Научная статья на тему 'ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ФОНД БОЗОРИДАГИ ФАОЛИЯТИДАГИ МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ ҲАЛ ҚИЛИШ ЙЎЛЛАРИ'

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ФОНД БОЗОРИДАГИ ФАОЛИЯТИДАГИ МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ ҲАЛ ҚИЛИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
456
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тижорат банклари / фонд бозори / акциялар / инфляция / ликвидлилик / даромадлилик. / коммерческие банки / фондовый рынок / акции / инфляция / ликвидность / доходность.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бўриев Жамшид Парда Ўғли

Мазкур мақолада тижорат банкларининг фонд бозоридаги фаоллигига салбий таъсир кўрсатаётган омиллар муҳокама қилинган. Бу борадаги муаммоларни ҳал қилишга ва банкларнинг қимматли қоғозлар бозоридаги фаоллигини оширишга қаратилган таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМЫ В ДЕЯТЕЛЬНОСТИ КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ НА ФОНДОВОМ РЫНКЕ И ПУТИ ИХ РЕШЕНИЯ

В данной статье обсуждаются факторы, негативно влияющие на деятельность коммерческих банков на фондовом рынке. Разработаны предложения и практические рекомендации для решения проблем в этой области и повышения активности банков на рынке ценных бумаг.

Текст научной работы на тему «ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ФОНД БОЗОРИДАГИ ФАОЛИЯТИДАГИ МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ ҲАЛ ҚИЛИШ ЙЎЛЛАРИ»

Буриев Жамшид Парда угли,

Тошкент молия институти мустакил изланувчиси

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ФОНД БОЗОРИДАГИ ФАОЛИЯТИДАГИ МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ ДОЛ КИЛИШ ЙУЛЛАРИ

УДК: 336.761

БУРИЕВ Ж.П. ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ФОНД БОЗОРИДАГИ ФАОЛИЯТИДАГИ МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ ЦАЛ К,ИЛИШ ЙУЛЛАРИ

Мазкур маколада тижорат банкларининг фонд бозоридаги фаоллигига салбий таъсир курсатаётган омиллар мух,окама килинган. Бу борадаги муаммоларни х,ал килишга ва банкларнинг кимматли KOFозлар бозоридаги фаоллигини оширишга каратилган таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч суз ва иборалар: тижорат банклари, фонд бозори, акциялар, инфляция, ликвидлилик, даро-мадлилик.

БУРИЕВ Ж.П. ПРОБЛЕМЫ В ДЕЯТЕЛЬНОСТИ КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ НА ФОНДОВОМ РЫНКЕ И ПУТИ ИХ РЕШЕНИЯ

В данной статье обсуждаются факторы, негативно влияющие на деятельность коммерческих банков на фондовом рынке. Разработаны предложения и практические рекомендации для решения проблем в этой области и повышения активности банков на рынке ценных бумаг.

Ключевые слова: коммерческие банки, фондовый рынок, акции, инфляция, ликвидность, доходность.

BURIEV J.P. PROBLEMS IN THE ACTIVITIES OF COMMERCIAL BANKS IN THE STOCK MARKET AND WAYS TO SOLVE THEM

In the article is discussed the factors that negatively affect the activities of commercial banks in the stock market. Proposals and practical recommendations have been developed to solve problems in that area and to increase the banks' activity in the securities market.

Key words: commercial banks, stock market, shares, inflation, liquidity, profitability.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

Кириш. Бозор иктисодиёти шароитида тижо-рат банклари мух,им молиявий институт сифатида буш пул маблаFларини маълум шартлар асосида жалб килиш оркали иктисодиёт тармокларини молиялаштириш, субъектлар уртасидаги узаро х,исоб-китобларни амалга ошириш, ах,оли даро-мадларини ошириш кабиларда мух,им ах,амият касб этиши аксариятимизга маълум. Бунда тижо-рат банкларининг фонд бозоридаги фаолиятининг самарали ташкил этилганлиги юкори келтирилган жих,атларнинг тулик ишлаши мух,им х,исобланади. Шу нуктаи назардан аввало тижорат банкларининг фонд бозоридаги фаолияти билан боFлик муаммолар ва уларни х,ал килиш йуналишлари хусусида тухталиб утамиз.

Тад^и^от мавзусининг долзарблиги. Хозирги вактга келиб тижорат банкларининг фонд бозоридаги фаолияти, улар фаоллигини ошириш маса-ласи миллий халкаро даражада тадкикотчилар ва иктисодчиларнинг эътиборидаги масалалар-дан биридир. Тижорат банкларининг кимматли KOFозлар бозоридаги иштироки куп томонлама-лиги бунга маълум даражада сабаб булмокда. Яъни банклар бунда кимматли ^озлар эмис-сияси оркали капитал жалб килиш, кимматли ^озларга инвестиция киритиш, воситачилик асосида бошка эмитентлар кимматли котозларини жойлаштириш кабилар оркали фонд бозоридаги фаолликни оширишга, молиявий ресурслар ва даромадлар таркибини диверсификациялашга интилмокда. Шу боисдан х,ам тадкикотчиларнинг бу борадаги карашларида умумийлик ва узига хос фаркли жих,атлар кузатилади.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили. Н.М.Гиблова фонд бозори, тижорат банклари ва иктисодиётнинг реал сектори уртасидаги узаро таъсирни тадкик килган. Унда тадкикотчи иктисодиётнинг реал сектори - инвестицион ресурслар истеъмолчиси сифатида кимматли ^озлар эмитенти, фонд бирламчи бозори -инвестицияларни молиялаштириш максадида пул маблаFлари тушумини таъминловчи канал, банклар эса кимматли ^озларни сотиб олувчи инвестор сифатида курсатилади. Куриб тургани-миздек, тадкикотчи асосан тижорат банкларининг инвестор сифатида ролига жиддий эъти-бор каратган [1].

О.И.Лаврушин бошчилигидаги олимлар гурух,и томонидан тижорат банкларининг кимматли ^озлар билан операциялари доирасида кимматли ко*озлар бозорида банк фаолияти

турлари, банкларнинг уз кимматли коFOзларини муомалага чикариши ва жойлаштириши, тижорат банкларининг кимматли ^озларга инвестицион куйилмалари, давлат кимматли коюзларига хизмат курсатиш буйича банк операциялари ва РЕПО битимлари, банкларнинг кимматли котозлар бозори профессионал иштирокчиси сифатидаги фаолияти кабиларни атрофлича тадкик килинган. Бунда тижорат банкларининг фонд бозоридаги воситачилик фаолияти эътибордан четда колган [2].

И.Р.Байбеков эса тижорат банкларининг фонд бозоридаги фаолияти оркали облигациялар портфелини шакллантириш масалаларига доир тадкикотлар олиб борган. Бунда асосий эътибор банк даромадларини диверсификациялаш нуктаи назаридан облигациялар портфелини х,ам дивер-сификациялашда облигация эмитентларини сифат жих,атидан бах,олаш методикасига каратилади [3].

АКШдаги тижорат банклари уз акциялари, облигациялари ва депозит сертификатларини фонд бозорида жойлаштириш оркали капитал жалб килиши, "кимматли ко*озлар бозорида инвестицион фаолият нуктаи назаридан асосан федерал, штат ёки мах,аллий облигацияларга маблат йуналтириши" мумкин [4]. Мазкур жих,атни 1929-1933 йиллардаги буюк депрессия туфайли тижорат банкларига юкори рискли кимматли ^озларга инвестиция киритиш билан боFлик фаолият такикланганлиги билан изох,лашимиз мумкин. "Банкларга акциялар ёки корпоратив облигациялар каби юкори рискли кимматли кошзларга эгалик килиш такикланади. Fазначилик кимматли ^озлари эса уларнинг паст рискли ва юкори ликвидлилиги туфайли сотиб олинишига х,еч кандай чекловлар йук" [5]. АКШда тижорат банкларининг кимматли ^озлар билан боFлик молиявий воситачилик фаолиятига х,ам рухсат берилмаган. Юкоридагилардан х,ам куринадики, банкларнинг фонд бозори буйича маълум бир чегаралар х,ам урнатилиши мумкин.

Н.Н.Мартыненко, О.М.Маркова, О.С.Рудакова, Н.В.Сергеевалар х,ам мазкур масалага эътибор каратиб, кимматли коFOзлар бозорида банклар фаолияти, урни ва роли ва турлари, банкларнинг кимматли ко^оз чикариши ва жой-лаштиришлари, кимматли ко*озлар бозорида банкларнинг инвестицион фаолияти, банкларнинг кимматли ко*озлар бозори профессионал иштирокчиси сифатидаги фаолияти, хусусан дилерлик, брокерлик, ишончли бошкарувчилик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

1-жадвал. Тижорат банкларининг акциялар оркали капитал жалб килишига салбий таъсир

курсатаётган омиллар1

Ташк,и омиллар Ички омиллар

1. Банк тизимида, тижорат банклари устав капиталида давлат иштирокининг юкорилиги; 2. Давлат дастурлари асосида банк со,асига дахлдор булмаган со,аларнинг бириктирилганлиги; 3. Молиявий ресурслар жалб килиш борасида банк тизимида соFлом ракобат му,итининг мавжуд эмаслиги; 4. Тижорат банклари акцияларига эгалик килиш, акцияларни сотиб олиш буйича чекловлар мавжудлиги. 5. Инфляция даражаси юкорилиги 1. Тижорат банкларининг молиявий-хужалик фаолияти буйича мустакиллигининг чекланганлиги; 2. Акциялар ликвидлилигига ,ар доим эътибор каратилмаслиги; 3. Миноритар акциядорлар манфаатлари инобатга олинмаган ,олда молиявий карорлар кабул килиниши; 4. Дивидендлар амалиётлари оркали инвестицион жозибадорликка эътибор каратилмаслиги. 5. Кимматли ^озлар оркали капитал жалб килишга интилувчанликнинг пастлиги

ва депозитарий фаолиятини тадкик килишган [6]. Худди шу жи,атни В.А.Боровковой бошчилиги-даги дарсликда ,ам кайд этилади [7]. Буни ,ар иккала иктисодий адабиёт Россия тажрибаси ва амалиёти асосда ёзилганлиги билан изо,лашимиз мумкин.

"АКШда х,аттоки инвестицион банкларга ,ам корпоратив кимматли ^озларга инвестиция киритиш, уларни жойлаштиришга воситачилик килиш такикланади. Европада эса аксинча, яъни универсал банкларга кимматли ^озлар бозо-рида фаолият юритишга чекловлар конунчиликда илгари сурилмайди. Ва шу асосда ,ам бизнесни ривожлантиришга эътибор каратилади" [8].

Илмий муаммонинг куйилиши. Мамлакати-миздаги тижорат банкларининг фонд бозоридаги фаоллиги паст даражада колмокда. Бунга банклар устав капиталида давлат иштирокининг ни,оятда юкорилиги, фонд бозори оркали мустакил молия-вий ресурсларга жалб килишдан манфаатдорлик-нинг юкори эмаслиги, банклар дивидендлари паст эканлиги сабабли улар акциялари жозибадорли-гининг юкори эмаслиги кабилар бевосита сабаб булмокда. Шундан келиб чиккан ,олда мазкур муаммоларни ,ал килиш буйича ало,ида тадк,ик,от ишлари зарур ,исобланади.

Тадкикот максади. Тижорат банклари кимматли ^озлар бозоридаги иштироки юза-сидан мавжуд муаммоларни аник,лаш ва уларни бартараф этиш юзасидан илмий таклиф ва ама-лий тавсиялар бериш.

Тадкикот методлари. Тадкикот давомида иктисодий вокелик жараёнларни урганишнинг илмий усуллари - умумлаштириш, гуру,лаштириш,

1 Муаллиф томонидан тузилган.

та,лилнинг мантикий ва таккослама усуллари, абстракт мантикий фикрлаш, киёсий та,лил ва бошка усуллардан фойдаланилган.

Асосий натижалар. Тижорат банкларининг кимматли ^озлар бозоридаги фаоллиги масаласини тадкик килиш жараёнида шунга гуво, булмокдамизки, бу борада салбий таъсир курсатувчи омиллар ни,оятда куп. Бунда биринчи навбатда акциялар муомалага чикариш ва жой-лаштириш оркали тижорат банклари томонидан молиявий ресурслар жалб килишга салбий таъсир курсатаётган омилларга эътибор каратамиз (1-жадвал):

Бунда ало,ида омилларга эътибор каратадиган булсак, энг жиддий таъсир курсатаётан омил шуб,асиз банклар фаолиятига давлат арала-шувининг юкорилигидир. Бунга тижорат банклари устав капиталида давлат улушининг мун-тазам равишда ошириб келинаётганлиги сабаб булмокда. Давлат дастурлари ижроси доирасида устав капиталига маблаFларининг йуналтирилиши натижасида бугунги кунда аксарият банкларнинг акциялар назорат пакетига Узбекистан Республи-каси Тикланиш ва тараккиёт жамFармаси эгалик килмокда (2-жадвал).

Юкоридаги жадвал маълумотларидан аён булмокдаки, Узбекистан Республикаси Тикланиш ва тараккиёт жамFармаси, Молия вазирлиги ва Давлат активларини бошкариш агентлиги бугунги кунда мамлакатимиздаги тижорат банклари устав капиталида йирик акциядорлар сифатида ишти-рок этиб келишмокда. Бунда Узбекистан Республикаси Тикланиш ва тараккиёт жамFармаси Туронбанк (87,63 фоиз), Асакабанк (87 фоиз), Узсаноаткурилишбанк (82,09 фоиз), Ипотекабанк (81,46 фоиз), Агробанк (78,48 фоиз), Алокабанк

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

2-жадвал. Тижорат банклари устав капиталида давлат номидан йирик акциядорлар улуши

тах.лили1

Тижорат банклари Тикланиш ва тараккиёт жам^армаси Молия вазирлиги Давлат активларини бошкариш агентлиги

Узсаноаткурилишбанк 82,09 13,4 -

Ипотекабанк 81,46 10,54 -

ТИФ Миллий банки 58,5 41,5 -

Асакабанк 87 10,18 -

Кишлок курилиш банк 23,89 74,07 -

Агробанк 78,48 18,69 -

Микрокредитбанк 51,2 46,6 -

Халк банк 70,11 29,89 -

Туронбанк 87,63 10,28 -

Алокабанк 77,2 5,66 -

Узагроэкспортбанк 75 - -

Asia alliance bank - - 100

(77,2 фоиз), Узагроэкспортбанк (75) фоиз, Халк банки (70,11 фоиз), Ташки иктисодий фаолият Миллий банки (58,5) фоиз, Микрокредитбанк (51,2 фоиз) каби тижорат банкларида акцияларнинг хал килувчи ва назорат пакетларига эгалик килмокда.

Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги эса Кишлок курилиш банкда 74,07 фоизлик акциялар пакетига эгалик килади.

Уз навбатида Узбекистон Республикаси Давлат активларини бошкариш агентлиги Asia Alliance Bank да 100 фоиз акцияларга эгалик килувчи ягона акциядор хисобланади. Шунингдек Пойтахтбанк АТБда хам Тошкент шахар хокимлиги 100 фоиз акцияларга эгалик килади ва ягона акциядорлик амалиёти кулланилади.

Жадвалда келтирилган давлат номидан бан-клар акцияларига эгалик килувчи йирик акция-дорлардан ташкари бошка давлат назоратидаги субъектларнинг кичик улушлари хам мавжуд-лигини шу уринда кайд этиб утишимиз лозим. Мазкур холат уз-узидан тижорат банкларининг кимматли котозлар бозорига чикишига тускинлик килмокда. Натижада давлат иштирокидаги бан-клар фаолиятининг асосий курсаткичлари мунта-зам усиши кузатилмокда (3-жадвал).

Тижорат банклари фаолиятининг асосий курсаткичлари хисобланган активлар, кредит-лар, депозитлар ва капитал микдори тахлили шуни курсатмокдаки, 2018 йил 1 январь холатига

1 Тижорат банклари расмий сайтлари асосида муал-лиф томонидан тузилди. 27.04.2020

капиталида давлат улуши булмаган банкларнинг жами банк капиталидаги улуши 19,4 фоизни таш-кил этган булса, 2020 йил 1 январь холатига 13,3 фоизни ташкил этган. Бунга биринчи навбатда давлат улуши мавжуд булган банкларда капи-таллашув даражасининг мунтазам давлат томонидан оширилиб келинаётганлиги, айрим бан-клар миллийлаштирилганлиги кабилар сабаб булган. Юкоридаги жадвал маълумотларидан куринадиги давлат улуши мавжуд булган банкларда депозит микдори банк капиталига нис-батан усиш тенденциясига эга эмас. Давлат улуши булмаган банкларда эса депозитлар микдори капитал микдорига нисбатан карийб турт баравар ортик эканлигига гувох булиш мумкин. Лекин банк капитали усиши нуктаи назаридан давлат улуши мавжуд булган банкларда усиш них,оятда юкори. Хусусан 2020 йил 1 январь х,олатига 2019 йил 1 октябрь х,олатига нисбатан давлат улуши мавжуд булган банкларда капитал микдори карийб 50 фоиз ошганлигига гувох, булиш мумкин.

Шу уринда яна бир жихат. Давлат тижорат бан-кларига депозит воситасида маблаF жойлашти-риш амалиёти хам мавжуд. Буни 2019 йил февраль ойида Лондон фонд биржасида 1 миллиард АКШ долларига тенг суверен еврооблигацияларни муваффакиятли жойлаштирилган келиб тушган маблаFлар миллий иктисодиётга йуналтирилиши мисолида куришимиз мумкин (4-жадвал).

Юкоридаги жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, илк суверен еврооблигациялар-дан келиб тушган маблаFларнинг асосий кисми,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

3-жадвал. Тижорат банклари фаолиятининг асосий курсаткичлари1

Курсат-кичлар номи Жами Шундан: Шу жумладан чет эл валюта-сида

Давлат улуши мавжуд булган банклар Капиталида давлат улуши булмаган банклар

Млрд. сум улуши, % да Млрд. сум улуши, % да

01.01.2018 й.

Активлар 166 631,8 136 505,0 81,9 30 126,8 18,1 106 663,6

Кредитлар 110 572,1 97 778,4 88,4 12 793,7 11,6 68 838,2

Депозитлар 59 578,7 39 270,1 65,9 20 308,6 34,1 28 825,3

Капитал 20 676,1 16 671,6 80,6 4 004,6 19,4 6 188,0

01.01.2019 й.

Активлар 214 419,6 180 155,0 84,0 34 264,6 16,0 118 828,7

Кредитлар 167 390,6 148 796,0 88,9 18 594,6 11,1 93 527,0

Депозитлар 70 001,4 47 659,4 68,1 22 342,0 31,9 26 677,9

Капитал 26 678,9 21 743,1 81,5 4 935,8 18,5 266,9

01.04.2019 й.

Активлар 232 090,2 197 326,6 85,0 34 763,6 15,0 129 008,6

Кредитлар 184 392,6 164 177,3 89,0 20 215,4 11,0 104 173,1

Депозитлар 71 911,7 49 779,1 69,2 22 132,6 30,8 26 860,0

Капитал 28 292,0 22 910,2 81,0 5 381,8 19,0 268,5

01.07.2019 й.

Активлар 264 539,8 226 274,7 85,5 38 265,1 14,5 148 887,2

Кредитлар 209 019,8 186 837,1 89,4 22 182,7 10,6 118 858,7

Депозитлар 84 692,2 61 196,5 72,3 23 495,7 27,7 35 958,2

Капитал 30 002,8 24 220,3 80,7 5 782,5 19,3 274,0

01.10.2019 й.

Активлар 290 936,9 250 531,1 86,1 40 405,8 13,9 162 360,0

Кредитлар 234 672,6 210 724,6 89,8 23 948,1 10,2 135 134,5

Депозитлар 91 317,0 66 584,0 72,9 24 733,1 27,1 38 387,6

Капитал 34 191,9 27 929,4 81,7 6 262,5 18,3 301,6

01.01.2020 й.

Активлар 272 726,9 230 126,4 84,4 42 600,5 15,6 129 076,7

Кредитлар 211 580,5 186 630,3 88,2 24 950,2 11,8 100 947,3

Депозитлар 91 009,0 65 739,5 72,2 25 269,5 27,8 39 969,0

Капитал 51 030,7 44 266,8 86,7 6 763,9 13,3 304,5

яъни 89 фоизи 2019 йил апрель ойида аукцион утказиш оркали тижорат банкларига, аникроFи давлат иштирокидаги тижорат банкларига депозит сифатида, яна 2 фоизи Агробанк АТБ субординар карз сифатида жойлаштирилган. Аукцион натижаларига кура 889,2 миллион АКШ доллари микдоридаги маблаF тижорат банклари томо-

1 Узбекистан Республикаси Марказий банки. Статистик бюллетень. 2019 йил. - Б. 47.

нидан куйидагича микдорларда депозитга жалб килишган (1-расм).

Юкоридаги расм маълумотларидан аён булмокдаки, айнан давлат улуши юкори булган банкларга халкаро облигациялардан келиб туш-ган маблаFларнинг жойлаштирилиши, айнан шу банклар узок муддатли ресурс базаси мустах,камланишига олиб келган. Лекин соFлом ракобат масаласида маълум натижага эришилган дея олмаймиз. Фикримизча, суверен облигациялардан тушган маблаFлар туFридан-туFри мух,им

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

4-жадвал. Узбекистоннинг илк суверен облигациялари жойлаштирилишидан келиб тушган

маблатларнинг та^симланиши1

№ Таксимланиш Иуналишлари Йуналтирилган маблаF, млн АКШ долларида УмумиИ суммага нисбатан фоизда

1 Тижорат банкларига аукцион утказиш оркали депозит сифатида 889,2 89

2 НавоиИ КМКга бюджет ссудаси сифатида 89,9 9

3 Агробанк АТБга субординар к,арз сифатида кредит линияси 20 2

Жами 999,1 100

1-расм. Халкаро облигациялардан келиб тушган маблатларни аукцион утказиш ор^али тижорат

банкларига жойлаштириш натижалари [9].

лоИихаларга иуналтирилиши, давлат иштироки-даги тижорат банкларининг мустакил тарзда мил-лиИ ва халкаро фонд бозоридаги фаоллигига эри-шиш лозим.

Бизга маълумки, мамлакатимиздаги давлат иштирокидаги тижорат банкларига давлат дастур-лари асосида банк сохасига дахлдор булмаган алохида тармоклар бириктирилган (5-жадвал).

Шунингдек, "Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 Иил 17 ноябрдаги "Хунармандчиликни янада ривожлантириш ва хунармандларни х,ар томонлама куллаб-кувватлаш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5242-сон, 2018 Иил 2 февралдаги "Хотин-кизларни куллаб-кувватлаш ва оила институтини мустахкамлаш сохасидаги фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5325-сон ва 2018 Иил 27 июндаги "Yoshlar -

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 Иил

2 апрелдаги ПК-4258-сонли «Узбекистон Республика-сининг илк суверен халкаро облигацияларини жоИ-лаштиришдан тушган маблаFлардан самарали фоИда-ланиш т^рисида»ги Карори асосида муаллиф томо-нидан таИёрланди.

kelajagimiz" Давлат дастури туFрисида"ги ПФ-5466-сон Фармонлари, 2018 Иил 26 апрелдаги "Фермер, дехкон хужаликлари ва томорка ер эгалари фаолиятини такомиллаштириш буИича кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК-3680-сон, 2018 Иил 7 июндаги "Хар бир оила - тадбиркор" дасту-рини амалга ошириш туFрисида"ги ПК-3777-сон, 2018 Иил 14 июлдаги "Ахоли бандлигини таъмин-лаш борасидаги ишларни такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-3856-сон ва 2019 Иил 7 март-даги "Худудларда ахолини тадбиркорликка кенг жалб килиш ва оилавиИ тадбиркорликни ривож-лантиришга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК-4231-сон карорлари билан республикада кичик бизнес, оилавиИ тадбиркор-лик, ахолининг узини узи банд килишни ривожлантириш, аёллар учун имкониятларни ошириш ва ёш авлодни куллаб-кувватлашга каратилган давлат дастурлари амалга оширилаётганлиги, бар-чамизга маълум. БундаИ дастурларни амалга оши-

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

5-жадвал. Тижорат банкларига бириктирилган со^алар1

Тижорат банклари Бириктирилган сох,а

Ташки ик,тисодий фаолият миллий банки Мева-сабзавотчилик

Узсаноаткурилишбанк Паррандачилик

Халк банки Чорвачилик

Асакабанк БоFдорчилик

Ипотекабанк Баликчилик

Алокабанк Асаларичилик

Микрокредитбанк Куёнчилик

2-расм. "Yoshlar - кelajagimiz" Давлат дастури ижроси учун АТ Хал^ банки, "Микрокредитбанк" АТБ ва "Агробанк" АТБ устав капиталига йуналтирилган Узбекистон Республикаси Тикланиш ва

тара^иёт дамтармаси маблатлари, миллиард сумда [11].

АТ Халк банки Микрокредитбанк Агробанк АТБ

АТБ

ришга 2017-2019 йиллар давомида деярли барча банклар жалб килинган эди [10]. 1

2020 йил 1 январдан эътиборан бундай дастур-лар буйича лойих,алар Марказий банк кайта моли-ялаш ставкаси буйича биринчи навбатда АТ Халк банки, "Микрокредитбанк" АТБ ва "Агробанк" АТБ кредитлари оркали молиялаштириш тартиби жорий этилди. Биргина "Yoshlar - кelajagimiz" Давлат дастури ижросини таъминлаш максадида АТ Халк банки, "Микрокредитбанк" АТБ ва "Агробанк" АТБ устав капиталига Узбекистон Республикаси Тикланиш ва тараккиёт жамFармаси маблаFлари йуналтирилди (2-расм).

Бир томондан максадли дастурлар учун алох,ида тижорат банкларининг белгиланиши ах,амиятли. Факат бунда бошка тижорат банкларининг мустакил алох,ида давлат дастурларисиз фаолият юритишига шароит яратишимиз лозим.

1 Амалдаги тартиб асосида муаллиф томонидан тузилди.

Бу жих,ат молиявий ресурслар жалб килиш бора-сида тижорат банклари масъулиятини оширади.

Бугунги кунда банк тизимида тижорат банкларининг молиявий ресурс жалб килиш борасида ^лом ракобат мух,ити мавжуд, дея айта олмай-миз. Чунки юкоридаги каби катор карорлар билан давлат иштирокидаги тижорат банклари устав капитали мунтазам равишда оширилиб келинмокда. Буни умумий х,олда банклар устав капиталини оширишга Узбекистон Республикаси Тикланиш ва тараккиёт жамFармаси маблаFлари йуналтирилганлигини куйидаги жадвалда х,ам куришимиз мумкин (6-жадвал).

Юкоридаги карорлардан ташкари баъзи тижорат банкларининг капиталлашувини ошириш туFрисида алох,ида карорлар х,ам кабул килинган. Айнан шундай шароитда хусусий тижорат банклари молиявий ресурслар жалб килиш борасида жиддий муаммоларни енгиб утишларига туFри келмокда. Лекин шунга карамасдан хусусий тижорат банклари рентабеллиги давлат иштиро-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

6-жадвал. 2017 йилда айрим тижорат банкларининг устав капиталларини ошириш курсаткичлари

(млн АКШ доллари эквивалентида) [12]

2017 йил Устав капиталини кушимча купайтириш

Т/р Банкларнинг номи 1 июндаги устав капитали микдори

1. Узбекистон Республикаси ТИФ миллий банки 452 51

2. «Асака» АТБ 264 70

3. «Узсаноаткурилишбанк» АТБ 266 71

4. Халк банки 134 65

5. «Кишлок курилиш банк» АТБ 158 46

6. «Ипотека-банк» АТИБ 120 60

7. «Микрокредитбанк» АТБ 91 30

8. «Агробанк» АТБ 152 100

9. «Туронбанк» АТБ 26 7

Жами 1661 500

кидаги банклар рентабеллигидан бир неча бара-вар юкорилиги кузатилмокда. "Хусусий банклар кредит ресурсининг ярмидан купини депозитлар хисобига шакллантираётган булса, давлат банкла-рида бу курсаткич атиги 10 фоиз атрофида"[13]. Бунга сабаб сифатида давлат иштирокидаги бан-кларда муаммоли кредитлар даражаси юкорилиги хам курсатилмокда. Шуни алохида таъкидлаши-миз лозимки, ресурслар жалб килиш борасидаги бокимандалик уз навбатида банк рентабеллигига салбий таъсир курсатмокда.

Келтирилган жихатлар асосида банк тизи-мида соFлом ракобат мухитини юзага келтириш нихоятда мухим. Чунки банк тизимидаги соFлом ракобат молиявий ресурслар жалб килишда, кредитлаш амалиётида самарадорликка хиз-мат килади. Бу уз навбатида молиявий ресурслар жалб килиш ва инвестицион фаолият оркали кимматли коFозлар бозори равнакида хам мухим ахамият, касб этади, деб хисоблаймиз. Бунинг учун Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йилдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъ-кидланган "Давлат улушига эга булган банклар боскичма-боскич стратегик инвесторларга соти-лади", деган фикр якин истикболда уз тасдиFини топмоFи лозим [14].

Хулоса ва таклифлар.

2008 йилдаги жахон молиявий-иктисодий инкирозидан келиб чикиб Инкирозга карши чоралар дастури доирасида кабул килинган Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 19 ноябрдаги "Иктисодий ночор корхона-ларни тижорат банкларига сотиш тартибини тасдиклаш туFрисида" Ф-4010 фармойиши асо-

сида инкироз ёкасидаги корхоналар молиявий соFломлаштириш максадида тижорат банклари балансига утказилган эди. Бунда устувор вазифа сифатида тижорат банки балансига олинган кор-хонани аввало молиявий сотломлаштириш, кейин эса стратегик инвесторларга сотиш белгиланган эди. Кулланилган амалиёт банк амалиётига дахл-дор булмаган амалиёт эканлиги боис, охири бу тартиб бекор килинди. Шундан келиб чиккан холда бугунги кунда хам тижорат банклари маж-бурий тартибда иштирок этаётган корхоналарни банклар балансидан чикариш лозим ва асосий эътибор банк фаолиятига каратилиши максадга мувофик.

Яна шуни хакм кайд этишимиз лозимки, барча тижорат банклари учун активлар портфелини диверсификациялаш максадида 10 фоизгача дои-рада катъий диверсификацияланган кимматли ^озлар портфелини хам шакллантиришга тижорат банкларида манфаатдорликни шакллантириш лозим. Лекин бунинг учун хам аввало кимматли ^озлар бозори ривожланган, ликвидлилик ва даромадлилик таъминланган булиши лозим.

Шунингдек, тижорат банклари акцияларига эга-лик килиш, акцияларни сотиб олиш буйича айрим чекловлар юмшатилиши, Узбекистон Республикаси Марказий банкидан дастлабки розилик олиш, розилик олиш амалиётлари соддалаштирилиши, вакт сарфи кескин кискартирилиши лозим. Чунки айни вактда амал килаётган жараён хам мурак-каб, хам вакт сарфи нихоятда юкори. Инвестор-лар томонидан кимматли коFозларга инвестиция киритиш туFрисида карор кабул килиш нис-батан тезкорликни талаб килиши боис, бундай

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

бюрократик амалиётлар инвесторлар к,изик,иш доирасининг пасайишига олиб келади. Акция-дорларнинг тижорат банкларидаги устав капи-талида эгалик килиши мумкин булган энг юкори улуш - устав асосида белгилаб куйилиши бозор шароитида мухим ахамият касб этади.

Тижорат банкларининг кимматли ко*озлар бозоридаги фаоллигига салбий таъсир курсатаётган ички омиллар хам мавжуд. Лекин ички омиллар юзага чикишида хам ташки омиллар таъсири юкори. Жумладан, тижорат банкларининг молиявий-хужалик фаолияти буйича мустакиллигининг чекланганлиги уз-узидан кимматли ^озлар билан операциялар оркали молиявий таъминот даражасини ошириш, инве-стицион фаолият оркали даромадлиликни дивер-сификациялаш масалаларига тускинлик килади. Яъни давлат томонидан берилган топширик дои-расидагина тижорат банклари фаолияти ташкил этилади, холос.

Мамлакатимизда инфляция даражасининг юкорилиги хам маълум даражада кимматли ^озлар бозори ривожланишига, тижорат банклари кимматли ^озларига булган талабнинг нисбатан паст булишига олиб келмокда. Чунки инфляция 15 фоиздан юкори холатида акциялар

буйича камида 20 фоиз дивиденд инвестор талаби сифатида намоён булади. Буни таъминлаш учун эса тижорат банклари рентабеллиги хозиргидан сезиларли юкори булиши лозим.

Уз навбатида тижорат банкларининг молиявий ресурслар жалб килишига давлат томонидан хаддан ташкари юкори ёрдам курсатилиши бошка акциядорлар билан муносабатларнинг самарали ташкил этилишига тускинлик килади. Бу уз навбатида гарчи банк акциялари листинг-дан утган булсада, акциялар ликвидлилиги хаддан ташкари паст булишига олиб келади.

Давлат томонидан молиявий ресурслар тижорат банки устав капиталига мунтазам йуналтирилиши амалда бошка томондан эришил-ган фойдани хам давлат иштирокида бошкаришга олиб келган. Натижада эса миноритар акциядорлар манфаатлари инобатга олинмаган холда молиявий карорлар кабул килиниши кузатилади. Бунда дивидендлар амалиётлари оркали инвести-цион жозибадорликка эътибор каратилмаслиги яна тизимли муаммо сифатида акциялар очик жойлаштирилиши амалиётлари муваффакиятини хам чеклаб куяди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Гиблова Н.М. Тенденции и перспективы развития инвестиционных операций коммерческих банков на фондовом рынке России. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Москва, 2013. - 26 с.

2. Банковское дело. Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. 13-е изд. - М.: КНОРУС, 2020. -С. 477-498; 514-522. (632 с.)

3. Байбеков И.Р. Формирование облигационных портфелей коммерческими банками на российском биржевом рынке. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Саратов, 2015. - 29 с.

4. Frederic S. Mishkin. The Economics of Money, Banking, and Financial Markets, 11th Edition. Pearson, 2016. - P. 235. (745 p).

5. Frederic S. Mishkin and Stanley G. Eakins. Financial markets and institutions. Global edition. Pearson, 2018. - P. 290. (706 p).

6. Мартыненко Н.Н., Маркова О.М., Рудакова О.С., Сергеева Н.В. Банковское дело в 2 ч. часть 2. - М. "Юрайт", 2020. - С. 11-48. (368 с.)

7. Банки и банковское дело. В 2 Ч. ЧАСТЬ. Учебник и практикум для вузов. / Под ред. В. А.Боровковой. - М. "Юрайт", 2020. - С. 350-415. (422 с.

8. Мартыненко Н.Н., Маркова О.М., Рудакова О.С., Сергеева Н.В. Банковское дело в 2 ч. часть 2. - М. "Юрайт", 2020. - С. 12. (368 с.)

9. Тошматов Ш.А. Узбекистан халкаро облигацияларининг жахон молиявий бозорла-рида жойлаштирилиши: риск ва прогнозлар. http://review.uz/oz/post/zbekiston-xalaro-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

obligatsiyalarining-jaon-moliyaviy-bozorlarida-joylashtirilishi-risk-va-prognozlar?q=%D0%A2 %D0%BE%D1%88%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B2

10. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2019 йил 24 oктябpдaги "Oилaвий тaдбиp-кopликни pивoжлaнтиpиш дaвлaт дacтypлapи дoиpacидa aмaлгa oшиpилaëтгaн лoйиx1aлapни кpeдитлaш тapтибини тaкoмиллaштиpишнинг кУшимчa чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги ПК-4498-тонли кapopи.

11. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2019 йил 24 oктябpдaги "Oилaвий тaдбиp-кopликни pивoжлaнтиpиш дaвлaт дacтypлapи дoиpacидa aмaлгa oшиpилaëтгaн лoйиx1aлapни кpeдитлaш тapтибини тaкoмиллaштиpишнинг кУшимчa чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги ПК-4498-тонли кapopи.

12. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 16 июндaги "Tижopaт бaнклa-pининг мoлиявий бapкapopлиги вa кaпитaллaшyви дapaжacини oшиpишгa oид кУшимчa чopa-тaдбиpлap тyFpиcидa"ги ПK1-3066-coнли Kapop^

13. Бaнклapнинг инвecтициявий фaoллигини oшиpиш бyйичa вaзифaлap бeлгилaнди. https:||president.uz|uz|lists|view|2961

14. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти Шaвкaт Mиpзиëeвнинг Oлий Maжлиcгa Mypo-жaaтнoмacи. https:||uza.uz|oz|politics|zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-25-01 -2020

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.