Научная статья на тему ' тижорат банкларида масофавий банк хизматларини ривожлантиришдаги муаммолар'

тижорат банкларида масофавий банк хизматларини ривожлантиришдаги муаммолар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
390
178
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
масофавий банк хизматлари / интернет сайт / риск / банк технологиялари / интернет тезлиги / молиявий хизматлар. / remote banking services / Internet site / risk / banking technology / Internet speed / financial services.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мамадияров Зокир Тоштемирович

Мақолада масофавий банк хизматларини ривожлантиришга таъсир қилувчи ички ва ташқи омиллар келтирилган. Мақолада масофавий банк хизматларини ривожлантиришдаги муаммолар ёритилган ва уларни бартараф этиш бўйича муаллиф ёндашувлари келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF DEVELOPMENT OF REMOTE BANKING SERVICES IN COMMERCIAL BANKS

There is discussed in the article internal and external factors affecting the development of remote banking services. The article highlights the problems of development of remote banking services and proposed author's approaches to solving them

Текст научной работы на тему « тижорат банкларида масофавий банк хизматларини ривожлантиришдаги муаммолар»

Мамадияров Зокир Тоштемирович,

Тошкент давлат иктисодиёт университети «Банк иши» кафедраси катта укитувчиси

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА МАСОФАВИЙ БАНК ХИЗМАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ МУАММОЛАР

УДК: 336.5 (575.1)

МАМАДИЯРОВ З.Т. ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА МАСОФАВИЙ БАНК ХИЗМАТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ МУАММОЛАР

Маколада масофавий банк хизматларини ривожлантиришга таъсир килувчи ички ва ташки омиллар келтирилган. Маколада масофавий банк хизматларини ривожлантиришдаги муаммолар ёритилган ва уларни бартараф этиш буйича муаллиф ёндашувлари келтирилган.

Таянч сузлар: масофавий банк хизматлари, интернет сайт, риск, банк технологиялари, интернет тезлиги, молиявий хизматлар.

МАМАДИЯРОВ З.Т. ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ ДИСТАНЦИОННОГО БАНКОВСКОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ В КОММЕРЧЕСКИХ БАНКАХ

В статье обсуждаются внутренние и внешние факторы, влияющие на развитие услуг дистанционного банковского обслуживания. Здесь освещены проблемы развития услуг дистанционного банковского обслуживания и предложены авторские подходы к их решению.

Ключевые слова: дистанционные банковские услуги, интернет сайт, риск, банковские технологии, скорость интернета, финансовые услуги.

MAMADIYAROVZ.T. PROBLEMS OF DEVELOPMENT OF REMOTE BANKING SERVICES IN COMMERCIAL BANKS

There is discussed in the article internal and external factors affecting the development of remote banking services. The article highlights the problems of development of remote banking services and proposed author's approaches to solving them.

Keywords: remote banking services, Internet site, risk, banking technology, Internet speed, financial services.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

Кириш

Узбекистон Республикаси тижорат банкла-рида масофавий банк хизматларини курсатиш йилдан-йилга ривожланиб бораётган булса-да, ушбу хизматларнинг янада тарак,к,ий топишида муаммолар йук, деб булмайди. Масофавий банк хизматларида юзага келган муаммоларни бартараф этиш ва дастурда кулайликлар яра-тиш оркали мижозлар сонининг ортишига эри-шиш мумкин. Тижорат банкларида масофавий банк хизматларини ривожлантиришга муам-молардан ташкари бир канча омиллар х,ам таъсир курсатади. Шунга карамасдан, мамла-катимиз банк тизимида х,ам масофавий банк хизматларини ривожлантириш борасида бир канча меъёрий-х,укукий х,ужжатлар ишлаб чикилди ва жадал ишлар олиб борилмокда. Бугунги кунда банклар мижозларининг сони ортиб бориши, куплаб мижозларни жалб килиш ва уларга курсатилаётган хизматлар сифатини ошириш натижасида узларининг даромадини х,ам купайтириш учун х,аракат килмокдалар.

Хусусан ривожланган мамлакатлар тажри-басидан шуни куриш мумкинки, бугунги кунда молиявий хизматлар бозорида масофавий банк хизматларининг сифати мижозларга хизмат курсатишда ракобат курашининг муваф-факиятини белгилаб беради.

Мавзунинг долзарблиги

Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 9 январдаги «Узбекистон Республикаси Марказий банкининг фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFриси-да»ги ПФ-5296-сон фармонида тулов тизимини янада ривожлантириш, шу жумладан, реал вак,т режимида тезкорлик билан х,исоб рак,амларни бошкариш ва банк операцияларини утказиш имконини берувчи масофадан банк хизмат-лари курсатган х,олда тижорат банкларининг самарали ахборот алмашинуви тизимини таш-кил этиш Марказий банк фаолиятининг устувор йуналишларидан бири этиб белгиланди. Бу эса тижорат банклари томонидан курсатилаётган масофавий хизматларнинг сифат таркибини яхшилаш ва янги замонавий хизматларни жорий этиш лозимлиги тадк,ик,от мавзусининг долзарблигидан далолат бермокда.

Муаммонинг цуйилиши

Сунгги вак,тларда бутун дунё буйлаб рак,амли технологияларнинг жадал ривожланиши ахборот сох,асида инк,илоб ва ик,тисодиётнинг гло-баллашув жараёнларини тезлаштирмок,да. Хусусан, Узбекистон банк тизимида рак,амли технологияларнинг ва масофавий банк хизматларининг етарли даражада ривожланмаганлиги бу борадаги муаммоларни урганишни талаб этмокда.

Тадцицот мацсади

Тижорат банкларида масофавий банк хизматларини ривожлантиришдаги муаммоларни бартараф этиш буйича Узбекистон Республикаси Президентининг фармон ва к,арорлари, ривожланган давлатлар тажрибаси ва хориж-лик ик,тисодчи олимлар илмий тадк,ик,отлари асосида муаллиф томонидан илмий ва амалий таклифлар ишлаб чикилди.

Тадцицот методлари

Илмий мак,олани тайёрлаш жараёнида маъ-лумотларни жадваллар асосида к,иёсий тах,лил, маълумотларни гурух,лаш, таъсир этувчи омиллар тах,лили ва тизимли тах,лил асосида статистик гурух,лаш х,амда эксперт бах,олаш усулла-ридан х,ам унумли фойдаланилди.

Асосий натижалар

Банклар мижозларига масофадан банк хизматларини курсатиши замонавий банк тизими тарак,к,иётининг энг истик,болли йуналишларидан бири х,исобланади ва уни ривожлантиришга бир катор омиллар таъсир этади. Масофавий банк хизматларини ривожлантиришда бу хизматларга таъсир к,илувчи омилларни х,исобга олиш зарур. Бу таъсир к,илувчи омилларни иккига, яъни ички ва ташки омилларга булиш мумкин.

1-жадвалда масофавий банк хизматларига таъсир килувчи омиллар ташки ва ички омилларга булинган. Мавжуд омилларнинг масофавий банк хизматларини курсатишга таъси-рини урганиб чик,иш ва унинг туFри тизимини юритиш банк учун мух,имдир. Масофавий банк хизматларини ривожлантиришга таъсир к,и-лувчи ички омилларга куйидагилар киради.

Биринчидан, ички омилларга масофавий банк хизматларини ташкил этиш билан ботлик, булган омилларни олишимиз мумкин. Яъни х,ар бир масофавий банк хизматларини жорий килишимизда бирор-бир янги технологиялар-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

1-жадвал. Масофавий банк хизматларини ривожлантиришга таъсир к,илувчи омиллар1.

№ Ички омиллар Ташки омиллар

1. Банк хизматларининг ташкилий х,олати: - банкнинг технологик жих,озланиши; - масофавий банк хизматларининг фойдаланишда соддалиги; - масофавий банк хизматларида шахсий маълумотлар хавфсизлиги. Рисклар: - операцион риск; - молиявий риск; - бошка рисклар.

2. Банкнинг маркетинг сиёсати: - масофавий банк хизматларининг реклама ^илиниши; - банк сайтларида ва а^оли уртасида масофавий банк хизматлари тугрисида маълумотлар берилиши. Ижтимоий (фукароларнинг ижтимоий макоми): - одамларнинг масофавий банк хизматларидан хабардорлиги; - банк мижозларининг масофавий банк хизматларига ишончи; - фойдаланувчиларнинг масофавий банк хизматларини я^инларига тавсия этиши.

3. Масофавий банк хизматларининг турлари ва нархлари. Фойдаланувчилар учун масофавий банк хизматларининг фойдали булиши.

4. Банк менежменти (банк ходимлари ва уларнинг малакаси) х,амда молиявий саводхонлик даражаси. Фаолият курсатаётган банкнинг географик (минтакавий) чегаралари, кенгайтириш истикболлари.

5. Масофавий банк хизматлари буйича меъёрий-хукукий асос яратилганлиги. Сиёсий омиллар: - банкларга нисбатан давлатнинг сиёсати; - интернет тезлиги.

даланувчиларда ижобий таассурот уЙFотиш мух,имдир. Ах,оли гавжум буладиган жойлар, интернет сайтлар, ижтимоий тармок,лар, телевидение ва банкнинг мижозлар билан ишлай-диган фронт-офис ва залларида масофавий банк хизматлари тутрисидаги видеороликларни жойлаштириш оркали бу хизматларни реклама килиш х,ам катта самара беради.

Учинчидан, тижорат банкларининг молия-вий хизматлар бозорида ракобатбардошлигини таъминлаш максадида тижорат банклари уз хизматларини такомиллаштириб бормокдалар, хусусан, ракобат шароитида тижорат банклари мижозларини саклаб колиш ва янги мижоз-ларни жалб килишда масофавий банк хизмат-ларидан фойдаланиш нархини оптималлашти-риши ва хизмат курсатиш сифатини яхшилаши талаб этилади.

Туртинчидан, замонавий банк технология-ларидан ва уларга асосланган масофавий банк хизматлари тизимларидан самарали фойдалана олишни таъминлаш учун банк ходимлари ва уларнинг малакаларини ошириш талаб этилади. Банкнинг укув маркази томонидан мун-тазам укув ва амалий семинарлар ташкил этиб бориш керак.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

нинг имкониятларни банк тизимига жорий килиш ёки унинг имкониятларини банкда куллаб куриш оркали амалга оширилади. Шун-дай экан, банклар биринчи уринда электрон тулов тизимини ташкил этиш ва банк фаолия-тини автоматлаштириш учун банк технология-лари билан тулик таъминланган булиши лозим. Сунгра бу технологиялар билан амалга оши-риладиган тизим фойдаланувчилар учун содда булиши, яъни молиявий маданияти юкори булмаган ва технологик билими камрок булган ах,оли х,ам фойдалана олиши мумкин булган даражада яратилиши лозим. Бундан ташк,ари, тизим яратувчилари томонидан фойдаланув-чиларнинг бу тизимга булган ишониши учун уларнинг шахсий маълумотлари хавфсизлиги тулик таъминланган булиши керак.

Иккинчидан, масофавий банкхизматларини оммалаштириш учун банкнинг маркетинг сиё-сатини окилона олиб бориш талаб этилади. Унга кура масофавий банк хизмат турлари ва уларнинг имкониятларини банк мижозлари ва ах,олига етаказиш учун семинар тренинглар утказиш оркали бу хизматлар туFрисида фой-

1 Муаллиф томонидан тузилди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 23 мартдаги «Банк хизматлари омма-боплигини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар тутрисида»ги ПК-3620-сон к,арорида банк сох,асига оид бир к,анча мух,им вазифалар белгиланган. Жумладан, банк хизматлари истеъмолчиларнинг хук,ук,лари ва к,онуний манфаатлари х,имоясини таъминлаш, молиявий очик,лик, ах,оли ва тадбиркорлик субъектла-рининг молиявий саводхонлик даражасини ошириш Узбекистон Республикаси Марказий банкининг мух,им вазифаларидан биридир.

Бешичидан, масофавий банк хизматларини ташкил этиш ва ундаги барча х,олатларнинг хукукий жих,атларини узида акс эттирган Марказий банк йурик,номалари ва тижорат банк-лари ички низом ва тартиблари, яъни меъёрий-хукукий асоси яратилганлиги фойдаланувчилар уртасида бу тизимга нисбатан ишонч х,иссини оширади.

Масофавий банк хизматлари ривожланти-рилишига таъсир к,илувчи ташки омилларга куйидагилар киради.

Биринчидан, масофавий банк хизматларида молиявий операцияларни амалга оширишда операцион тизим билан боFлик1 салбий х,олатлар ва фойдаланувчининг нотутри амалга оширган операцияси натижасида операцион рискнинг юз бериши, масофавий банк хизмат тизимларида муаммоли х,олатларда молиявий йукотишлар, фойдаланувчиларнинг эх,тиёткор-сизлик билан к,илган хатолари ва бошк,а х,олатлардаги молиявий йук,отишлар натижасида молиявий рискнинг вужудга келиши масофавий банк хизматларидан фойдаланишга салбий таъсир курсатади. Ундан ташк,ари электрон алок,а каналлари орк,али утувчи молиявий ахборотларнинг х,авфсизлик риски фук,аро-ларнинг банкларга нисбатан ишончи етарли даражада эмаслиги, яъни х,алигача фук,аро-ларнинг купчилик к,исми уз жамFармаларини банкларда эмас, балки кучмас мулк ёки валюта куринишида «ёстик, остида» сак,лашаётгани сир эмас.

Иккинчидан, одамларнинг масофавий банк хизматлари туFрисида хабардорлиги, яъни масофавий банк хизматлари х,ак,ида реклама-лар, банклар сайтлари, як,инлари ёки таниш-ларидан эшитиш орк,али хабардор булади. Айник,са, оFзаки нутк, орк,али виртуал мух,итда

бепул мулокотда масофавий банк хизматлари т^рисидаги сузлар ёки якинлари томонидан етказилиши истеъмолчиларга реклама килишнинг таъсиридан кура таъсирчанрок эканлиги тан олинди. Мисол учун, Ж.Э.Хоган, К.Н.Лемон ва Б.Либаилар томонидан 2004 йил-даги тадкикотига кура, оFзаки нуткнинг сама-радорлиги реклама самарадорлигидан уч баробар юкорилиги аникланди. Бу тадкикот натижасида масофавий банк хизматлари туF-рисидаги х,абарлар оFиздан-оFизга кучиши бу хизматларнинг оммалашиши ва фойдаланув-чиларда ишонч х,иссини оширишда ижобий таъсир курсатади1.

Учинчидан, масофавий банкхизматларини муайян дастур тизимидан фойдаланиб, фой-дали томонларини кабул килиш оркали фой-даланувчи уз ишининг самарадорлигини оши-ришига имкон беради. Умуман олганда, мижоз-лар банклар томонидан такдим этилган масофавий банк хизматларининг куплаб фойдали томонларини тушуниб, янги технологияларни куллаш ва улардан фойдаланишга ижобий муносабатда булишади. Шундай килиб, масофавий банк хизматлари банк сох,асида таъсир-чан наф келтирадиган конструкция сифатида фойдаланилишини эътироф этиш мумкин.

Туртинчидан, банклар мижозларининг сони ошиши ва мижозлари худудий чегарасининг кенгайиши натижасида банклар филиаллари сонини ошириш куп харажатлар билан боFлик булганлиги учун мижозларига замонавий молиявий технологиялар имкониятларидан фойдаланиб, масофадан банк хизматларини курсатишни талаб этади х,амда ортикча куч ва харажатларсиз мижозлар сони ва х,удудий чегарасини ошириб бориш имкониятига эга булади.

Бешинчидан, сунгги бир неча йил ичида мамлакатимизда интернетнинг молия бозо-рида канал сифатида ишлатиш, сотиш ва мижозларга хизмат килиш имконияти пайдо булди. Хозирги вактда тижорат банкларида мижозларнинг транзакциялари учун турли транзакцион моделлар ва янги банк хизмат-лари оркали кулайликлар яратилмокда, пиро-вардида банк мижозлари вакти тежалади,

1 Hogan, J.E., Lemon, K.N., Libai, B., 2004. Quantifying the ripple: word of mouth and adverting effectiveness. J. Advert. Res. 44 (3), 271-280.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

харажатларни камайтиришга хизмат килади х,амда банк хизматларининг тезлиги, шаффоф-лиги, мобиллиги ошиши тобора яхшиланади. Хукуматнинг бу каби банк хизматларига нис-батан давлат сиёсати даражасида эътибор каратиши албатта келгусида уз ижобий нати-жасини беради.

Хусусан, 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар страте-гиясини «Халк билан мулокот ва инсон ман-фаатлари йили»да амалга оширишга оид Ахбо-рот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигининг тармок, дасту-рида компьютер, планшет ёки смартфон курилмаларидан х,амда интернет тармоFидан фойдаланиш имкониятига эга булмаган ах,оли катламлари учун давлат хизматларини курса-тишда турли замонавий технологияларни куллаш оркали кушимча кулайликлар яратиш режалаштирилди.

Хусусан, «Узбектелеком» АК магистрал телекоммуникация тармоFи утказувчанлигини вилоят марказларигача 100 Гбит/с дан 400 Гбит/с гача, туман марказларигача 10 Гбит/с дан 100 Гбит/с гача ошириш чора-лари курилмокда.

Шунингдек, мобиль алок,а тармоFи кенгай-тирилади. Бу борада амалий чора-тадбирлар ишлаб чикилиб, бунда мобиль алок,а тармотини кенгайтириш максадида 1050 та GSM база станцияси урнатилади.

Бундан ташкари, кенг полосали маълумот-лар узатиш тармоклари ривожлантирилади, амалий чора-тадбирлар ишлаб чикилади. Бунда: 620000 портли маълумотлар узатиш курилмалари урнатилиб, лойих,ани амалга ошириш натижасида ах,олига (Triple play) интернет, IP ва видео телефония, IPTV, VPN ва бошк,а турдаги замонавий хизматларни такдим этиш имкониятлари кенгайтирилади.

Оптик толали алока линиялари х,ам кури-лади. Бу буйича ишлаб чикиладиган амалий чора-тадбирларда 2000 км оптик толали алока линиялари курилади, лойих,ани амалга ошириш натижасида ах,олига сифатли кенг полосали телекоммуникация хизматлари курсатиш имко-нияти кенгайтирилади.

2019 йилнинг январь ойи х,олатига кура, Узбекистонда интернет тезлиги утган ойга нис-

батан тушди. Яъни 2018 йил декабрда мобиль интернет тезлиги буйича жах,онда 111 -уринни (2018 йилнинг июлида 124-уринни) ташкил этган булса, 2019 йил январь х,олатига 18 уринга пасайиб, 129-уринни банд этди. Оптик толали интернет тезлиги буйича эса 2018 йил декабрда 108-уринни (2018 йилнинг июлида 130-урин) ташкил этган булса, 2019 йил январь х,олатига 23 уринга пасайиб, 131-уринни банд этди1.

Хусусан, Узбекистонда 2019 йил январь х,олатига мобиль интернет тезлиги 8,80 Мбит/ сонияни, оптик толали интернет тезлиги эса 11,31 Мбит/сонияни ташкил этмокда. Бу эса мобил банкинг ва интернет банкингдан фойдаланиш жараёнида интернет тезлигининг паст эканлигидан далолат бермокда. Хатто, 2017 йил охиридаги х,исоб-китобларга кура, Узбекистон интернет тезлиги жуда ёмон булган давлатлар бешталигига кирган эди. Ушанда мобиль интернет тезлиги 6,47 Мбит/сонияни, оптик толали интернет эса 5,81 Мбит/сонияни ташкил этган эди.

1-расмдан маълум булишича, 2019 йилнинг январь ойи х,олатига мобиль интернет рейтинги буйича етакчи Исландия давлати булиб, бу ерда мобил курилмалар оркали интернетга уланиш тезлиги энг юкори - сониясига нак 73,93 мегабит тезлик билан ишлаши кайд этил-ган. Норвегия 70,29 Мбит/сониялик курсаткич билан 2-уринни эгаллаган булса, кучли учликни 65,68 Мбит/сониялик натижа билан Канада давлати якунлаб турибди.

Кейинги уринларни Катар 59,05 Мбит/сония, Нидерландия 56,87 Мбит/сония, Австралия 56,70 Мбит/сония, Сингапур 54,96 Мбит/сония, Жанубий Корея 52,53 Мбит/сония, Дания 50,12 Мбит/сония ва Бельгия 49,99 Мбит/сония курсаткич билан дунёда мобиль интернет тезлиги буйича биринчи унликдаги уринларни эгаллаган. Шу уринда, Узбекистон мобиль интернет тезлиги буйича рейтингда 8,80 Мбит/ сония курсаткич билан жуда паст уринлардан бири - 129-уринни эгаллаган.

1 http://www.speedtest.net/global-index/uzbekistan

2 Ookla компанисининг Speedtest Global Index статистик маълумотлари асосида тузилди.

3 Ookla компанисининг Speedtest Global Index статистик маълумотлари асосида тузилди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

с

V.

БАНКЛАР ВА МОЛИЯ БОЗОРИ / БАНКИ И ФИНАНСОВЫЕ РЫНКИ

Ю

1-расм. Дунёда мобиль интернет тезлиги буйича етакчи давлатлар ва Узбекистон рейтинги1.

2-расм. Дунёда оптик толали интернет тезлиги буйича етакчи давлатлар ва Узбекистон рейтинги2

2019 йилнинг январь ойи х,олатига Сингапур оптик толали интернет тезлиги буйича етак-чиликни эгаллаган ва унинг тезлиги 194,04 Мбит/сонияни ташкил этган. Сингапурда бошк,а давлатларга к,араганда, ах,оли зичлиги юк,орилиги ва мамлакатда ах,олининг 90%га як,ини интернетдан фойдаланиши сабабли кенг куламли ва кенг полосали технологияларни жорий килиш давлат томонидан куллаб-

кувватланмокда. Кейинги уринларни Гонконг 169,40 Мбит/сония, Исландия 159,30 Мбит/ сония, Монако 152,02 Мбит/сония, Руминия 129,82 Мбит/сония, Жанубий Корея 129,20 Мбит/сония, Венгрия 116,09 Мбит/сония, АКШ 111,65 Мбит/сония, Швеция 111,48 Мбит/сония ва Швейцария 108,85 Мбит/сония тезлик билан эгаллаган. Узбекистон оптик толали интернет тезлиги буйича рейтингда 131 -уринни ва 11.31

ЩТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

2-жадвал. Дунё буйича а^олининг интернетдан фодаланувчилари сони (2018 йил 30 июнь

х,олатига )1.

Дyнë минтaкaлapи Аярли coни (минг) Аярли гани (%Aa) Интepнeтдaн фoйдaлaнyв-чилap coни (минг) XyAyA^ap axoлиcи coнигa ниcбaтaн (%fla) Интepнeтдaн фoйдaлaнyвчилap coнининг жaми фoйдaлaнyвчилapгa ниcбaтaн (%fla)

Ocиë 4207588,2 55,1 2062197,4 49,0 49.0

Якин Шapк 254439,0 3,3 164037,3 64,5 3,9

Aфpикa 1287914,3 16,9 464923,2 36,1 11,0

Oкeaния l Aвcтpaлия 41273,5 0,6 28439,3 68,9 0,7

Eвpoпa 827650,8 10,8 705064,9 85,2 16,8

Лoтин Aмepикacи l Kapиб дeнгизи 652048,0 8,5 438248,4 67,2 10,4

Шимoлий Aмepикa 363844,7 4,8 345660,8 95,0 8,2

Дyнë бyйичa жaми 7634758,4 100,0 4208571,3 55,1 100,0

M6iiT/coHiim.nMK KypcaTKim 6u.naH xyga nacT ypuH^napgaH 6MPMHM эгa^^aгaнuнu KypMWMMM3 MyMKiiH (2-pacM).

Maco^aBUiM 6aHK xM3MaTnapMHMHr puiBoxna-Humra ca6a6 6y^yB4U oMU^^apgaH 6upu 6y UHTepHeT TapMOFugaH ^oMfla^aHyB^u^apHUHr coHU omu6 6opumu ^uco6^aHagu. Xa^apo те.пекoммyнмкaц^m xaMiimTii Mat-nyMoT-napura Kypa, xo3upru KyHga gyHë axo^ucuHiHr 55,1%m UHTepHeTgaH ^oMfla.naHMoK.Aa, ynapHiimr cohm Xo3upru KyHga 4,2 MU^^uapflgaH owraH-nuniHU KypumuMU3 MyMKUH (2-xagBa.n)2. Xuco6-KUTo6^ap myHU KypcaTMo^flaKU, uiHTepHeT $otf-ga^aHyB^u^apu cohm 2018 Mi/mga 2000 Mu.nra Huc6aTaH 1066 $oui3ra omraH.

AyHë MuHTa^a^apu KecuMuga K,apaMflMraH 6y^caK, a^o^ucu энг Kyn iiHTepHeTgaH ^oMga-^aHyB^u MMHTa^a LUmmo^mm AMepuiKa 6ynui6, 6y MMHTa^aga axo-nuHiimr 95 $oii3M UHTepHeTgaH ^ao^ ^oMga^aHca, EBponaga 85,2 $ou3, OKeaHUia Ba ABcTpa-niimfla 68,9 $oui3, ^otmh AMepiKacu Ba Kapu6 geHru3U gaB^naTnapuga 67,2 $oui3, Ak,mh LUapK, gaB^aT^apuga 64,5 $oui3 Ba Ocuië gaB^aT-^apuga 49,0 $oui3 a^o^u UHTepHeTgaH ^oMga-^aHagu. MHTepHeT 3Hr KaM oMMa^amraH MUHTaK,a A^piKa gaB^aT^apu 6ynui6, axo^uHurnr 36,1 $oui-3uriHa 6y xu3MaTgaH ^oM^a^aHaflu.

1 Internet world stats MatnyMornapu acocuga MyaAnu^ ToMoHigaH Tysu^gu.

2 Internet world stats Copyright © 2018, Miniwatts Marketing Group. All rights reserved worldwide.

Шун^ к1apaмacдaн, 2018 йил 30 июнь x^awa ^pa, Нopвeгия axoлиcининг 99,2%и, Фoлклaнд opoллapи axoлиcининг 99,2%и, Иcлaндия axoлиcининг 99%и, Лиxтeнштeйн axoлиcининг 98,4%и, Биpлaшгaн Apaб Aмиp-лиги axoлиcининг 98,4%и, K^ap axoлиcининг 98,1%и, Бaxpaйн axoлиcининг 98%и, Бepмyдa opoли axoлиcининг 98%и, Kyвaйт axoлиcининг 97,8%и, Эcтoния axoлиcининг 97,7%и, Дaния axoлиcининг 96,9%и, Люкceмбypг axoлиcининг 96,9%и, Швeция axoлиcининг 96,7%и, Гepмaния axoлиcининг 96,2%и, Нидepлaндия axoлиcининг 95,9%и, АК.Ш axoлиcининг 95,6%и вa Moнaкo axoлиcининг 95,5%и интepнeтдaн ^нг фoйдa-лaниб кeлaëтгaн бyлca, Aфpикa китъacидa жйй-лaшгaн Maлaви axoлиcининг 9,5%и, Либepия axoлиcининг 8,1%и, Coмaли axoлиcининг 7,9%и, Maдaгacкap axoлиcининг 7,2%и, Гвинeя-Биccay axoлиcининг 6,3%и, Koнгo Дeмoкpaтик Pecпyб-ликacи axoлиcининг 6,1%и, Бypyнди axoли-cининг 5,5%и, Mapкaзий Aфpикa Pecпyбликacи axoлиcининг 5,4%и, Чaд axoлиcининг 5,0%и, Fapбий Caxapa axoлиcининг 5,0%и, Нигep axoлиcининг 4,3%и вa Эpитpeя дaвлaти axoли-cининг 1,4%ини интepнeт фoйдaлaнyвчилap тaшкил этгaнлиги бу дaвлaтлapдa xaли xaм интepнeтдaн фoйдaлaниш дapaжacи жyдa пacт-лигидaн дaлoлaт бepaди. Шимoлий Kopeядa

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

f ч_

БАНКЛАР ВА МОЛИЯ БОЗОРИ / БАНКИ И ФИНАНСОВЫЕ РЫНКИ

2D

о

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

интернетдан х,аттоки умуман фойдаланил-майди.2

Шу билан бир каторда, дунё буйлаб мобиль алок,а фойдаланувчиларнинг сони 2016 йилда 2,9 миллиардга, 2017 йилда 3,3 мииллиардга, 2018 йилда 3,7 миллиардга етди ва 2022 йилга келиб 4,4 миллиардга етишини алох,ида эъти-роф этиш лозим. 2017 йилда жами дунё ах,олисининг 48%идан ортиFи мобиль алока воситаларидан фойдаланиб келмокда3.

Мамлактимизда х,ам 2013 йил 1 январь х,олатига кура, интернет фойдаланувчилари жами сони тахминан 6070,1 минг нафарни таш-кил этди ва 2017 йил 1 апрелга келиб 14756,9 минг нафарга, 2018 йил 30 июнга келиб 15453,2 минг нафарга, 2019 йил 1 январга келиб эса 20000,0 минг нафарга етганини таъкидлаб утиш лозим4. Шу билан бирга, фойдаланувчиларга кулай булган янги технологиялардан бири -мобиль телефон оркали интернет тизимидан фойдаланишдир. Хусусан, Узбекистан Респуб-ликасида мобиль абонентлар сони 2019 йил 1 январга келиб 22,8 миллионга етган, шундан

1 http://ccitt.uz/uz/ - Узбекистан Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожланти-риш вазирлиги расмий веб сайти маълумотлари..

2 Internet world stats маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди.

3 https://www.strategyanalytics.com/strategy-analytics/ blogs/smart-phones/2016/12/21/44-of-world-popula-tion -will -own-smartphones-in-2017#.WjkldlmkDIU

4 http://ccitt.uz/uz/ - Узбекистан Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожланти-риш вазирлиги расмий веб сайти маълумотлари.

мобиль интернет фойдаланувчилари сони 15 миллиондан ортик булиб, бу уз навбатида мобиль телефонларнинг интернетга чикишда купрок кулланилишидан далолат беради. Интернет ва мобиль алоканинг барча фойдаланувчилари банклар учун истикболли мижоз-лар х,исобланади ва масофавий хизматларнинг кулай томонларини курсатиб бериш йули билан ушбу булажак мижозларни банкка жалб килиш факат ушбу банкнинг хатти-х,аракат-ларига боFлик, холос. Чунки уз маблаFларини банкда саклаган жисмоний шахс масофавий банк хизматлари оркали нафакат уз х,исоб-раками туFрисидаги ахборотларни олиши, балки мобиль алока, интернет, телевидение, коммунал хизматлар ва шу каби куплаб хизмат-лардан фойдаланганлик учун туловларни амалга ошириши мумкин.

Юкоридаги масофавий банк хизматларининг ривожланишига таъсир этувчи омиллардан ташкари яна бир канча муаммоли х,олатларни бартараф этиш лозим.

Биринчидан, мах,аллий ах,оли банкларда уз операцияларини амалга оширганда купрок банк ходимлари билан туFридан-туFри мулокотни афзал куришади ва амалга оширилган х,ар бир операция буйича тасдикловчи ^ужжатларни олишга одатланиб колишган. Бундай ^олат ах,олининг менталитетини узгартириш учун а^олига масофавий банк хизматларининг имко-ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

ниятлари ва хавфсизлиги борасидаги тушунти-риш ишларини олиб боришни талаб этади.

Иккинчидан, куплаб инсонлар янги масофавий банк хизматлари буйича тушунчаларининг кам-лиги сабабли янги замонавий технология ва тизимдан биринчи бор фойдаланиб куришда чучишмокда, чунки х,ар бир янги дастурий тех-нологиялар даставвал фойдаланишда бир мунча кийинчиликларни келтириб чикаради. Шунинг-дек, банклар доимий равишда уз дастурий тизим-ларида хизмат турларини такомиллаштириб борадилар. Такомиллаштириш мобайнида банклар фойдаланувчилар учун дастурларни бироз соддалаштиришга хам харакат килишлари лозим, акс холда мижозларнинг технологик куникмалари етишмаган кисми учун кийинчилик туFдиради. Шунинг учун х,ар бир банкнинг АТ-мутахассислари фойдаланиш учун осон ва куп функцияли тизим-ларни яратиши ракобат шароитида мижозларини самарали хизматлар билан таъминлаган булади.

Учинчидан, Республикамизнинг чекка туман-ларида электр энергиясининг тез-тез учиб туриши ва бунинг натижасида мижозларга вактида алока хизмати ва бошка молиявий хизматларни курсатиб булмайди. Бундай жойларда интернет тезлиги жуда паст эканлиги масофавий банк хиз-матларидан фойдаланишда хар хил тушунмов-чиликларни келтириб чикаради. Ушбу худудларда банк мижозлари хали хам уз банк амалиётини тулиFича банкда амалга оширмокда. Шундай экан,. банклар ушбу худудларда хам масофавий банк хизматларини жорий этишга эътибор каратиши лозим.

Туртинчидан, тижорат банклари учун замонавий технологиялар ва дастурий таъминотларни сотиб олиш ва урнатиш нархининг бироз ким-матлиги учун банклар смартфон ва компьютер-ларга асосланган узларининг махсус дастурла-рини жорий килишлари масофавий банк хиз-матларида янги имкониятлар яратиш, харажат-ларни тежаш имконини беради. Бу банкларнинг ахборот технологиялари буйича мутахассислари

ва дастурчиларига катта масъулият юклайди ёки махаллий бошка мутахассислар кумагини талаб этади.

Бешинчидан, масофавий банк хизматларини замонавий даражага олиб чикиш учун алока ва интернет кун давомида 24 соат ишласа-ю, масофавий банк хизматлари оркали мижозлар туловларни утказишда операцион куннинг ёпи-лишига кадар фойдаланиши мумкин. Агар мижозлар турли банклар мижози булса, туловларни факатгина жорий кунда соат 1700 га кадар амалга ошира олади. Яъни масофавий банк хизматлари хам анаъанавий хизматлар каби Марказий банкнинг Ахборотлаштириш Бош маркази томонидан белгиланган вактга кадар фойдаланилади.

Шунинг учун алока ва интернетнинг кун давомида 24 соат ишлашини инобатга олиб, банк-ларда алохида платформа яратиб, операцион кун булмаган вактда хам автоматик равишда масофавий банк хизматларида тулов амалиётларини амалга ошириш имкониятларини куриб чикиш лозим. Бу айникса иктисодиёт ракамлашиб, тулов тизими йилдан-йилга тезлашиб ва банк мижозлари сони ортиб бораётган бир пайтда амалга оширилиши талаб этиладиган мухим вазифалар-дан биридир.

Хулоса ва таклифлар

Хулоса килиб айтганда, банк ва мижоз уртасидаги муносабатларда замонавий ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш, шу жумладан харажати нисбатан кам булган электрон ракамли технологияларга асосланган молиявий хизматларни жорий килишни раFбатлантириш механизмини яратиш, респуб-ликамиз буйлаб барча банк филиалларида 24/7 режимидаги смартофисларни очиш хамда банк карталари ва уларга хизмат курсатувчи жихозлар (тулов терминали, инфокиоск ва банкоматлар) сонини кескин ошириш оркали банк мижозлари ва мамлакатимиз ахолиси учун кулай хизматларни таклиф этиш бугунги куннинг долзарб масаласи саналади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

A^aÔMëT^ap pyuxaTM:

1. Y36eKicToH Pecny6^UKaci npe3UfleHTUHUHr 2018 Mum 23 MapTgaru «BaHK xi3MaT^apu oMMa6on^uruHi omupum 6yMurna KywuiM^a 4opa-Tafl6up^ap TyFpucufla»ru nK-3620-coH^u Kapopii.

2. 2017-2021 Mui-onapAa Y36eKicToH Pecny6^UKaciHU piiBoxnaHTMpMWHMHr 6emTa ycTyBop MyHa^umu 6yMurna XapaKaT^ap cTpaTeriiflcMHM «Xa^K 6umaH MynoKoT Ba mhcoh MaH^aaT-napu Mumu^ga aMa^ra omupumra oug Ax6opoT TexHo^orua^apu Ba KoMMyHM^iifl.napMHM piiBox-^aHTipum Ba3up^uruHiHr TapMoK gacTypu.

3. Hogan J.E., Lemon K.N., Libai B., 2004. Quantifying the ripple: word of mouth and adverting effectiveness. J. Advert. Res. 44 (3), 271-280.

4. Koenig-Lewis N., Palmer A. and Moll A. 2010. Predicting young consumers' take up of mobile banking services. International Journal of Bank Marketing28(5):410-32. doi:10.1108/ 02652321011064917., Venkatesh, V., and F. D. Davis. 2000. A theoretical extension of the technology acceptance model: Four longitudinal field studies. Management Science46(2):186-204. doi:10.1287/ mnsc.46.2.186.11926.

5. http://www.speedtest.net/global-index/uzbekistan

6. https://www.strategyanalytics.com/strategy-analytics/blogs/smart-phones/2016/12/21/44-of-world-popula-tion-will-own-smartphones-in2017#. WjkldlmkDIU

7. http://ccitt.uz/uz/ - Y36eKicToH Pecny6^iKacu Ax6opoT TexHo^orua^apu Ba KoMMyHiKa-цua^apuнu puiBoxnaHTupuw Ba3ip^uru pacMiM Be6 caMTi Mat.nyMoT.napM.

8. Ookla KoMnaHucuHiHr Speedtest Global Index cTaTicTUK Mat.nyMoT.napM.

9. Internet world stats Mat.nyMoT.napM.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.