Научная статья на тему 'Банк рискалари ва уларни бартараф қилишнинг долзарб масалалари'

Банк рискалари ва уларни бартараф қилишнинг долзарб масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1081
219
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
банк тизими / банк рисклари / рискларни таснифлаш / кредит даромадлари / нокредит даромадлари / Банковская система / банковские риски / классификация рисков / кредитные доходы / не кредитные доходы

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тожиев Мираъзам Мирсоли Ўғли

Мақолада банк рискларининг асосий турлари ва уларни таснифланиши кўриб чиқилган. Банк маҳсулотларининг даромадлилиги (кредит даромадлари ва нокредит даромадлари) тўғрисида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

БАНКОВСКИЕ РИСКИ И АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ИХ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ

В статье рассматриваются основные виды банковских рисков и их классификация. Приводятся данные о доходности банковских продуктов: кредитных и не кредитных в республике Узбекистан.

Текст научной работы на тему «Банк рискалари ва уларни бартараф қилишнинг долзарб масалалари»

ТОЖИЕВ Мираъзам Мирсоли угли,

«Ориент Финанс» ХАТБ Ижрони назорат килиш булимининг бошлиFи

БАНК РИСКАЛАРИ ВА УЛАРНИ БАРТАРАФ КИЛИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ

УДК 336.717.06

ТОЖИЕВ М.М. БАНК РИСКАЛАРИ ВА УЛАРНИ БАРТАРАФ ЦИЛИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ

Маколада банк рискларининг асосий турлари ва уларни таснифланиши куриб чикилган. Банк мах,сулотларининг даромадлилиги (кредит даромадлари ва нокредит даромадлари) туFрисида маъ-лумотлар келтирилган.

Таянч иборалар: банк тизими, банк рисклари, рискларни таснифлаш, кредит даромадлари, нокредит даромадлари.

ТАДЖИЕВ М.М. БАНКОВСКИЕ РИСКИ И АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ИХ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ

В статье рассматриваются основные виды банковских рисков и их классификация. Приводятся данные о доходности банковских продуктов: кредитных и не кредитных в республике Узбекистан.

Ключевые слова: Банковская система, банковские риски, классификация рисков, кредитные доходы, не кредитные доходы.

TADJIEV M. BANKING RISKS AND ACTUAL ISSUES OF THESE PREVENTION.

There is considered in the article the types of banks risks and these classification. In the article are provided data for banks earnings from different products, including interest accruing revenues and operations revenues.

Keywords: Banking system, banking risks, risks classification, interest revenues, operation revenues.

Жацон амалиётида банк муассасаларининг 300 дан ортик турдаги банк махсуллари маълум булиб, банклар молия харакатини юзага келтириб, мамлакат иктисодиётининг кон томири вазифасини утайди. Бунда банклар тижорий сохага хос - куплаб тавакалчили-кларга дучор буладилар. Вахоланг-ки, бозор иктисодиёти шарои-тида банкларнинг мохияти мунчалик катта экан, банк тавакалчи-лиги иктисодиёт тавакалчилиги сифатида курилиб, уни бартараф килиш иктисодиёт тараккиётининг энг мухим масалалар каторида курилади.

2018 йил Узбекистонда "Фаол тадбиркор-лик, инновацион гоялар ва технологияларни к,уллаб-к,увватлаш йили" деб эълон к,илиниши, республикада фаолият юритаётган банклар олдига янги мухим масалаларни хал килиш вазифасини куйди. Иктисодиётни инновацион йуналишга утиши катта рисклар билан боFлик. Бу рисклар инновацион Fояларни самарали молиялаш билан боFлик ва банк тизимидан маълум мустахкамлик ва баркарорликни талаб килади. Агар банк тизими мазкур масалани ечишга етарлича салохиятга эга булмаса, мустахкамлиги паст булса, инновацион Fояларни молиялаштириш билан боFлик таваккал-чилик, тижорат банкларга хос булган таваккалчи-лик билан бирга хал килиб булмайдиган муаммога айланади.

2017-2021 йилларда Узбекистан Республи-касини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича ^аракатлар стратегиясини "Фаол тадбиркорлик, инновацион гоялар ва технологияларни цуллаб-цувватлаш йили"да амалга оширишга оид Давлат дастурида1 ахоли ва тадбиркорлик субъектларининг банк тизимига ишончини кучайтириш, банклар билан тадбиркорлик субъектлари уртасида самарали ва узаро манфаатли хамкорлик муносабатларини таъ-минлаш вазифаси куйилган.

Одатда банклар томонидан амалга оширила-диган операцияларни иккита йирик гуру^га ажратилади: актив ва пассив операциялар. Ушбу операцияларни амалга оширишда бан-кларда х,ар ^андай тижорий муассаса син-гари хавф-хатарлар пайдо булиб, уларнинг олдини олиш банкнинг йиллик исти^болли бизнес режасида уз ифодасини топади. Зарар-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг "2017 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини «Фаол тадбиркорлик, инновацион Fоялар ва технологияларни куллаб-кувватлаш йили»да амалга оширишга оид давлат Дастури т^рисида"ги 2018 йил 22 январь, пФ-5308-сон Фар-мони

ларнинг юкори булиши банкларда йукотишлар булишига олиб келади. Йукотишлар эса банк фойдасини камайтирувчи омил х,исобланиб, у банк фаолиятининг рисклилик даражасига боFлик1 булади.

Рискнинг ^ажми банк амалга оширади-ган операцияларининг рисклилик даражасига, банкнинг риск сохасидаги стратегияси сифатига боFлик булади. Банк рах,бариятининг фойдани купайтиришга интилиши эхтимолий зарарларни имкон кадар камайтириш билан бирга кечади. Ушбу икки максад бир-бирига муайян даражада зид булиб, бу банк маъмурияти ва унинг омо-натчилари манфаатларининг карама-каршилиги билан боFликдир. Банк маъмурияти фойдани купайтиришга интилади ва кушимча фойда олиш учун риск килишга тайёр туради. Омонатчи учун эса маблаFларининг сакланиши ва банкга ишонч масаласи мух,имрокдир. Даромадлилик ва риск уртасидаги макбул нисбатни сак,лаб туриш банкни бошкаришнинг энг асосий ва мураккаб муаммо-ларидан биридир.

Тижорат банкларида рискларни минималлаш-тиришга риск стратегиясини ишлаб чик,иш орк,али эришилади. Банк рискини бошкариш тизими рискнинг юзага келишини олдиндан х,исоб-китоб килиш, риск туфайли юзага келадиган салбий холатларга йул куймаслик ёки уларнинг таъси-рини камайтириш борасида чора-тадбирлар, усул-лар йиFиндисини уз ичига олади. Банк рискини бошкариш тизимининг обоекти банклар фаолия-тида юзага келувчи рисклар булса, унинг субоекти сифатида рискга уз таъсирини утказувчи гурух,, банк булими ходими ёки менежери хисобланади. Банк рискларини бошк,ариш стратегиясини ишлаб чикиш учун банк фаолиятини чукур билиш, банк бажарадиган операцияларнинг самарадорли-гини аниклай билиш, банкнинг кредит, инвестиция, валюта сиёсати ва бошк,а фаолиятлари буйича оптимал карорлар кабул килишга эришиш, мижоз-ларнинг хужалик фаолияти ва уларнинг молиявий ахволи, тармоклар фаолиятининг хусусиятлари ва бошкаларни билиш лозим.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

Бозор иктисодиёти шароитида риск бу - тад-биркорликнинг энг асосий элементларидан бири хисобланади. Рискнинг узига хос хусусиятлари бу - ноаниклик, кутилмаган холат, ишончсизлик ва тахмин. Сиёсий ва иктисодий нобаркарорлик шароитида риск даражаси ошади.

Рискнинг иккита функцияси бор: раFбатлантирувчи ва химояловчи.

Рискнинг раFбатлантурувчи функциясининг иккита жихати бор, яъни конструктив ва деструктив. Конструктив жихати шундай бир холатда юзага келадики, бунда риск иктисодий карорларни хал килишда катализатор ролини уйнайди, айникса инновацион, инвестицион карорларни кабул килишда. Деструктив куриниши эса асосланмаган риск билан кабул килинган ва амалга оширилган карорлар натижасида юзага келади.

Рискнинг химояловчи функцияси хам икки жихатга эга: тарихий-генетик ва ижтимоий х,ук,ук,ий. Тарихий-генетик жихати шундан иборатки, инсон-лар доимо табиий тарзда келадиган, кутилмаган нохуш вокеалардан узларини асраш шакллари ва воситаларини излайдилар.

Амалиётда бу сугурталанган резерв фондла-рини ташкил этиш, тадбиркорлик рискларини сугурталаш каби куринишларда намоён булади. Ижтимоий-хукукий жихати эса, хужалик, мехнат, жиноий конун хужжатлари тупламида риск кате-горияларини жорий килишда намоён булади.

Хар кандай иктисодий фаолият фойда олишга каратилганидек, тижорат банклари фаолияти-дан кузланган натижа хам биринчи навбатда фойда олишдир. У эса албатта риск билан боFлик булади. Шу туфайли тижорат банклари олдида турган биринчи максад - бу риск ва фойдалилик уртасидаги оптимал даражага эришишдир.

Узбекистонда бозор муносабатлари тамойилла-рининг амал килиши тижорат банкларидан уз фао-лиятлари билан бо^лик рискларни бошк,а хужалик субоектларига нисбатан купрок урганишларини талаб этади. Чунки тижорат банклари уз фаоли-ятлари билан бир томондан, уз акциядорлари олдида жавобгар булсалар, иккинчи томондан, уз мабламарини ишониб топширган ва банк хизмат-ларидан фойдаланаётган мижозлар олдида маж-буриятга эгадирлар.

Ривожланган мамлакатлар банкларига нисбатан МДХ давлатлари шу жумладан, республикамиз банклари фаолияти янада купрок рискка эга булмокда. Бунинг асосий сабаби режали иктисодиёт даври-даги банк фаолиятини бугунги давр талабига жавоб берадиган холда кайта ташкил этилмаганлиги ва янги турдаги банк операцияларини амалга оши-

ришда етарли тажрибанинг йуклиги банклар фао-лиятидаги риск даражасининг янада ошишига олиб келмокда.

Шу туфайли банк риски, унинг мохияти, тур-лари, келиб чикиши сабабларини чукур урганиш амалиёт учун хам мухим ахамият касб этади. Банк риски иктисодий рискларнинг бир кисмини ташкил килиб банк билан жисмоний ва юридик шахслар уртасидаги иктисодий муносабатларга таянади.

Банк фаолиятида рискларнинг юзага келиши-нинг куйидаги сабаблари мавжуд:

- бозорни яхши урганмаслик;

- ресурсларни жалб килиш ва уларни жой-лаштириш сохасида маълумотларнинг етарли эмас-лиги;

- кредитланадиган лойиха, объект ва мижозлар туFрисида, уларнинг молиявий ахволи туFрисидаги маълумот ва ахборотларнинг тулик эмаслиги;

- тармоклар фаолияти хусусиятининг ино-батга олинмаслиги;

- субъектлар ёки мижозларнинг онги, сави-яси, маблаFлардан фойдаланиш буйича билими ва максадларининг турли хиллиги; ва бошкалар хисобланади. Шу сабабли банк рискларининг иктисодий категория сифатида таърифи унинг объектив ва субъектив сабаб ва окибатларини узида ифода этади.

Юкоридагиларга асосланган х,олда, банк риски банк фаолиятини амалга ошириш жараёнида банк мабларларининг бир кисмини йукотиш, ёки даро-мад ололмаслик шароитида ижобий натижага умид килиб, банк операцияларини (депозит, кредит, инвестиция, валюта) утказишда, юкорида келти-рилган салбий холларни юзага келиш эхтимоли деган таъриф келиб чикади. Бунда биринчидан, банкларнинг турли операциялари, х,ох у ресурс-лар жалб килиш билан боFлик операция булсин, хох, у маблаFларни инвестиция килиш ёки кредит бериш, юкори даромад олиш максадида хавфли валюта операцияларини утказиш булсин - банк-нинг барча операциялари унинг маълум бир йукотишлар билан боFлик шароитда эканлигини таъкидлаб утиш лозим. Иккинчидан, банк доимо хар бир операцияси унга ижобий натижа келти-ришга умид килган холда бир турдаги операци-яни амалга оширади.

Банк фаолиятининг риск билан борлик булиши харажатлар, зарарлар ва йукотишлар каби катего-рияларнинг доимий учраб туришини ва улар банк амалиётининг кунлик мониторингида булишини такозо килади. Банкларда харажатлар, зарар ёки йукотишлар - булар уз-узидан риск хисобланмайди. Бу тушунчаларнинг хар бири узининг мохия-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

Жадвал 1. Банк рискларининг классификацияси1

Мезонлари Риск турлари

Банк фаолияти натижаларига таъсир этиш даражасига кура паст, уртача ва тулик, рисклар

Вужудга келиш шаклларига кура Тизимли рисклар, номунтазам рисклар

Вужудга келиш сабабларига кура соф ва сунъий рисклар

Таъсир вактига кура Утмиш билан боFлик, жорий ёки истикболдаги рисклар

Бошкариш усули буйича Очик, ва ёпик,

Хисоблаш усулига кура Умумий ва хусусий

Вужудга келиш сохасига кура Ташки ва ички рисклар

тига эга. Банкнинг депозитлар, жамFармалар ва бошка жалб килинган маблаFлар буйича фоиз тулаш, бошка молия-кредит институтларидан жалб килинган маблаFлар учун фоизлар тулаш, банк ходимлари учун иш хаки тулаш ва бошка операцион харажатлари билан боFлик рисклари куйидаги шаклларда намоён булиши мумкин: бозор иктисодиётида юз бераётган узгаришлар ахоли жамFармалари буйича туланадиган фоиз ставкаларини оширишда, кредит ресурсларининг этарли эмаслиги, кредит ресурсларини сотиб олиш кийматининг ошиши, банк ходимларининг иш хаки билан боFлик харажатлари ошиб кетиши каби-ларда уз ифодасини топади. Банк харажатларининг меоёрдан ошиши, даромад ола олмаслиги банкга зарар олиб келади.

Банкнинг зарар куриши банк фаолиятида учрай-диган рискларнинг олдини ололмаслик, ундан коча олмаслик натижасида юзага келади. Банк фаолиятида рисклар келажакда амалга ошириладиган операцияларни олдиндан обдан тахлил килмаслик, холатни яхши урганмаслик, маблаFларни сама-рали жойлаштирмаслик, бозор имкониятларига тугри бахо бермаслик, банк фаолияти учун салбий натижаларга олиб келиши мумкин булган бошка холатларни олдиндан сеза олмаслик туфайли юзага келиши мумкин.

Юкоридаги жадвалда келтирилган ташки ва ички рискларга батафсилрок тухталинадиган булса, ташци рискларга кирувчи:

Табиий-ицлим рисклари табиий офат ва халокатлар — зилзила, сув тошк,ини, бурон, ёнFин, эпидемия; одамларнинг ноурин фаолияти натижасида экологик мувозанатнинг бузилиши ва бошкаларга боFлик.1

Мамлакат риски, халкаро банк амалиётида ва банк ташкилотлари, кушма банклар фаоли-

1 Муаллиф томонидан куйидагилар асосида ишлаб чикилган: http://www.risk24.ru/bankriski2.htm; https:// creativeconomy.ru/lib/3380

ятида пул окими, кредит ва хисоб операция-лари сохасида булган рисклар билан бевосита боFликl. Бу рискларнинг булиши ва уларнинг дара-жаси эса импортёр ёки экспортёр давлатлар ёки контрагент мамлакатлардаги сиёсий-иктисодий баркарорликка боFлик. Хар бир мамлакатдаги иктисодий ва сиёсий баркарорликка асосланиб, шу мамлакатдаги риск даражасини бахолай олиш чет эл капитали иштирокида ташкил топган кушма банклар ва бош лицензияга эга булган банк ташкилотлари учун долзарбдир.

Банк амалиётида унинг рахбарияти чет эл контрагентларининг молиявий баркарорлигига нотуFри бахо бериш натижасида анча хатоларга йул куядилар. Шунинг учун бирор давлат билан узвий иктисодий алокани урнатишда, айникса кредит ва хисоб-китоблар билан боFлик муносабат-ларни олиб боришда, ундаги иктисодий-сиёсий баркарорликни тах,лил килиб риск даражасини аниклаш лозим.

Мамлакат рискини бахолашда асосий курсаткичлар сифатида куйидаги курсаткичларни тахлил килиш лозим:

• иктисодиётнинг самарадорлиги (бунда давлат буйича ялпи миллий махсулотнинг уртача йил-лик усиши хисобланади);

• сиёсий риск даражаси;

• жахон банки маолумотларига асосан олин-ган кредитлар микдори, улар буйича карздорлик даражаси, кредитни кайтиб тулаш жараёнининг амалга оширилиш сифати, экспорт хажми, ташки карзлар, ташки савдо обороти ва бошкалар;

• банк кредитларини олиш имконияти;

• киска муддатли кредитлаш имконияти;

• узок муддатли кредитлаш имконияти;

• форс-мажор холатларининг юзага келиши;

• мамлакатнинг кредитга лаёкатлилик даражаси; ташки карзлар буйича туланмаган мажбу-риятлар ва бошкалар.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

Рискнинг асосий турлари1 бир-бири билан боFлик ва амалиётда уларни ажратиш купинча мураккабдир. Уз навбатида сиёсий ва иктисодий риск хам ички, хам ташки булиши мумкин. Алохида олинган банк фаолиятига сезиларли таъсир килувчи рисклар ички рисклардир.

Банклар ички рискларига банкнинг уз фаоли-яти, унинг мижоз (карздор)лари ёки унинг муайян контрагентлари билан булган фаолиятига боFлик рисклар киради. Банкнинг уз рахбариятининг тад-биркорлик фаоллиги, оптимал маркетинг страте-гияси сиёсати ва тактикасини танлаш хамда бошка омиллар ички риск даражасига таъсир курсатади.

Ички рисклар банк операцияларининг хусуси-яти, банк мижозларининг таркиби ва тижорат бан-кларининг турлари буйича гурухларга булинади.

Банк операциялари хусусиятига кура рисклар:

• балансга кирувчи операцион рисклари;

• балансдан ташк,ари операциялар рисклари;

• молиявий хизматларни амалга ошириш билан боFлик рисклар; - га булинади.

Уз навбатида балансга кирувчи операцион рисклари банкнинг актив операциялари риски, банкнинг пассив операциялари риски, активлар ва пассивларни бошкариш сифати билан боFлик рискларга булинади.

Актив операциялар рискига кредит, хисоб-китоб, касса, бозор, валюта, лизинг, факторинг рисклари, молиялаш ва инвестициялар билан боFлик рисклар киради.

Кредит риски мижоз томонидан асосий карз суммасини ва кредит буйича фоизларни тулай олмаслик эхтимоли булганда юзага келади. Банк кредит бериб, унинг урнига мижознинг тегишли хужжатларини олади. Бу хужжатлар мохияти жихатидан тулаш туFрисидаги ваъдадан иборат. Карздорлар томонидан ваъда килинган фоизлар ва кредит асосий суммасининг бир кисми ёки хаммасининг туланмаслиги, охир окибатда банк учун зарар олиб келади, бу эса уз навбатида банк капиталини камайтириши мумкин.

Одатда банк капитали жами берилган кредит-лар ва рискли кимматли котозларга инвестициялар суммасининг 10% дан ошик булмаган микдорда булиши лозим. Кредит ва инвестицион фаолият-даги бир неча хатолар - банк капитали олинган зарарларни крплашга хам етмай колиши холатига олиб келиши мумкин. Бунинг ок,ибатида банк (дав-лат органлари тегишли тартибда молиявий ёрдам бермаса) банкрот булади ва ёпилади. Банк кредит-

ларида учрайдиган рискларининг энг куп ишлати-ладиган курсаткичлари2:

• харакатсиз (муаммоли) кредитларнинг -жами кредитлар ва лизинг буйича мажбурият-ларнинг хажмига нисбати;

• кредитлар буйича хисобдан чикариш (зарарга олиб бориш) суммасининг - кредитлар ва лизинг буйича мажбуриятларнинг жами сум-масига нисбати.

Риск даражасини бахолашга хамда уни камай-тиришга каратилган энг кадимий чоралардан бири бу рискларни сугурта килиш усулидир. Бугунги кунда республикамиз тижорат банкларининг бу усулдан фойдаланишлари бир мунча кийинрок булмокда, чунки утиш даврида барча МДХ дав-латларидаги каби бизнинг республикамизда хам сутурта фаолияти янги давр талаблари остида кайта ташкиллаштирилмокда ва янги узлаштирилаётган сохалар каторига кирмокда. Банк рискларини пайдо килувчи факторлар асосида энг аввало иктисодий хамда сиёсий факторлар ётади.

2016 йил якуни буйича банк тизими капитали-нинг етарлилик даражаси халк,аро Базель кумитаси томонидан белгиланган халкаро стандартлардан деярли 3 баробар юкори булган, хамда актив-ларнинг 23,49%ини ташкил этди. Банклар молиявий холати баркарорлигини акс эттирувчи бошка мухим курсаткичлардан бири - банк тизимининг ликвидлик даражаси юкори даражада сакланиб колди ва 64,41%ни ташкил этди (30% даражада «юкори» курсаткич деб бахоланади).

Тижорат банклари томонидан ресурс базасини кенгайтириш ва мустахкамлаш, хужалик субъект-лари ва ахолининг буш пул мабларларини сафар-бар этиш буйича фаол сиёсат юритилиши туфайли 2016 йил январь-декабрида банк тизимининг уму-мий капитали ва депозит портфели юкори сурат-лар билан усиши таъминланди.

Тижорат банкларининг умумий капитали утган йилга нисбатан 20,2%га ортди ва 2017 йил 1 январ холатига 9,4 трлн.сумни ташкил этди. Бунда, банклар жами капиталининг усиши, асосан кушимча акцияларни чикариш ва инвесторлар орасида жой-лаштириш, шунингдек банклар фойдасининг бир

1 http://projectimo.ru/upravlenie-riskami/vidy-riskov.

2 https://cyberleninka.rU/a rticle/n/osnovnye-tipy-bankovskih-riskov

3 Узбекистан Республикаси Марказий банкининг Статистик бюллетени. 2018 йил 1 чорак. Тошкент 2018, 30 б. http://cbu.uz/uzc/publikacii/buleten/

4 Узбекистон Республикаси Марказий банкининг Статистик бюллетени. 2018 йил 1 чорак. Тошкент 2018, 29

б. http://cbu.uz/uzc/publikacii/buleten/

5 ^^

Жадвал 2. Узбекистон Республикаси банк тизими молиявий барк,арорлигининг асосий

курсаткичлари (%)1

01.01. 01.01. 01.01. 01.01. 01.01.

№ Курсаткичлар 2013 й 2014 й 2015 й 2016 й 2017 й

холатига холатига холатига холатига холатига

Таваккалчиликни хисобга олган холда

тахмин килинган активларга нисбатан 24,3 24,3 23,8 23,61 23,49

регулятив капитал

Таваккалчиликни хисобга олган холда

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

тахмин килинган 1-боскич регулятив 22,3 22,5 22,1 21,59 21,51

капитал

Ишламаётган ссудалар захираларни чегириб ташлаган холда/ капиталнинг 1,0 0,9 0,9 0,91 0,93

умумий хажми

Ишламаётган ссудалар/ ссудаларнинг умумий суммаси 0,5 0,4 0,4 0,42 0,44

Активларнинг рентабеллиги 1,9 1,95 1,97 2,01 1,97

Капиталнинг рентабеллиги 16,3 17,2 17,6 17,53 17,77

Фоизли маржа / ялпи даромад 36,4 36,4 37,2 38,76 38,80

Фоизсиз харажатлар/ ялпи даромад 65,6 64,0 60,2 60,88 60,84

Ликвидли активлар/хамма активлар 31,8 31,9 31,9 31,39 31,20

Ликвидли активлар/киска муддатли мажбуриятлар 73,4 73,5 74,7 74,27 73,91

Давр охиридаги умумий капитал/ хамма активлар 11,4 11,2 11,7 11,25 10,68

Жадвал 3. Узбекистон Республикаси тижорат банкларининг асосий иктисодий нормативлари2

Иктисодий норматив номи Курсаткич таърифи Норматив

1 Капиталнинг етарлилик курсаткичлари

1.1 Капиталнинг етарлилик коэффициенти Регулятив капиталнинг хатарни хисобга олган холда тахмин килинган активпарга нисбати Мин. 0,115

1.2 I даражали капиталнинг етарлилик коэффициенти I даражали капиталнинг хатарни хисобга олган холда тахмин килинган активпарга нисбати Мин. 0,085

1.3 Левераж I даражали капиталнинг жами активларга нисбати, номоддий активларни чегириб ташлаган холда Мин. 0,06

2 Ликвидлик курсаткичлари

2.1 Жорий ликвидлик коэффициенти Ликвид активлар ва сундириш муддати 30 кунгача булган активлар суммасининг талаб килиб олгунча ва сундириш муддати 30 кунгача булган мажбуриятлар суммасига нисбати Мин. 0,30

1 Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2017 йилдаги фаолияти туfрисидаги хисобот. Тошкент 2018,

109 б. сЬии/ир1оаа/риЬПс/2017_уП_1"^оЬо^.рс^

2 Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2017 йилдаги фаолияти туfрисидаги хисобот. Тошкент 2018,

110 б. сЬии/ир1оаа/риЬПс/2017_уП_1"^оЬо^.рс^

Жадвал 3. Давоми

2.2. Ликвидликни коплаш коэффициенти Юкори ликвидли активлар ва кейинги 30 кунда чикиб кетган соф активлар суммасининг узаро нисбати Мин. 0,80

3 К,арз олувчилар билан операциялар буйича меъёрлар

3.1 Таъминланган кредит буйича бир карз олувчига ёки узаро ботланган карз олувчилар гурухига тутри келадиган таваккалчиликнинг энг катта микдори Бир карз олувчига тутри келадиган таъминланган кредит энг куп суммасининг 1-даражали капиталга нисбати Макс. 0,25

3.2 Таъминланмаган кредит буйича бир карз опувчига ёки узаро ботланган карз олувчилар гурухига тутри келадиган таваккалчиликнинг энг катта микдори Бир карз олувчига тутри келадиган таъминланмаган кредит энг куп суммасининг 1-даражали капиталга нисбати Макс. 0,05

3.3 Хамма йирик кредитлар учун таваккалчиликнинг энг куп микдори Йирик кредитлар жами суммасининг 1-даражали капиталга нисбати Макс. 8,00

4 Кимматли котозлар билан операциялар буйича меъёрлар

4.1 Бир эмитент томонидан кимматли котозларга киритилган инвестицияларнинг максимал микдори Бир эмитент томонидан нодавлат кимматли котозларига киритилган инвестицияларнинг 1-даражали капиталга нисбати Макс. 0,15

4.2 Олиш-сотишга мулжалланган кимматли котозларга инвестицияларнинг энг куп умумий микдори Олиш-сотишга мулжалланган кимматли котозларга инвестициялар умумий микдорининг 1-даражали капиталга нисбати Макс. 0,25

4.3 Барча эмитентларнинг устав капиталига хамда бошка кимматли котозларига инвестицияларнинг энг куп умумий микдори Барча эмитентларнинг устав капиталига хамда бошка кимматли котозларига инвестициялар умумий микдорининг 1 даражали капиталга нисбати Макс. 0,50

5 Узаро ботланган шахслар (инсайдерлар) билан операциялар буйича курсаткичларнинг меъёрлари

5.1 Бир инсайдерга ёки узаро ботланган шахслар гурухига берилган кредитларнинг суммаси. Таъминланган кредитлар/лизинг Бир инсайдерга берилган энг йирик таъминланган кредитнинг I даражали капиталга нисбати Макс. 0,25

5.2 Бир инсайдерга ёки узаро ботланган шахслар гурухига берилган кредитларнинг суммаси. Таъминланмаган кредитлар/лизинг Бир инсайдерга берилган энг йирик таъминланмаган кредитнинг I даражали капиталга нисбати Макс. 0,05

5.3 Банк томонидан инсайдерларга берилган хамма кредитларнинг умумий суммаси Инсайдерларга берилган хамма кредитларнинг I даражали капиталга нисбати Макс. 1,00

6 Тижорат банкларининг устав капиталига куйиладиган энг кам талаблар

6.1 Акциядорлик-тижорат банклари Мин. экв. 10,0 млн. евро

6.2 Хусусий банклар Мин. 5,0 млн.евро

7 Тижорат банкларининг валюта позицияларига куйиладиган талаблар

7.1 Очик валюта позицияларининг киймат жихатидан катталиги регулятив капиталга нисбатан%да Макс. 20%

Жадвал 4. Банк тизими жами капитали монандлилик даражаси1

Курсаткичлар номи 01.07.2017 й. 01.07.2018 й.

млрд. сум улуши, фоизда млрд. сум улуши, фоизда

I даражали капитал 8 783,9 86,8% 20 148,0 94,0%

Асосий капитал 8 698,8 85,9% 20 064,6 93,6%

Кушимча капитал 85,1 0,8% 83,4 0,4%

II даражали капитал 1 341,2 13,2% 1 278,3 6,0%

Жами регулятив капитал 10 125,1 100% 21 426,3 100%

Капитал монандлилик даражаси 12,0% 16,5%

Жадвал 5. Банк тизими даромадлилик курсаткичлари0 млрд. сум

Банк тизими даромад ва харажатлари 01.07.2017 й. 01.07.2018 й.

Фоизли даромадлар 3 372,5 6 086,3

Фоизли харажатлар 1 913,9 3 504,4

Фоизли маржа 1 458,6 2 581,9

Фоизсиз даромадлар 2 288,5 3 090,4

Фоизсиз харажатлар 479,3 654,0

Операцион харажатлар 1 749,8 2 434,1

Фоизсиз даромад (зарар) 59,4 2,3

Кредит ва лизинг буйича курилиши мумкин булган зарарларни бахолаш 413,1 919,0

Бошка активлар буйича курилиши мумкин булган зарарларни бахолаш 24,5 107,1

Солик тулангунга кадар соф фойда (зарар) 1 080,3 1 558,5

Фойда солитини тулаш харажатлари 229,7 298,7

Фойда буйича тузатишлар -1,6 0,0

Соф фойда (зарар) 849,1 1 259,4

Банк тизими даромадлик курсаткичлари

Солик тулангунга кадар соф фойданинг жами активларга нисбати ^ОА) 2,3 1,8

Солик тулангунга кадар соф фойданинг жами капиталга нисбати ^ОЕ) 22,2 13,9

Соф фоизли даромадларнинг жами активларга нисбати 2,8 2,8

Кредитлар буйича олинган соф фоизли даромадларнинг жами кредит куйилмаларига нисбати 4,2 3,8

Соф фоизли даромадларнинг жами мажбуриятларга нисбати 3,1 3,2

Соф фоизли маржанинг жами активларга нисбати 3,1 2,9

к,исмини устав капиталини оширишга йуналтириш ва субординар карзларни жалб этиш хисобига амалга ошди. Хусусан, республиканинг акция-дорлик тижорат банклари томонидан кушимча чикарилган 401,4 млрд. сумлик акциялар инвестор-лар уртасида жойлаштирилди, шундан 245,7 млрд. сум нодавлат сектори хиссасига туFри келмокда.

Ресурс базаси мустахкамланишининг бошка мухим манбаларидан бири, жалб этилаётган узок муддатли депозитлар хажмининг ортиши хамда уларнинг умумий депозит портфели таркибидаги улуши ортиши хисобига тижорат банклари депозит базасининг усиши хисобланади. Тижорат банклари депозит базаларининг умумий хажми 2017 йил 1 январF холатига 44,6 трлн.сумга етиб, утган йилга нисбатан 25,2%га усди.

Депозитлар билан бирга, банклар томонидан кимматли коFозлар чикариш оркали ахолининг ва юридик шахсларнинг буш маблаFлари фаол жалб к,илинмок,да. 2017 йилнинг 1 январь холатига тижорат банкларининг муомаладаги узок муддатли облигациялари хажми 216,3 млрд.сумни, депозит ва омонат сертификатлари хажми 837,8 млрд.сумни ташкил этди.

Банк тизимининг баркарорлиги иктисодиётнинг баркарорлигининг мухим курсаткичидир. Чунки банк сохасидаги мувозанатнинг бузилиши, иктисодиётни молиявий таъминотининг бузили-шига, тулов тизимининг бузилишига олиб келади. Узбекистан Республикаси банк тизимининг баркорорлигини Марказий банк мунтазам кузатиб боради. Бунда катор курсаткичлар кулланилади. Узбекистан Республикаси банк тизими молиявий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

баркарорлигининг холатини 2 жадвалда куриш мумкин.

Жадвал 2 даги маълумотлар курсатишича активларга нисбатан регулятив капиталнинг нис-бий курсаткичлари (1; 2; сатрлар) баркарор булиб, Узбекистан банк тизимининг рискига нисбатан со-глом мухит яратилганидан далолат беради.

Жадвалда келтирилган бошка курсаткичлар хам банк тизимига килинган сармоялардан кайтим юкорилиги ва тизим ишончлилигини курсатади.

Узбекистан Республикаси банк тизимининг баркарорлигини саклаб туриш максадида, Мар-казий банк катор норматив мезонлар урнатган. Тижорат банклар тизими тавакалчилик даражаси меъёрдан ошиб кетмаслиги учун ушбу норматив-ларга амал килишга мажбурдирлар. 3 Жадвалда тижорат банкларда кулланадиган асосий норма-тивлар келтирилган.

Марказий банклар уртасида узаро халкаро келишув, Базель шартномаси номини олган. Унга 1987 йил асос солинган ва 1993 йилдан у амал кила бошлаган. Ушбу Шартноманинг мак,сади - халкаро микёсда банкларда рискларни бошкарувига оид умумий мезонларни жорий килиш ва уларни куллаб боришдир. Мазкур Шартномага риоя килган давлатлар банк тизимига халкаро микёсда ишонч юкори булиб, бундай банк тиз-милари халкаро молия бозорларидан молиявий маблатларни жалб килишга осонрок эришадилар.

Банклар капитали 2 даражага таснифланади. 1 даражадаги капитал акциядорлик капитални узида акс этади ва барча банкнинг тулик туланган

оддий акцияларининг кийматига ва унга кушимча таксимланмаган фойдага тенг. Базель коидаларига кура банкнинг 1 даражали капитали 50% кам булмаслиги лозим.

2 даражали капитал таркибига кушимча капитал киради: булар активларнинг кайта бахоланиши, банк эгалик килаётган кимматли когозларнинг нархларининг усиши, яширин захи-ралар ва жамтармалар, шуниндек турли дерива-тивлар (даромад келтириши мумкин булган гибрид махсуллар) кириши мумкин.

4 жадвал курсаткичларининг тахлилига кура Узбекистан Республикаси банк тизимининг монандлик даражаси, харкаро урнатилган мезон-ларга тулик жавоб беради.

Банк тизимининг баркарорлигининг яна бир мухим курсаткичи - унинг даромадлилик даражаси ва даромадлар манбасининг таркибидир. Ушбу маълумотлар

Банк даромадлилигининг 2017-2018 йилги курсаткичларининг тахлилига кура, тизимга йуналтирилган капилалардан кайтим жахон микёсидаги уртача кайтимдан юкорилигини курсатади. Яни бу тармок кушимча сармояларни жалб килишга кодирлигидан далолат.

Умуман олган, келтирилган тахлиллар Узбекистон Республикаси банк тизимининг баркарорлиги ва даромадлилиги борасида маъ-лум салохиятга эгалигидан далолат беради. Иктисодиётни инновацион йуналишга утиши билан ботлик таваккалчиликларни енгиб утиши мумкин-лигидан далолат.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг "2017 — 2021 йилларда Узбекистан Респу-бликасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини «Фаол тадбиркорлик, инновацион -гоялар ва технологияларни куллаб-кувватлаш йили»да амалга оширишга оид давлат Дастури тутрисида"ги 2018 йил 22 январь, ПФ-5308-сон Фармони

2. Классификация банковских рисков http://www.risk24.ru/bankriski2.htm;

3. Зике Р.В. Классификация рисков кредитной организации в целях внутреннего контроля // Российское предпринимательство. (№ 13 / 2014).https://creativeconomy.ru/lib/3380

4. Классификация основных видов рисков деловой среды. http://projectimo.ru/upravlenie-riskami/vidy-riskov.html

5. Доклад Центра экономических исследований. http://cer.uz

6. Ортикова У. Банкларда кредит портфелини диверсификация килишнинг узига хос хусу-сиятлари. Молия. 09.2014.

7. Узбекистан Республикаси Марказий банкининг 2017 йилдаги фаолияти тутрисидаги хисобот. Тошкент 2018, cbu.uz/upload/public/2017_yil_hisoboti.pdf

8. Узбекистан Республикаси Марказий банкининг Статистик бюллетени. 2018 йил 1 чорак. Тошкент 2018, http://cbu.uz/uzc/publikacii/buleten/

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

9. «Ориент Финанс» ХАТБ оператив хисоботлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.