурал.

20-нд Ереелийн хурлын суурь Ургэлжийн хур хурлаас хэсэгчлэн унших).

21-24-нд Ереел хурна.

25-нд Ереел хурна "шар ганри уншиж, орой зул барина".

Сар бурийн 8, 15-нд ургэлжийн хурал дээр нэмж манал, цанжид уншдаг.

Сар бурийн 13-нд ургэлжийн хуралд дээр нэмж Равжамжалба уншдаг.

Сар бурийн 22-нд ургэлжийн хурал дээр нэмж Манал, Цанжид, Цагаан шухэрт, Таван ереел, Ламрим дуйдан, Ламын чодба уншдаг.

Сар бурийн 29-нд Арван хангал хурна.(Жигжэд, Гомбо, Гонгор, Чоижоо, Лхам, Шалши, Намсрай, Жамсран, Алтай жалва, Хахур )

Зуны сард нутгийн шутээн уул овооны тахилга хийдэг.

Эдгээр хурлын уншлагаас гурван судрыг баримт болгон бага зэрэг тайлбарлан узуулье.

EapuMT 4.

Marraaji epeen, epeen, woibKHHryyg gyrgniih rapnHr niYrco (opiiiboh).

qp'wwj eriinj'^T ^jjf^ni'qr ^wa^^'Mjwijl i^yfrw^-j^y ^WWJ W^^'s^^W®*1**

Jk

-^no, .. i ji^r/ww*»«! wSifi «nn^ii jpji rSv.«^

¿urWffi vTiV^W'iOC'WS'' it'A^jii'jrJ'P^I ^iViar^-s«'®''«!

^m^mm ¿pn»»g» OrA< wi »fc^prwfrw

I ■-Kr-w^eSi'^«'^ i^fir'i^^w'^^l

Y3Yr, «aM^H, raBcyM Ma, HaHgaH narnog, gopoM «a3a, caBaH ^H6a, 6a.gaH cacyM, raHgaH .xaB«a, TYBBaH Ma, co.^b, .yBcaH «a.Ba, gaMxaH gapaH, nyH^r rYCYM, «HH.aB Ma, gaмцaг gop«HHH gaHB, gyHmar, caH«og, caH«aa ryH.a, muproH, caH, «aB3aH opo.Ma, opo.rap, KaHHM, .o^h Ma, цэвaн Ma, cya Ba, HHmHH Ma, mэco. Ba, paH Hag rag«ur, gopoM ny., «a.Ba Ma.y, gaH6ap Ma, gyrap, nacyM, gygyM, nogBuM, nor«y «a.Ba, ny.«yH Ma, гэвa gэeн, garru «arnyB, «aM6a Ma, caH Ba HaMTap, .эг6pэ Ma, cэнgэн Ma, pэн 6a нaммэg, mэ«a KaaH, цaн«og, Mara., raHpuH co.gэв, garmuH HaMxaH, gэн6эpэ. gogoB, «a^H цоrнн, .aMpHM co.gэв, hx epee..

Ha«yg co.gэв, 6a.gop« «ur«g, roH6o, roHrop, xaxyxpu, gaM«HH HOH«a., gogxaM BaHnur, 6a.roH ma.mu, «a.Ba ^h6o нaмтocpэ, hoh«hh «aMcpaH, a.TaH «a.Ba, .хyнpэв gэвa, .aMa .a«yH, eHmuH, Hra^H, hoh«h. cop, ^«ur .xaMg gopny. Ma.

Epy. (motoh) «h.hhh тэpгyyн capwH mHHHHH нэгэнg эх.ээg rypBaH capwH xopuH xoepoHg TerceeB. 64 эхтэн 309 цaacaн hom 6yH.

TaH.6ap: Энэ cygap Hb Рamнгoнзэг.нн XHHgHHH homhh caHruHH hom goTpooc rapcaH 9cmX44cm хэм«ээтэн 2 xyygac hom mm. 1a xyygcaHg нэг MepeHg "MarTaa. epee., epee., HOH«HHryyg 6yrguHH rapnur myrco (opmBoH)" rэ« 6ннcэн, 16, 2a xyygcaHg TaBaH Mepeep "Yзэr....309 raacaH hom 6yH" rэ« 6ннcэн6a 26 xyygac xoocoh. Энэ xoep xyygac hom Hb Рaamrонзэr.нн XHHgHHH ^r^H ga^HruHH xypa. yHm.arHH rapnur 6o.ox 6a Mam hx мэgээ.э. aryy.«, o.oh Ta.wH cyga.raaHg 6apuMT 6o.oxoop, o.oh acyy.TaHg xapuy.T erexeep 6ac o.oh acyy.T нэхэхээp coHupxo.ToH 6ereeg eHgep an xo.6orgo.ToH 6apuMT wm. 3axnuHH хypээ xuMgyyg nyxaM aMap hom yHmu« 6aHcaH, хэgэн hom yHmu« 6aHcaH, aMap 6ypxaH my^Hg, a.b 6org gээgэcт 3a.6upn Mepreger 6aHcaH, aMap gormugxaHra.wr Taxu« 6aHcaH, cop 3a.garyy, mHHHHH нэ-reHg .xaMHH gopoM epregyy, yнэхээp 3aa 6aHgugwH MarTaa. yHmu« 6aH« yy rex мэт o.oh acyy.TaHg Mam TogopxoH "энэ, thhm, тэgэн" гэcэн xapuy.T ern naga« 6aHHa. Эpгээg 6нgнээc a.b MoroH «u.g 6нннгgcэн,хэgэн OHg, хэн 6ннcэн , 309 xyygac hom Hb ogoo xaaHa 6aHgar 6o., "yprэ.«ннн xyp.HH 62" гэgэг 6aHTa. энg aaraag 64 эхтэн

ном болов, ямар хоёр ном нэмэгдэж оров, бусад хYрээ хийдийн хурал уншлага хэдэн эхтэй байдаг бол гэх мэт олон асуулт нэхэж байгаа. Энэ талыг тодруулах, харьцуу-лах хэрэгтэй байна. Харамсалтай нь бусад хYрээ хийдYYДЭЭC энэ мэт гарчиг болон бYрэн уншлагын ном судар гарч ирэх нь тун бYрхэг болсон буюу одоогоор Увс, Баян-елгий аймгийн хийдYYД, Ховд аймгийн бусад хийдYYДЭД яг энэ мэт баримт байхгуй байна. ТYYнчлэн БНХАУ-ын Шинжааны Уйгар еертее засах орны хийдYYД, Халимагийн хийдYYДийн бYрэн уншлага тодорхой мэдэгдэж егехгуй бYрхэг бYДЭг байна. БНХАУ-ын Хехнуурын Хошууд Дээд монголчуудын зарим хийд, дацангуудын лам хуврагууд Зая бандидын солдэв магтаал унших нь байтугай Зая бандидааг сайн мэдэхгуй байгаа нь санаа зовоосон нэг асуудал болж байна. Терийн бодлого, хууль тодорхой биш зэргээс шалтгаалж енеегийн Монголын нийт CYм хийдийн хегжилт удаан, саармаг шинжтэй байгааг тэмдэглэе.

Анх Ойрадад шашин дэлгэрэх цагт Ойрадын их хYрээнээс Ойрадын бусад хYрээ хийдууд салбарлан гарсан хожим Yндсэн ламтан Захчинд ирээд Раашгонзэглин хий-дийг байгуулаад тYYнээс салбарлан Захчины бусад хYрээ хийдYYД YYCЭн бий болсон байдаг. YYнээс дYгнэлт хийж нэг хийдээс негее хийдYYД салбарлан гардаг гэж Yзвэл манай Ойрадын хийдYYД шYтээн, уншлага нэг гэж Yзэх бYрэн Yндэстэйн дээр еерийн хийдэдшинээр хутагт гэгээн тодруулснаас ганц нэг магтаал солдэв нэмэгдэх тохиол-долд хийдийн хурал уншлагадаа нэмээд уншиж болох харин Захчины хийдэд уншигдах Зая бандидын солдэв «Огторгуй мэт уужим эх», Yндсэн ламтан хувилгаан хамба ^л-тимринчэний солдэв «Сайн буяны гайхамшигт эх» хэмээх энэ хоёр залбирал нь Ойрадын шашны эзэн, шашныг баригч хоёр их хутагтын залбирал тул Ойрадын гэх тодот-голтой бYх хийдYYД едер тутмын уншлагадаа оруулж унших, энэ хоёр гэгээнтний херег дYрийг залж шутэх нь их хэрэгтэй буянтай хэрэг юм. Цаашдаа шашныг баригч Мэргэн хэлмэрч Агваанлоорой гэгээнтэн болон Ноён хамба Лувсанпунцаг гэгээнтэнэнэ хоёр хутагтын солдэв залбирлыг олж унших, энэ гэгээнтнYYДийн талаар тодруулах судлах хэрэгтэй байна. Энэ гарчигт буй бас нэг онцлогтой ном нь «Алтай жалва» буюу Алтайн хаан хэмээх хангал юм. Энэ сахиус нь мен Захчины номт нарын нэг гэвш, гэлэн Сам-дан лам Банчэн богд Лувсанбалдандамбийнямчогланамжалбалсамбууд дурьдан байж тахилгын ном зохиолгож улмаар шутээн зургийг нь бутээж 10 дошгин сахиус Чойжин-гийнхоо нэг болгосон байна. Энэ Алтай жалва судрыг Алтайн Урианхайн Рашчойлин хийдэд бард бутээж тYгээгээд мен Алтайн Урианхайн хийдYYДЭД 10 хангалын нэгээр шутэн уншлага тахилгыг нь хийж байсан баримт бий.

Баримт 5.

Намхайдарянма. Раашгонзэглин хийдийн тевд эх, орчуулга ОГТОРГУЙ МЭТ АГУУ ЭХ ОРШИВАЙ

зи^дм-зырщта ^vrspnw аГзг$-^v«j^wi Т» i^«-

Баримт 2. "Намхайдарянма" Манханаас олдсон эх

Ламд MepreMY^

Огторгуй мэт агуу уужим билгийн онгоц салаар зорчиж

Онолтойяа судар, тарнийн ухааны эрдмийн далайн чанад хязгаараас

Олон амьтныг гэтэлгэхYЙ ашидын амгалангийн сайн эрдэнийг олж

Ойрад тYмэнд шашныг дэлгэсэн дээд сартваахи багшдаа залбирмуй.

Эрдмийн ачлал дерев лYгээ тегс шажнаа орохуй YYДийг

ЭндYYPЭл YГYЙ сонсох, сэтгэхYЙн агуу их тYлхYYPЭэр нээж

Эх хэлээр дээдийн номын хаан терд орчуулгыг зохиосон

ЭгнэшгYЙ мэргэн, ариун, сайн багш тацдаа сегден залбирмуй.

Огторгуй мэт агуу их огт хязгаар^й номлолыг хайрласан

Онол шинжлэл тегс Эрдэнийн садан багшийг даган одохуй

Олныг сонссон едер болгогч таны гэгээн бусад мэргэдийг

Онгирсон евсний галт хорхой мэт болгон зохиогчид залбирмуй.

Эерийн амгаланг анхааран авахуй доод мерийн амрахуй орныг

Yнэхээр боомтлон, буйд уужим хязгаар орны гYрэн улсад

Yto болон унтарсан шажин амьтны жаргаланг дахин бадамлуулахуй

Yлэмж их бадааст явддыг туурвин зохиогчид бишрэн залбирмуй.

Эрхэм шYнгийн гол ёсыг олонтоо сонссоны тул мэргэн

Энэ лагшны Yндсээ сэргэмжийн цаазаар номхотгосны тул ариун

Элдвээр алагчилал YГYЙ амьтныг тэгшид энэрсэний тул сайн

Эгнэш YГYЙ дээд богдсын намтар баригч танд залбирмуй.

Эглег, шагшаабад, хYлцэнгYЙ, хичээнгYЙ, самади, билгийн зургаан барамидаар

Эерийн Yндэс сайтар боловсорсон YP жимсний YYPЭг хYнддэн

Yнэхээр сайтар хураахуй дервен бодиор шавь нарын чуулганыг

Энгет ертенцеес гэтэлгэн сайн орноо туурвин зохиогчид залбирмуй.

Абшиг эш дервийн тоосон давхарласан элэнц хуланцын мернеес

Арвин гYн мер YYCгэл, тегсгелийн Ганга мерний Yргэлжлэлийг

Ариун хослон орохуй далайд буулган YЙлдэхYЙ илбийн аргач

Авралт буяны багш садан тегс хувьтны тэргэнд залбирмуй.

Огторгуйн хязгаар мэт хэмжин барихуйяа маш бэрх болсон

Олом^й далай мэт гYн эх болсон амьтны хэргийг

Оройн дээд итгэл таны гайхамшигтай терлийн YЙлс нYГYYД

Одоо би тэргYYтэн шавь нарын хэрэгт дэлгэрэх болтугай.

Ариун цагаан ереел тавьсан эрхт хYчин тегссен бээр

Арилсан дээд орны амьтныг удирдан хетлегч энэ сартваахи

Ариун номын YYДнээ эл шарыг асаан бYжиглэн цэнгэгч

Амьтны YP садан болон хувилгаан лагшин зохиогчид запбирмуй.

H.R.

Theology | DOI: 10.53315/2782-3377-2022-2-3-73-91

Ahht a3ryyp, Yнflэсннн .aM, agaM, xot MaHg.biH 6ypxag ÄBparH 6aaTap, garHHHC, TaHraparT caxnyncaHbi xoto. Terc Hyy.raH ÄBpa.T Hyxar lцээlц rypBaH эpflЭннMн энэpэн ннrYY^сэхYнн agucTagaap Ä.HBaa TaBbcaH epee. aMapHH.aH сэтrэсэн ecoop 6Yтэх 6o.TyraM! ÄpuyH цaraaн 3YrT öaacarn тэнrэp xhm^a apm тэнrэpнMн Ä.HBaa caMH Yr apBHTaag, тэнrэpнMн эpxтнMн Yнэн Yr ÄCBap 6h тэpгYYтннн 3acBap YrYM Yнэн цaraaн сэтrэ.пээp ÄHxaapaH 3a.6Hpa. Ta.6HCHbi caMH YP эвэpээн 6Yтэх 6o.TyraM! Ogoo энэ цaraaс эx.пээfl xymyhhm opoH caMH rac.aHraap OpHHrn эх ra3ap ^.xhm^c хaraцaн HHpBaaHbir o.ox xYpтэ.п OrooT öapurn .aM 6arm MHHb magap.aH garaH öapuag 0.hh Tyc aMra.aHrHMH HaMaMr agHC.aH opyy.: xaMp.a!

...xэмээн Цэцэн HoMp: HaMxaM:aM^g 3a.ÖHpaxyM xhm^a öueHMH Tepe. eeg öo.oxyM epee. .y^ сэ.т нэrэн xэpэгтэM xэмээн hx öyaHH Hexep cagaH roMaH .oboh 3opna ÄrBaaH6a.:Hp xhm^a rYHTaH raB: HyBcaH эx.эн, MeH HoMp: tyyhhm maBb HapHH gypgcaHg mYтэ:, CaxopHH 6aHgHga HaMpyy.CHbi 6ннээн Hb muro opoHT ^aMb^H 6yM ^p6um, 2008).

V ^a^afi ^äMHH cyMÖyMaac rapcaH эх cygap, opnyyira OrTOPrYH МЭТ Aryy ХЭМЭЭХ OPfflHBOH /3a.6HpaxyM/

Намо гуру

Огторгуй мэт агуу билгийн онгоц салаар Судар, ундэс сайн зарлигийн далайн чанад хязгаараас Маш гэтлэн ашидын амгалангийн маани сайтар олсон Буяны садан дээд удирдагч ноёндзалбирмуй Дервен их тегссен шажинд орохуйн ууд Эндуурэл угуй сонсох сэтгэхуйн агуу их тулхуурээр нээн Дээд номын хаан оронд эрхшээл орчуулагч Мэргэн тойн сайн дор залбирмуй Маш агуу мэдлэгийн оронд хязгааргуй Сайн онолт Ег садны елмийн хойноос даган явахуй Олныг сонссонедер болгогччиний гэгээн Бус мэргэдийг галт хорхой мэт болгон уйлдэгчид залбирмуй Эерийн амгаланг зев авч доорд мерт амухуй орныг Сайтар тэвчиж, хязгаар хешуун муу оронд Шашин амьтны амгалан жаргалангийн унтарсан галыг сайтар шатаахуй Их бардаатай явдал уйлдэгчид залбирмуй Гол ёсыг олонтоо сонсон сэтгэхуйн тулмэргэн Эерийн ундэс тев сэрэлтийн засгаар номхотгосны тул тойвор Алагчлалгуй амьтанд тэгш энэрэхуйн тул сайн Дээдсийн тууж баригчид залбирмуй

Эглег, шагшаабад, хулцэнгуй, хичээнгуй, самади, билигээр

Эерийн ундэс сайтар боловсрон урийн уурэг хунддэн

Хураахуй дервен бодиор номхотголгын чуулганыг

Сайтар гэтэлгэн уйлдэгчид залбирмуй

Дервен авшгийн тоосон давхарласан евегийн ус мернеес

Гун мер уусгэл, тегсгелийн Гангын ургэлжлэлийг

Хошлон орохуй далайд буулган уйлдэхуй илбийн аргач

Буяны садан тегс хувьтаны тэргэнд залбирмуй

/Биеийн терел хувилан залрахын ереел/

Огторгуйн хязгаар мэт хэмжилд барих бэрх

Далай мэт гун эх болсон амьтны тулд

Итгэлт чиний гайхамшигт терлийн уеууд

Би тэргуутэн номхотголгын тул хувилан утэр узэгдэх болтугай

Yндэс, ундэслэсэн лам ядам мандалын бурхан

Баатар дагина тангарагт сахиулсаны чуулган

Дээд гурван эрдэнийн нигуулсэхуйн адистидаар

Ереел сайтар талбисан ямарчлан бутэх болтугай

Цагаан зуг таалагч тэнгэр хийгээд арш тэнгэр

Yг хийгээд тамлахуйд эрхшээсний унэн уг хийгээд

Би тэргуутнийг засдаг бус унэн сэтгэлээр

Залбирсаны ур жавхлантай бутэх болтугай

Эдгеегеес тэргуулж ул оршихуй нирвааны

Их газар илэрхий эс болсон тэжиэд

OrooT 6apurn .aM garaH magap 6apuag

Tyc aMra.aHruHH цогт эg.эxyHeэ HaMaHr agucTug.a.

хэмээн Цэцэн цоp« HaMxaH«aMrag 3a.6upaxyH xнHrээg 6ueuHH Tepe. eeg 60.0-xyH, epee. .yra cэ.т roreh xэpэгтэH xэмээн ux 6yaHH Hexep cagaH roMaH .oboh cyp6a ArBaaH6a.«up xнHrээg ryHTaH raB« HyBcaH эx.эн, MeH Цоp« tyyhhh maBb HapHH gypg-caHg mYтэ« CaxopHH 6aHgug HaHpyy.caH 6ннээн Hb mннэ opoHT ^aMbaH 6yH.

TaH.6ap: Энg PaB«aM6a 3aa 6aHguga НaмxaH«aмц xyTarTHH MarTaa. "HaMxaH gapaHMa" -hhh Рamнrонзэr.нн xuHguHH xyp.HH yHm.araH gaxb TeBg эx 6o.oh Ypu-aHxaHH PaamnoHnoH xuHguHH X. EaM6a«aB .aMTaHH cyga.raaraap н.эpcэн V ^a.aH .aM HyBcaH«aM^iH 6ypэн cyM6yM goTpooc rapcaH TeBg эx xoepwr xapb^y.aH opnyy.rbiH xaMT y3yyroB. Рaamrонзэr.нн xuHguHH эx cygapHb 12 myror,V ^a.aH .aM hh cyм6yмээc rapcaH эx cygap Hb 11 myror 6aHra. ®hh MaHxaH cyMaac 0.gc0H Tog ycruHH "PaB«aM6a 3aa6aHgugHH Tyy« capHH rэpэ. xэмээx оpmнв"xэмээx эxнHн goTop энэ 3a.6upa. Tog ycrээp 6aHx 6ereeg 11 myror 6yH (PagHaa6agpaa, 2009).

EypxaHH apBaH xoep 30xu0HryH rэ« 6aHgar 6a ^a.aH .aM MarTaa.aa 3oxuoxgoo YYHuHr 6apuMT.aH 12 myror 3oxhocoh Hb Mam TogopxoH 3yH.. Hнгэxээp ^a.aH .aMHH cyM6yM 6ywy 6ypэн 3oxuo.g 6yH эx 6o.oh Tog ycruHH HaMTapTaMap нэr ma.Traaraap rar myror TacapcaH 6ywy gyTcaH 6aHra3raxyy Рaamrонзэr.нн xuHguHH TeBg эx Hb 3aa 6aHgugHH MarTaa.Hr 6ypэн 6o.ro«, ^a.aH .imhh 3ap.uruHr 6yтэн 60.r0cH00-poo mHH«.ax yxaaHH eHgep an xo.6orgo.ToH 6a raamug cyg.aanug xэpэг.эxgээ энэ 12 myrarreH 6ypэн эxнHr 6apb«, xэpэr.э« 6aHx Hb 3yHreH wm. Энэ eryy.эн 6yH xypa. yHm.ara Hb Рaamrонзэr.нн xuHguHH '^ornaH gararf' 6ywy Hx xypa. garaHruHH yHm.ara 6o.ho. Tyc xнHgэg gээp gypbgcHaac ragHa Mam o.oh TeBg, Tog cygpyyg 6o.oh ®yg ga^H, rЦyнxэp gaцaн, Цaннg gaцaн rex 6ycag garaHruHH yHm.aryyg cyg.ax эзнээ xy.ээн 6ypнээpээ xagra.arga« 6aHra.

^YГНЭJIТ

Y.aM«.a.T mamuH homhh 6o.oog TyyxuHH eB coe.Hr xagra.aH xaMraa.«, rarHHH xэцYY, TepuHH xaTyy xyy.uHr cepeH 6aH«, aMb Hacaa gэнннн TaBb«, 6arm gээg-cнHнxээ 3ap.urHHH a.ga.ryH gara«, eHee yeuHH 6нgэнg eB.Yy.3H xyprэ« нpcэн eMHex yeuHH xyTarTHH garaHruHH xyBpar o.oh 6arm Hap a.aHryaa 3ap.uruHH anuT HaHMaH eBreH 6armuHraa 3axnuHH HaHMaH rэrээн, OHpagHH mamuH coe.HH ux эpgэннHr caHTap xaMraa.caH 3axnuHH HaHMaH 6aaTap xэмээн MarTa« maBHHH agar Mexec mhhhh 6ue 6arm HapTaacergeH Mepree.Tyyx 60. эx.э. Tercre.ryH cyg.argaxyyH hhm 6o.oog xэн 6yxHHH coHupxo. TaTa« 6aHgar 6н.ээ. 0Hee yeuHH 6ugHuH mamuH coe.HH Te.ee aHxaapa. xaHgyy.« cyg.aH xhh« 6yH a«.yyg 3yyH «h.hhh gapaa Mam cohhh Tyyx 60.« o.oh acyy.TaHg xapuy.«, o.oh acyy.T Yycrэ« 6aHx Hb gaM«HrryH wm.

A.TaHH 3axnuHH xyTarTHH gaцaн 6ywy Рamнrонзэr.нн xuHg Hb 3aa 6aHguga OrTopryHH ^a.aH xyTarT 6o.oh TyyHuHr 3a.raM«.arn xyTarT .aM HapTaH aMap xo.6o-otoH 6o.ox oHpagHH homhh мэpгэg, xyTarT gээgcнHн y.gээcэн eB, homhh ec y.aM«-.a.Hr xэpxэн xagra.« нpcэн xyp.HH yHm.ara Hb wy yHmgar, aMap онц.оrтоH Ta.aap yзyy.эxнHr 30pb« xyTarTHH gaцaнg xagra.arga« 6yH 3apuM нэrэн hom, cygpaap 6apuMT 6o.roH энэ н.тrэ.нHr 6ннcэн.

XyTarTHH yH.c gэ.rэpн, Homhh raraah 6yaH apBH«ux 6o.TyraH!

Ном з у й

Далай, Ч. (2006). Ойрад монголын туух. Bibliotheca Oiratica. III. Улаанбаатар. Дармаабадраа (2008). Шашны алтан нарны гэрлийн илч тогтоон егуулсэн елзий цагаан бадам номлол бYтээл ерген дэлгэр CYмийн эх туурвил алтан эрхи хэмээх оршив. Эрхлэн хэвлYYлсэн На. Cyx-баатар, Х. Бямбажав. Bibliotheca Oiratica. VIII. Улаанбаатар.

Тэрбиш, Лхасрангийн (2008). Ойрадын бурханы шашны товч тYYх. Bibliotheca Oiratica. IX. Улаанбаатар.

Раднаабадраа (2009). Равжамба Зая бандидын тууж Сарны гэрэл хэмээх оршив. Эрхлэн хэвлуулсэн На. СYхбаатар, Х. Бямбажав. Bibliotheca Oiratica. XII. Улаанбаатар.

References

Dalai, Ch. (2006). History of Oirat Mongols. Bibliotheca Oiratica. III. Ulaanbaatar. Dharmaabadraa (2008). Shashny altan narny gerliin ilch togtoon oguulsen olzii tsagaan badam nomlol buteel orgon delger sumiin ekh tuurvil altan erkhi khemeekh orshiv. Published by Na. Sukhbaatar, H. Byambajav. Bibliotheca Oiratica. VIII. Ulaanbaatar.

Terbish, Lhasrang (2008). A Brief History of Oirad Buddhism. Bibliotheca Oiratica. IX. Ulaanbaatar. Radnaabadraa (2009). Ravjamba Zaya Bandid's novel called Moonlight. Published by Na. Sukhbaatar, H. Byambajav. Bibliotheca Oiratica. XII. Ulaanbaatar.