CC BY
11ZAMONAVIY TA'LIM MUHITIDA BO'LAJAK O'QITUVCHILAR KASBIY O'ZINI O'ZI RIVOJLANTIRISH METODIKASINI
Nilufar Zakirovna Abdumalikova Qo'qon davlat pedagogika instituti
Annotatsiya: Maqolada oliy ta'lim muassasalarida an'anaviy va kompetensiya-faoliyat yondashuvlari tizimida bo'lajak o'qituvchilarning kasbiy o'zini o'zi rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlashga bag'ishlangan. Kasbiy o'zini o'zi rivojlantirishning mohiyati va uni ta'minlashga qaratilgan ta'lim muhitining shartlari asoslanadi. Ushbu yondashuvlarning qiyosiy tahlili o'tkazildi, ularning o'ziga xos xususiyatlari aniqlandi.
Kalit so'zlar: kasbiy o'z-o'zini rivojlantirish, o'qitishga an'anaviy yondashuv, kompetensiyaviy yondashuv
PROFESSIONAL SELF-DEVELOPMENT METHODOLOGY OF FUTURE TEACHERS IN A MODERN EDUCATIONAL ENVIRONMENT
Nilufar Zakirovna Abdumalikova Kokand State Pedagogical Institute
Abstract: The article is devoted to the identification of opportunities for professional self-development of future teachers in the system of traditional and competence-activity approaches in higher education institutions. The essence of professional self-development and the conditions of the educational environment aimed at ensuring it are based. A comparative analysis of these approaches was conducted, their specific features were determined.
Keywords: professional self-development, traditional approach to teaching, competence approach
Jamiyatning hozirgi holati talabaning kasbiy faoliyat sub'ekti sifatida ijodiy salohiyatini oshirish asosida kasbiy o'zini o'zi rivojlantirishga, kasbiy o'sishga yo'naltirilgan yangi avlod o'qituvchisini tayyorlashni o'z ichiga olgan yangi ta'lim paradigmasini loyihalashni talab qiladi. Insonning o'zini o'zi rivojlantirish muammosi zamonaviy ilmiy adabiyotlarda keng yoritilgan. V.I.Andreev ijodiy o'zini o'zi rivojlantiradigan shaxsga quyidagicha ta'rif beradi: bu tobora murakkab ijodiy vazifalar va muammolarni o'z-o'zini anglash asosida bir yoki bir nechta faoliyat turlarida ijodkorlikka yo'naltirilgan shaxs bo'lib, uni hal qilish jarayonida o'z-o'zini anglash sodir bo'ladi, ya'ni "o'zlik"ning ijodiy ijobiy o'zgarishi yuz beradi. Ushbu
jarayonning tizimni tashkil etuvchi ta^ibiy qismlari o'z-o'zini bilish, o'z taqdirini o'zi belgilash, o'zini o'zi boshqarish, o'zini takomillashtiгish va ijodiy o'zini o'zi anglashdiг [1, 98-bet]. Inson o'zini o'zi rivojlantirish subyektiga faqat o'zini o'zi tasdiqlash, o'zini takomillashtirish, o'zini o'zi anglash maqsadlaгini ozmi-ko'pmi ongli ravishda belgilashni boshlaganda aylanadi.
V.G.Maralov o'z-o'zini гivojlantiгish xususiyatlaгini o'z ichiga oladi: hayotiy faoliyat maqsadlami belgilash, faoliyat va inson xat^-ha^atlanm^ doimiy jarayoni sifatida; shaxs faoliyati; o'z-o'zini anglashning гivojlanish daгajasi, o'zini o'zi bilish qobiliyati [6, 66-68-betla^. K.Y.Vazina o'z-o'zini гivojlantiгishda aks ettirishni ustuvoг deb biladi va o'z-o'zini rivojlantirishning aks ettiгuvchi texnologiyasini taklif qiladi [3, 141-bet].
L.M.Mitina "kasbiy гivojlanishм tushunchasini ta'kidlaydi, chunki uni birinchi navbatda o'z-o'zini гivojlantiгish deb hisoblash kerak. O'qituvchining kasbiy rivojlanishining asosiy shaгti sifatida u kasbiy o'zini o'zi anglashni ko'гib chiqadi [7, 15, ^-betla^.
O'tkazilgan fenomenologik tahlil bizga kasbiy o'zini o'zi rivojlantirishning quyidagi ta'rifini shakllantiгishga imkon beгdi: bulaг insonning o'zini o'zi anglash va o'zini o'zi bilish, o'z taqdirini o'zi belgilash, o'zini o'zi boshqarish, o'zini takomillashtirish va ijodiy o'zini o'zi anglash jarayonlarining o'zaro bog'liq tizimini o'z ichiga olgan professional shaxs sifatida o'z shaxsini takomillashtirish va kasbiy o'zini o'zi Talaba^ uchun bu jarayon kelajakdagi kasbiy faoliyat imidjini shakllantirishga muvofiq yuzaga keladigan yangi maqsad^ va talaba bilan bog'liq.
Shaxsning o'zini o'zi rivojlantirish uchun ham tashqi, ham ichki sharo^^ muhimdir Kasbiy o'z-o'zini rivojlantirishga ijobiy ta'sn ko'гsatadigan tashqi shaгoitlaгni ta'minlaydigan rivojlanayotgan ta'lim muhitini yaгatish zamonaviy pedagogik tayyorgarlikning eng muhim yo'nalisЫaгidan biridir Bunday muhitning maqsadi talabada o'z-o'zini rivojlantirish potentsialini ochish, uning mexanizmlarini ishga tushirishdir Talaba ta'lim muhitining imkoniyatlarini subyekt sifatida qanchalik to'liq ishlatsa, uning o'zini o'zi rivojlantirish shunchalik faol bo'ladi.
V.LAndreyevning fikricha, oliy maktab pedagogining talabalaгga ijodiy o'zini o'zi rivojlantirishning "men-konsepsiyasini" ishlab chiqishda yoгdam beгish boгasidagi ishlari quyidagi yo'nalishlaгda olib boгilishi mumkin: talabalaming xaгakteг xususiyatlaгi, ehtiyojlaгi, motivlari, odatlaгi va qobiliyatlaгi haqidagi g'oyalarini chuquгlashtiгish; ulaming kasbiy moyilligi, qiziqishlari va qobiliyatlaгini anglashga yoгdam berish; fikr sohasini kengaytiгish- talabalaming kasbiy o'zini o'zi takomillashtirish yo'nalishidagi faoliyati; talabalami o'z-o'zini tart>iyalash, o'z-o'zini rivojlantirish, o'zini takomillashtirish va boshqalami amalga oshiгishga undash.
E.F.Zeer shaxsni rivojlantiruvchi kasbiy ta'limning kontseptual qoidalarini shakllantirdi [5, 2425-bet]. Ular orasida biz o'z-o'zini rivojlantirish jihatidan eng muhimlarini ajratib ko'rsatdik:
1) talabaning shaxsiy va kasbiy rivojlanishi asosiy maqsad sifatida qaraladi;
2) talabaning o'zi ham ta'limotni o'zi yaratadi;
3) ta'lim standartining mazmuni maqsadni emas, balki ta'lim vositasini tavsiflaydi;
4) o'qituvchilar va talabalarning hamkorligi kasbiy o'quv jarayonini to'liq tashkil etishning kalitidir.
Shaxsning o'zini takomillashtirish motivlaridan foydalanishga asoslangan G.K.Selevko tomonidan ishlab chiqilgan o'quv texnologiyasida o'quv jarayonini tashkil etish quyidagi qoidalarga asoslanadi: diqqatni o'qitishdan o'qitishga o'tkazish; shaxsning o'zini o'zi tarbiyalashi va o'zini o'zi tarbiyalashi bo'yicha pedagogik etakchilikni o'quv jarayonini tashkil etishning ustuvor yo'nalishiga aylantirish; nafaqat kognitiv, balki faoliyatning axloqiy va ixtiyoriy motivatsiyasidan foydalanish; mustaqil faoliyatni tashkil etish usullari [8, 217-bet].
Pedagogik ta'lim tizimida hozirgi holatida yuqoridagi qoidalar to'g'ri aks etmaydi. Hali ham bilimga, ta'lim mazmunining nazariy tarkibiy qismiga ustuvorlik beriladi, bitiruvchilar pedagogik kasbga intilmaydilar, amaliy ishlarda etarli ko'nikmalarga ega emaslar, talabalarni rivojlantirish va o'z-o'zini rivojlantirish muammolarini hal qilishga tayyor emaslar. Ko'pgina tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, o'rganishga an'anaviy yondashuv o'z pozitsiyalarining mustahkamligini saqlab qolishda davom etmoqda. Ta'lim jarayonini isloh qilish ko'pincha o'qituvchilarning inertsiyasi bilan cheklanadi, chunki yangi yondashuvlardan foydalanish, talabalarning kasbiy o'zini o'zi rivojlantirish uchun sharoit yaratish o'qituvchilardan faoliyat strategiyasini qayta ko'rib chiqishni, kasbiy xulq-atvorning mavjud stereotiplaridan voz kechishni talab qiladi.
Ammo an'anaviy yondashuvni to'liq rad etish, bizning fikrimizcha, mantiqsiz bo'ladi. Uning elementlari ta'limning ma'lum bosqichlarida, xususan, talabalarning dastlabki g'oyalari, asosiy tushunchalari va ko'nikmalarini shakllantirish jarayonida zarur funktsiyalarni bajaradi. Shuning uchun talabalarning kasbiy o'zini o'zi rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni ta'minlash nuqtai nazaridan an'anaviy va kompetentsiya-faoliyat yondashuvlarining imkoniyatlarini tahlil qilish va taqqoslash zarur. O'qituvchining har bir yondashuvni amalga oshirishdagi afzalliklari, kamchiliklari va muammolaridan xabardorligi unga o'z-o'zini rivojlantirishga yo'naltirilgan o'quv jarayonini qurishda ko'proq ongli tanlov qilishga imkon beradi.
An'anaviy ta'lim zun, ijtimoiy tajribani uzatish jarayoni sifatida qaraladi. Uning tashkil etilishi dastlab talabalarda yaxlit faoliyat tuzilmalarini shakllantirishni nazarda tutmaydi. Alohida elementlar bilim, ko'nikma, ko'nikma shaklida ishlab chiqilgan,
shuning uchun ularni kasbiy faoliyatda bir butun sifatida "ishlash" kerak bo'lgan amaliyotda qo'llash qiyinchiliklarga olib keladi. Talabaning passiv pozitsiyasi ustunlik qiladi: u o'qituvchining ta'sir ob'ekti bo'lib xizmat qiladi, ikkinchisi esa yagona tashabbuskor shaxs sifatida qaraladi. Ustuvor usullar reproduktiv va og'zaki bo'lib, "tayyor" bilimlarni uzatish, og'zaki taqdimot, reproduktiv reproduktsiyaga asoslangan. O'qitish sifati talabaning ma'lumotni takrorlash, individual ko'nikma va malakalarni bajarish qobiliyatiga qarab baholanadi. Shaxsning rivojlanishi qo'shma jarayon sifatida qaraladi. An'anaviy ta'limning xususiyatlari, shuningdek, texnokratiklik, bir xillik, avtoritarizm, o'quv ishining zaif motivatsiyasi [8, 34-38-betlar].
Talabalarni o'qitishni qurishda an'anaviy yondashuvning afzalliklari ularning kasbiy faoliyatining tizimli qiyofasini, tizimlashtirilgan bilim va kasbiy ko'nikmalarini shakllantirish, shuningdek nutq va reproduktiv fikrlashni rivojlantirishdir. O'z-o'zini takomillashtirish kasbiy jihatdan o'rganilgan bilim, ko'nikma va ko'nikmalar hajmini oshirishga qaratilgan bo'lib, ular asosida o'rganish natijasi baholanadi. An'anaviy ta'lim sharoitida shaxsning o'zini o'zi rivojlantirish faqat alohida tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi, agar maqsadga muvofiqlik va izchillik bo'lmasa.
Pedagogik ta'limni modernizatsiya qilish tamoyillarini hisobga olgan holda, A. ya. Danilyuk haqli ravishda ta'kidlaydiki, agar o'qituvchi faqat urf-odatlarda mustahkamlangan ma'lumotlar hajmini uzatishga qodir bo'lsa, unda, birinchidan, uning ijtimoiy mavqei boshqa har qanday shaxs - bir xil bilimlarni tashuvchisi maqomidan oshmaydi, ikkinchidan, uning kasbiy faoliyati axborot texnologiyalariga aylanadi va asta-sekin u bilan almashtiriladi. Zamonaviy pedagogik axborot-kompyuter texnologiyalari insonga vositachilarsiz katta hajmdagi kerakli ma'lumotlarni osongina o'zlashtirishga imkon beradi [4].
Kompetentsiya-faoliyat yondashuvi ma'lumotni mexanik uzatish emas, balki o'rganish, tahlil qilish va qayta ishlash asosida "bilimlarni yaratish" jarayoni sifatida qaraladigan ta'limni qurishda ko'rsatmalarni o'zgartirishni o'z ichiga oladi; o'qituvchi va talabaning o'quv faoliyatini to'g'ridan-to'g'ri direktiv boshqarish emas, balki sub'ekt-subyektiv xarakterdagi birgalikdagi faoliyati jarayoni sifatida. Ushbu yondashuv doirasida o'qitish o'z vaqtida va dolzarb maqomga ega bo'ladi; turli xil usullardan foydalanishni o'z ichiga oladi (an'anaviy, faqat rasmiy ta'limni almashtirish); talabalar tashabbusi bilan va ularning shaxsiy ma'nolari va tajribalarini hisobga olgan holda qurilgan; ularning shaxsiyatini o'z-o'zini rivojlantirish va kasbiy kompetentsiyalarni o'zlashtirishga qaratilgan.
Kompetentsiyaga asoslangan yondashuv sharoitida bilimlarning ahamiyati inkor etilmaydi, ammo asosiy e'tibor ularni sotib olish, qayta ishlash va ulardan foydalanish qobiliyatiga qaratiladi. Bunday holda, talaba yangi narsalarni o'rgangani emas, balki o'rgangan narsalari, kasbiy va shaxsiy rivojlanishda olgan narsalari muhim ahamiyat kasb etadi. "Bilim" tajribasidan farqli o'laroq, kompetentsiya oldindan tayyor holda
mavjud emas. Har bir sub'ekt uni individual ijodkorlik va o'zini rivojlantirish mahsuli sifatida yaratishi kerak. Darsliklarda keltirilgan fan bilimlari hamma uchun bir xil va kompetentsiya mutaxassisning qo'lyozmasini o'z ichiga oladi.
Nazariy tadqiqotlarni tahlil qilish va universitetda ko'p yillik ish tajribasini umumlashtirish asosida biz ta'limni isloh qilish ma'lum bir uzluksizlikni saqlab, asta-sekin amalga oshirilishi kerak deb hisoblaymiz. Biz kelajakdagi o'qituvchilarni kasbiy tayyorlash samaradorligini oshirishda kompetentsiya-faoliyat yondashuvining ahamiyatini inkor etmaymiz. Ammo o'qitishning an'anaviy yondashuvi ham ma'lum afzalliklarga ega, garchi uning kamchiliklarini tanqid qilish ko'pincha ular haqida unutiladi.
An'anaviy yondashuvning imkoniyatlari asosan shaxsning bilim sohasi, kasbiy bilim, ko'nikma va ko'nikmalar bilan bog'liq. Kompetentsiya-faoliyat yondashuvining potentsiali talabalarning o'qitish va kompetentsiyani o'zlashtirishdagi subyektiv pozitsiyasi bilan bog'liq bo'lib, bu mutaxassisning tizimli xarakteristikasi hisoblanadi. Shuning uchun, ta'lim muhitini loyihalashda har bir yondashuvning xususiyatlarini hisobga olish kerak. Yondashuvni tanlash nafaqat "an'analar" va "innovatsiyalar" jihatlariga, balki zamonaviy pedagogik ta'limning ustuvor maqsadlaridan biri bo'lgan talabalarning kasbiy shakllanishi va kasbiy o'zini o'zi rivojlantirishdagi roliga ham bog'liq bo'lishi kerak. Binobarin, universitetda o'quv jarayonini qurishda an'anaviy va kompetentsiya-faoliyat yondashuvlarining kombinatsiyasini ta'minlash kerak, chunki ularning har biri uning roli talabalarning shaxsiyatini kasbiy tayyorlash va o'z-o'zini rivojlantirish jarayonida eng samarali bo'lgan hollarda qo'llanilishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Андреев В.И. Педагогика высшей школы: инновационно-прогностический курс. Казань: Центр инновационных технологий. 2005. 500 с.
2. Бордовский Г.А. Особенности развития современного педагогического образования // Педагогика. 2010. № 5. С. 59-66.
3. Вазина К.Я. Непрерывность образования как базовое условие саморазвития человека. Оренбург, 2012. 218 с.
4. Данилюк А.Я. Принципы модернизации педагогического образования // Педагогика. 2010. № 5. С. 37-46.
5. Зеер Э.Ф. Личностно-развивающие технологии начального профессионального образования. М.: Академия, 2010. 176 с.
6. Маралов В.Г. Основы самопознания и саморазвития. М.: Академия, 2002. 256 с.
7. Митина Л.М. Психология труда и профессионального развития учителя. М.: Академия, 2004. 320 с.
8. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. М.: Народное образование, 1998. 256 с.
