CC BY
1TIZIMLI VA FAOLIYATLI YONDASHUVLARNI O'ZARO BOG'LIQLIGI VA ULARNI PROFESSIONAL TA'LIM TIZIMIDA TUTGAN O'RNI
Sharifov Muxriddin Kamoladdin o'g'li
Professional ta'limni rivojlantirish instituti tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.13897441
Annotatsiya. Ushbu maqolada tizim va faoliyat haqidagi g'oyalarning kelib chiqishi, hodisalar va jarayonlarning yaxlitligi haqidagi ilmiy g'oyalar va tasavvurlarning shakllanishi va ularni professional ta'lim jarayonida bu yondashuvlarni qo'llashning imkoniyatlari bayon etilgan.
Kalit so'zlar: faoliyatli yondashuv, tizimli yondashuv, muammoli o'qitish, rivojlantiruvchi o'qitish, pedagogikjarayon, ta'lim natijalari, malakali kadrlar.
Аннотация. В данной статье описывается зарождение представлений о системах и деятельности, формирование научных представлений и представлений о целостности событий и процессов, а также возможности использования этих подходов в процессе профессионального образования.
Ключевые слова: деятельностный подход, системный подход, проблемное обучение, развивающее обучение, педагогический процесс, образовательные результаты, квалифицированные кадры.
Abstract. This article describes the origin of ideas about systems and activities, the formation of scientific ideas and imaginations about the integrity of events and processes, and the possibilities of using these approaches in the process ofprofessional education.
Keywords: active approach, systematic approach, problem teaching, developmental teaching, pedagogical process, educational results, qualified personnel.
Hozirgi paytga kelib professional ta'lim tizimi maxsus fan o'qituvchilaridan zamonaviy texnologiyalarni bilish va qo'llashni, zamonaviy o'qitish vositalaridan samarali foydalanish va boshqa bir qator yangi vazifalarni oldiga qo'ymoqda. Har bir maxsus fan o'qituvchisi birinchi galda o'zi ta'lim berayotgan o'quvchilarning shaxsiy rivojlanishini o'ylashi va ularda universal ko'nikmalarni shakllantirishi kerak, chunki o'quvchilar yuqoridagilarsiz kasbiy faoliyatda ham, ta'limning navbatdagi bosqichlarida ham muvaffaqiyatga erisha olmaydi.
Ta'lim tizimini boshqarish va taxlil qilish usullari asosida maqsadli yondashuv yotadi va bu yondashuvda tizimning barcha tashkil etuvchilari o'zaro bog'langan holda ma'lum maqsad va vazifalarni amalga oshirishga mo'ljallangan bo'lib, ular ma'lum faoliyat jarayonida o'z yechimini topadi. Shu sababli ta'limdagi tizimli yondashuvni tizimli-faoliyatli yondashuv deb ham yuritishadi va uning faoliyat kategoriyalari va asosiy komponentlarini inobatga oladi. So'nggi vaqtlarda tizimli yondashuv obyektiv borliq sur'atini yaratish va dunyoni anglashda, pedagogikani o'rganishda uning umumilmiy tamoyillarining mohiyati kengayib bormoqda. Bugungi kunga kelib tizimli-faoliyatli yondashuv ta'lim sohasini ham asta-sekinlik bilan qamrab olmoqda.
Faoliyatning ilmiy tushunchasi birinchi bo'lib, I.Kant tomonidan fanga kiritilgan, lekin G.V.F.Gegel va L.Fayerbachlarning asarlarida faoliyat haqida batafsilroq talqin etilgan. G.V.F.Gegel o'zining asarlarida faoliyatning umumiy sxemasini tasvirlab bergan holda, uning tuzilish dialektikasini xususan, maqsad va vositalarning o'zaro aniqlanishi batafsil tahlil qilgan, faoliyat va uning shakllarini ijtimoiy-tarixiy asoslanganligini ta'kidlagan. Uning fikriga ko'ra,
"subyekt tomonidan amalga oshiriladigan har qanday faoliyat o'z ichiga maqsad, vosita, o'zgartirish jarayoni va uning natijasini oladi".
Shunga qaramay, inson shaxsiyat tuzilmalari bilan taqqoslaganda, faoliyat o'zining tashqi ko'rinishi tufayli o'rganish va instrumentallashtirish uchun ham qulayroqdir. Aynan shu narsa ko'p jihatdan pedagoglarning unga bo'lgan qiziqishini va hozirgi vaqtda ilmiy-pedagogik tadqiqotlarning yetakchi metodologik asoslaridan biri bo'lgan faoliyat yondashuvini faol ishlab chiqishga sabab bo'ldi. Ammo shuni hisobga olish kerakki, pedagogik tadqiqotlar va ta'lim amaliyotida shaxsiy yondashuvni dolzarblashtirish, u bilan chambarchas bog'liq bo'lgan faoliyat yondashuvini amalga oshirish zarurligini keltirib chiqardi.
A.N.Leontyev o'z ishlarida faoliyatli yondashuvni pedagogik ahamiyatni dalillar bilan ko'rsatgan. Uning fikriga ko'ra "Inson madaniyatining yutuqlariga ega bo'lish uchun - har bir yangi avlod, bu yutuqlarning orqasida turgan faoliyatga o'xshash faoliyatni amalga oshirishi kerak". Faoliyatlarni o'zlashtirish nazariyasini o'rganish jarayonida o'quvchilarning bilim olishini faoliyatni shakllantirish sifatida ko'radi. A.N.Leontyev shunday ta'kidlaydiki, - "faoliyat adekvat bo'lishi kerak", ya'ni o'zida odamlarning ushbu obyekt yoki hodisada, aniqrog'i, ular hosil qilgan tizimlarda to'plangan faoliyatining xususiyatlarini takrorlashi kerak[1].
Faoliyatli yondashuv nuqtai nazaridan, odamlarning tarixiy tajribasi mazmunini o'zlashtirish uning o'z faolligi jarayonida amalga oshiriladi, bu esa inson madaniyati rivojlanishi natijasida yaratilgan atrofdagi dunyo ob'ektlari va hodisalariga qaratilgan. Faoliyat jarayoni bir vaqtning o'zida inson qobiliyatlari va funksiyalarini shakllantirish jarayoni bo'lib, faoliyat birligi esa predmetli harakatdir[2].
Shunday qilib, faoliyat yondashuvi ijtimoiy hodisalarga munosabatni, qiziqishlarning yo'nalishini va ehtiyojlar darajasini, qadriyatlar tizimini o'zgartirish orqali shaxsni o'zgartirishni nazarda tutadi.
Faoliyatli yondashuv 1980-1990-yillarda ishlab chiqilgan ko'plab o'qitish texnologiyalarining metodologik asosi bo'lib xizmat qildi, masalan, muammoli o'qitish, rivojlantiruvchi o'qitish, tabaqalashtirilgan o'qitish, konsentratsiyalashgan o'qitish, modul o'qitish, didaktik o'yin, kontekstli o'qitish va boshqalar. Professional ta'lim tizimida qo'llaniladigan barcha texnologiyalar uchun asosiy e'tibor o'quvchilarning o'zlashtirgan bilimlarini o'zlashtirishiga emas, balki faoliyatning asosiy asoslarini o'zlashtirishiga qaratilgan, birinchi navbatda, o'quv, bu orqali boshqa barcha faoliyatlar o'zlashtirilmoqda.
G.I.Sarantsev ta'kidlashicha, ta'limning metodologik asosi sifatida faoliyat yondashuvi bilimning faoliyatli tabiatini aksentlashtiradi. Bunda o'quv faoliyati, avvalo, o'quvchilarning intellektual rivojlanish vositasi sifatida ko'rib chiqiladi, bu esa o'quvchilarni o'qish jarayonida ham, hayotda ham boshqa barcha zarur faoliyat turlarida muvaffaqiyatli bo'lishlarini ta'minlaydi[3].
Hozirgi kunda professional ta'lim tizimida kontekstli o'qitish texnologiyalar keng qo'llanilayapti, unda pedagogik jarayonning asosiy tavsifi bo'lgan belgi vositalarini, kelajakdagi kasbiy faoliyatning mavzu va ijtimoiy mazmunini tilda modellashtirishdir.
Shunday qilib, faoliyat yondashuvi didaktikada faoliyatli o'qitish va tajriba asosida o'qitish sifatida ifodalanadi. Tajriba asosida o'qitish haqida gap ketganda, bilimlarni o'zlashtirishda faoliyatli yondashuvni qo'llash ko'plab qiyinchiliklarni keltirib chiqarmaydi. Shunga qaramay, ta'limning o'quvchi shaxsini rivojlantirishga qaratilganligi ta'limning faoliyatli yondashuvini ushbu yo'nalishda qo'llashning cheklanganligini ko'rsatadi[4].
Ta'lim standartlarida faoliyatli yondashuv ta'limning asosiy natijalarini ajratib ko'rsatishga imkon beradi, bu o'quvchilarni rivojlantirishning asosiy vazifalari va ta'lim
mazmunini tanlash va tuzilishiga asos bo'lishi kerak bo'lgan o'quv va kognitiv harakatlarning universal usullarini shakllantirishda ifodalanadi.
Shunday qilib, tizimli-faoliyatli yondashuv, ushbu konsepsiya mualliflarining fikriga ko'ra, bugungi kunda o'qitish jarayonining asosiy psixologik shartlari va mexanizmlarini, o'quvchilarning o'quv faoliyati tuzilishini, modernizatsiya qilinadigan ta'limning zamonaviy ustuvorliklariga mos kelishini tasvirlaydi. Umumiy ta'lim mazmunini shakllantirishda ushbu nazariyaga amal qilish, xususan, olib boruvchi faoliyat turlarini tahlil qilishni (o'yin, o'quv, muloqot), bilim, bilim va ko'nikmalarni keltirib chiqaradigan universal o'quv harakatlarini ajratishni nazarda tutadi. Shu bilan birga, so'nggi yillarda ta'limda mashhur bo'lgan kompetensiya, shaxsiy va boshqa yondashuvlar nafaqat zid kelmaydi, balki qisman "o'zlashtirib olinadi", ta'lim natijalarini loyihalash, tashkil etish va baholashning tizimli-faoliyatli yondashuvi bilan birlashadi.
Tizim-faoliyat yondashuvi bilan shaxsiy yondashuvning o'zaro bog'liqligi shunda namoyon bo'ladiki, tizim-faoliyat yondashuvi kontekstida ta'limning mohiyati tizim elementi sifatida shaxsni rivojlantirishdir. Dunyo bilan muloqotda u o'zini o'zi yaratadi. Masalan, A.G.Asmolovning fikriga ko'ra, "o'rganish jarayoni" - bu o'quvchi faoliyatining jarayoni bo'lib, u o'z ongini va umuman uning shaxsini shakllantirishga qaratilgan va buni ta'limga tizimli yondashuv misolida ko'rish mumkin[5].
Tizimli yondashuv eng keng tarqalgan va turli ilmiy yo'nalishlarda keng qo'llaniladigan yondashuvlardan biridir. Ushbu yondashuv nuqtai nazaridan, ma'lum obyekt ma'lum bir tuzilishga va tashkilotga ega bo'lgan u yoki bu darajadagi tizim sifatida ko'rib chiqiladi.
Ushbu tizimli-faoliyatli yondashuvni metodologik asos sifatida hisobga olib, professional kadrlar tayyorlashning metodologik strategiyasi ta'lim jarayonining tizimli ko'rinishini ta'minlabgina qolmay, balki uni keng ijtimoiy-aksiologik kontekstda ko'rib chiqish zarurligini ham ta'minlaydi.
Yuqorida aytib o'tilganlardan kelib chiqqan holda, tizimli-faoliyatli yondashuv professional ta'lim muassasalarida malakali kadrlar tayyorlashning strategik ahamiyatga ega bo'lgan metodologik asosi bo'lib, talabalarning turli faoliyat turlari xususan, o'quv, o'quv-kasbiy, o'quvdan tashqari va boshqa faoliyatlarining birligi sifatida yaxlit ta'lim jarayonini tizimli tashkil etishni nazarda tutadi. Bu jarayon talabalarning kelajakdagi kasbiy faoliyatga ijtimoiy-kasbiy-shaxsiy tayyorgarligini shakllantirishning asosiy ta'lim maqsadiga erishish uchun maqsadli tashkil etilgan va muvofiqlashtirilgan. Xususan, ushbu yondashuv ta'lim oluvchilarda o'rganayotgan kasbiy faoliyatga hayotiy muvaffaqiyat, shaxsiy o'zini-o'zi ro'yobga chiqarish vositasi sifatida munosabatni shakllantirishga imkon beradi.
REFERENCES
1. Леонтьев, А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. Н.Леонтьев. M. : Политиздат, 1977. - 304 с.
2. Ларионова, И. А. Формирование готовности социальных педагогов к работе с подростками девиантного поведения в общеобразовательных учреждениях : моногр. / И. А. Ларионова, О. С. Тоистева. - Екатеринбург : изд-во УрГПУ, 2004. - 168 с.
3. Педагогическая наука и ее методология в контексте современности: сб. науч. ст. / под ред. В. В. Краевского, В. M. Полонского. - M. : [б. и.], 2001. - 445 с.
4. Педагогика: педагогические теории, системы, технологии : учеб. пособие для студентов высш. и сред. пед. заведений / под ред. С. А. Смирнова. - M. : Академия, 2000. - 512 с.
5. Асмолов, А.Г. Системно-деятельностный подход в разработке стандартов нового поколения / А. Г. Асмолов // Педагогика. - 2009. - № 4. - С. 18-22.
