CC BY
129BO'LAJAK O'QITUVCHILAR KASBIY O'Z O'ZINI RIVOJLANTIRISH
METODIKASINI Abdumalikova Nilufar Zakirovna
Qo'qon davlat pedagogika instituti https://doi. org/10.5281/zenodo. 8050003
Annotatsiya. Bo'lajak pedagoglar uchun har tomonlama rivojlanishning muhim shartlaridan biri ularni o'zi o'zini rivojlantirish ko'nikmalarini shakllantirish hozirgi kunda pedagogika oliy ta'lim muassasalarining muhim vazifalaridan biridir. Ushbu maqolada bo'lajak pedagoglarning o'z o'zini rivojlantirishga bo'lgan yondashuvlarning qiyosiy tahlili o'tkazildi, ularning o'ziga xos xususiyatlari aniqlandi.
Kalit so'zlar: bo'lajak pedagog, kasbiy o'z-o'zini rivojlantirish, pédagogie faoliyat, o'qitishga an'anaviy yondashuv, kompetensiyaviy yondashuv.
Hozirgi vaqtda o'qituvchining pedagogik malakasini oshirish zarurati O'zbekiston ta'lim siyosatining asosiy vazifasidan kelib chiqadi. Ta'limning fundamentalligini saqlab qolish, shaxs, jamiyat va davlatning hozirgi va istiqboldagi ehtiyojlariga mos kelishi asosida zamonaviy sifatga erishish zamonaviy pedagogik hamjamiyatning ustuvor vazifasiga aylanib bormoqda. Ko'rinib turibdiki, ta'lim sifatining natijasi o'qituvchi shaxsi, uni doimiy ravishda takomillashtirib borish, kasbiy mahorat darajasini oshirish zarurati bilan bog'liq.
O'qituvchining kasbiy o'zi o'zini rivojlantirishi - bu o'qituvchining uzluksiz o'zini o'zi o'zgartirish, uning kasbiy rivojlanishini ongli ravishda boshqarish, kasbiy o'zini o'zi takomillashtirish maqsadlari, usullari va o'qituvchining kasbiy faoliyatining individual uslubini shakllantirishga hissa qo'shadigan vositalarini tanlash bo'yicha maqsadli faoliyatining yaxlit, ko'p komponentli shaxsiy va kasbiy ahamiyatga ega jarayonidir. O'z-o'zini rivojlantirish ilg'or tajribalarni, o'z mustaqil faoliyatini tushunishga yordam beradi va o'zini o'zi bilish va o'zini o'zi takomillashtirish vositasidir.
O'qituvchilarni kasbiy o'z-o'zini rivojlantirishga tayyorlash muayyan tashqi va ichki sharoitlar yaratilganda amalga oshiriladi. Asosiy tashqi omillardan biri - aniq ishlab chiqilgan dastur asosida kasbiy o'z-o'zini rivojlantirishga tayyorgarlik jarayonini amalga oshirish bo'lib, ushbu dastur quyidagi komponentlarni o'z ichiga oladi:
- maqsad (kasbiy faoliyatning individual uslubini yaratishga hissa qo'shadigan va o'z-o'zini bilish va kasbiy o'zini-o'zi takomillashtirish vositasi bo'lgan kasbiy o'zini o'zi rivojlantirish);
- mazmun (kasbiy o'zini o'zi tashkil etuvchi kasbiy bilimlar tizimini shakllantirishni, o'qituvchilarning rivojlanishi va uni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan amaliy ko'nikmalar);
- tashkiliy va faollik (kasbiy o'zini o'zi rivojlantirishga tayyorgarlik darajasini oshirishga qaratilgan kasbiy tayyorgarlik shakllari, usullari va vositalari);
- diagnostika (diagnostika majmuasi o'qituvchilarning kasbiy o'zini o'zi rivojlantirishga tayyorlik darajasi va mualliflik dasturi).
Ichki omil esa kelajakdagi o'qituvchining kasbiy o'zini o'zi rivojlantirishga tayyorligini shakllantirishdir.
Bo'lajak o'qituvchilarning kasbiy o'zini o'zi rivojlantirishga tayyorligi mezonlari quyidagilardir: shaxsning kasbiy yo'nalishi, kasbiy o'zini o'zi rivojlantirish qobiliyati, refleksli ko'nikmalarni rivojlantirish.
V.G.Maralov o'z-o'zini rivojlantirish xususiyatlarini o'z ichiga oladi: hayotiy faoliyat maqsadlarni belgilash, faoliyat va inson xatti-harakatlarining doimiy jarayoni sifatida; shaxs faoliyati; o'z-o'zini anglashning rivojlanish darajasi, o'zini o'zi bilish qobiliyati [1, 66-68-betlar]. K.Y.Vazina o'z-o'zini rivojlantirishda aks ettirishni ustuvor deb biladi va o'z-o'zini rivojlantirishning aks ettiruvchi texnologiyasini taklif qiladi [2, 141-bet].
E.F.Zeer shaxsni rivojlantiruvchi kasbiy ta'limning kontseptual qoidalarini shakllantirdi [3, 2425-bet]. Ular orasida biz o'z-o'zini rivojlantirish jihatidan eng muhimlarini ajratib ko'rsatdik:
1) talabaning shaxsiy va kasbiy rivojlanishi asosiy maqsad sifatida qaraladi;
2) talabaning o'zi ham ta'limotni o'zi yaratad i;
3) ta'lim standartining mazmuni maqsadni emas, balki ta'lim vositasini tavsiflaydi;
4) o'qituvchilar va talabalarning hamkorligi kasbiy o'quv jarayonini to'liq tashkil etishning kalitidir.
Pedagogik ta'lim tizimida hozirgi holatida yuqoridagi qoidalar to'g'ri aks etmaydi. Hali ham bilimga, ta'lim mazmunining nazariy tarkibiy qismiga ustuvorlik beriladi, bitiruvchilar pedagogik kasbga intilmaydilar, amaliy ishlarda etarli ko'nikmalarga ega emaslar, talabalarni rivojlantirish va o'z-o'zini rivojlantirish muammolarini hal qilishga tayyor emaslar. Ko'pgina tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, o'rganishga an'anaviy yondashuv o'z pozitsiyalarining mustahkamligini saqlab qolishda davom etmoqda. Ta'lim jarayonini isloh qilish ko'pincha o'qituvchilarning inertsiyasi bilan cheklanadi, chunki yangi yondashuvlardan foydalanish, talabalarning kasbiy o'zini o'zi rivojlantirish uchun sharoit yaratish o'qituvchilardan faoliyat strategiyasini qayta ko'rib chiqishni, kasbiy xulq-atvorning mavjud stereotiplaridan voz kechishni talab qiladi.
Ammo an'anaviy yondashuvni to'liq rad etish, bizning fikrimizcha, mantiqsiz bo'ladi. Uning elementlari ta'limning ma'lum bosqichlarida, xususan, talabalarning dastlabki g'oyalari, asosiy tushunchalari va ko'nikmalarini shakllantirish jarayonida zarur funktsiyalarni bajaradi. Shuning uchun talabalarning kasbiy o'zini o'zi rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni ta'minlash nuqtai nazaridan an'anaviy va kompetentsiya-faoliyat yondashuvlarining imkoniyatlarini tahlil qilish va taqqoslash zarur. O'qituvchining har bir yondashuvni amalga oshirishdagi afzalliklari, kamchiliklari va muammolaridan xabardorligi unga o'z-o'zini rivojlantirishga yo'naltirilgan o'quv jarayonini qurishda ko'proq ongli tanlov qilishga imkon beradi.
An'anaviy yondashuvning imkoniyatlari asosan shaxsning bilim sohasi, kasbiy bilim, ko'nikma va malakalar bilan bog'liq. Kompetentsiya-faoliyat yondashuvining potensiali talabalarning o'qitish va kompetentsiyani o'zlashtirishdagi subyektiv pozitsiyasi bilan bog'liq bo'lib, bu mutaxassisning tizimli xarakteristikasi hisoblanadi. Shuning uchun, ta'lim muhitini loyihalashda har bir yondashuvning xususiyatlarini hisobga olish kerak. Yondashuvni tanlash nafaqat "an'analar" va "innovatsiyalar" jihatlariga, balki zamonaviy pedagogik ta'limning ustuvor maqsadlaridan biri bo'lgan talabalarning kasbiy shakllanishi va kasbiy o'zini o'zi rivojlantirishdagi roliga ham bog'liq bo'lishi kerak. Binobarin, universitetda o'quv jarayonini qurishda an'anaviy va kompetentsiya-faoliyat yondashuvlarining kombinatsiyasini ta'minlash kerak, chunki ularning har biri uning roli talabalarning shaxsiyatini kasbiy tayyorlash va o'z-o'zini rivojlantirish jarayonida eng samarali bo'lgan hollarda qo'llanilishi kerak.
O'qituvchining kasbiy rivojlanishining natijasi uning pedagogik mahoratidir. Oliy ta'limdan keyingi o'qituvchining pedagogik mahorati - bu kasbiy bilimlarni o'zlashtirish va
pedagogik muammolarni samarali hal qilish uchun shaxsiy tayyorgarlikni shakllantirishni ta'minlaydigan shaxsning integral sifatidir.
REFERENCES
1. Маралов В.Г. Основы самопознания и саморазвития. М.: Академия, 2002. 256 с.
2. Бордовский Г.А. Особенности развития современного педагогического образования // Педагогика. 2010. № 5. С. 59-66.
3. Зеер Э.Ф. Личностно-развивающие технологии начального профессионального образования. М.: Академия, 2010. 176 с.
4. Данилюк А.Я. Принципы модернизации педагогического образования // Педагогика. 2010. № 5. С. 37-46.
5. Андреев В.И. Педагогика высшей школы: инновационно-прогностический курс. Казань: Центр инновационных технологий. 2005. 500 с.
