Научная статья на тему 'Банк чаканасини ҳаракатлантирувчи куч: банк суғуртаси'

Банк чаканасини ҳаракатлантирувчи куч: банк суғуртаси Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
183
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
банк инфратузилмаси / тижорат банки / банк хизматлари / молиявий хизматлар / банк суғуртаси / молиявий хизматлар комплекслилиги / banking infrastructure / commercial bank / banking services / financial services / banking insurance / complexity of financial services

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Алиқориев Олимхон Фурқат Ўғли

Мақолада банк суғуртаси банк чакана хизматларининг самарадорлигини оширишнинг воситаси сифатида очиб берилиб, банк суғуртасининг хорижий мамлакатлардаги ҳолати таҳлил қилинган, тижорат банклари ва суғурта хизматлари ўзаро интеграциясининг концептуал асослари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DRIVER OF BANKING RETAIL: BANKING INSURANCE

This article investigates the conceptual principles of integration commercial banking and insurance services, analyses condition of banking insurance in different countries, considers banking insurance as instrument to increase of efficiency of banking retail.

Текст научной работы на тему «Банк чаканасини ҳаракатлантирувчи куч: банк суғуртаси»

Али^ориев О.Ф.,

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси х,узуридаги Прогнозлаштириш ва макроик,тисодий тадк,ик,отлар институти катта илмий ходими, иктисод фанлари номзоди

БАНК ЧАКАНАСИНИ ^АРАКАТЛАНТИРУВЧИ КУЧ: БАНК СУfУРТАСИ

Узбекистонда банк инфратузилмасининг изчил яхшиланиб бориши молия муассасаларининг муваф-фациятли фаолият курсатишига ижобий таъсир этиб, мамлакатимиз ицтисодиётида бозор меха-низмларининг мустацкамланишига шароит ярат-моцда. Узбекистон тижорат банклари фаолияти-нинг анъанавий соцасини сацлаб цолган цолда иш юритиб, янги молиявий хизматларнинг замона-вий кенг соцасида фаолият юритишга босцичма-босцич утмоцда. Дарцацицат, замонавий молиявий хизматлар бозорида рацобатнинг кучайиши, ахбо-рот технологияларининг тарацциёти цамда банк хизматларига булган талабнинг ошиши янгидан-янги банк хизматларини кенг мицёсда жорий этиш-ни заруратга айлантиряпти.

Президентимиз Вазирлар Мах,кама-сининг мажлисида мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-ик,тисодий ри-вожлантириш якунларини сарх,исоб килар экан, авваламбор, шуни ало-х,ида таъкидлайди: «Барчамизга аёнки, хизмат курсатиш сох,аси ик,-тисодиётимизни баркарор ривож-лантиришнинг энг мух,им манбаи ва омили х,исобланади. Жах,он тажриба-си бугун айнан ушбу сох,а ялпи ички мах,сулотни шакллантириш, ах,оли

бандлигини таъминлаш, одамлар-нинг фаровонлигини оширишда етак-чи урин тутишини курсатмокда. 2014 йилда бозор хизматлари курсатиш х,ажми 15,7 фоизга усди, уларнинг ялпи ички мах,сулот таркибидаги улу-ши эса 53 фоиздан 54 фоизга ошди... Бу борада хизматлар таркиби х,ам тубдан узгариб бораётганини таъ-кидлаш жоиз. Мобиль алок,а, юк,ори тезликда ишлайдиган интернет, ка-белли телевизион алок,а, масофавий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

банк хизматлари, к,ишлок, хужалиги техникаси, автомобиллар ва техноло-гик ускуналарни таъмирлаш ва улар-га хизмат курсатиш каби замонавий юкори технологиялар асосидаги хизмат турлари ахоли уртасида тобора оммалашиб бормокда»1.

Дархакикат, иктисодий фаоли-ят турлари буйича жами хизматлар-нинг таркибида молиявий хизматлар (бу ерда молиявий хизматлар тарки-бига банк, суFурта, лизинг ва бошка молиявий хизматлар киради) хажми хам усиш тенденциясига эга булиб, прогноз курсаткичларидан юкоридир хамда жами хизматлардаги улуши 8,2 фоиздан зиёдни ташкил этмокда2.

Банк тизимини ислох килиш, ми-жозларга замонавий молиявий хизматлар куламини кенгайтириш ва си-фатини ошириш борасида курилаётган максадли чора-тадбирлар натижа-сида, республика буйича жами молиявий хизматларнинг таркибида тижорат банклари хизматларининг улуши 89,0 фоизни ташкил этиб, бу курсаткич 2013 йилга нисбатан 1,3 баробардан зиёдга ошди3.

Республика буйича молиявий хизматлар тахлили шуни курсатмокдаки, янги молиявий хизматлар куламини кенгайтириш ва хизмат курсатиш си-фатини ошириш хозирги шаклланаёт-ган молия бозорида тижорат банкла-

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг^йул очиб бериш -устувор вазифамиздир. - Т.: «Узбекистан», 2015.

2 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари. http://www.stat.uz.

3 Ижобий курсаткичлар, масъулиятли вазифа-

лар. http://www.cbu.uz.

рининг нафакат баркарор иктисодий усиши ва ракобатбардошлилигини, балки молиявий хизматлар комплекс-лилигини таъминлашда мухим воси-тага айланмокда.

Бинобарин, Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 2012 йилдаги Узбекистон Республикасида су^урта фаолиятини назорат килиш ва тартибга солиш буйича хисоботида келгуси йилларга суFурта бозори ривожланишининг энг мухим устувор йуналишларидан бири сифатида куйидагилар аникланган:

«СуFурта фаолияти, жумладан, республика экспорт салохиятини раFбатлантириш учун суFурта килиш имкониятларидан кенг фойдаланиш-га имкон берувчи экспортни суFурта килиш механизми конунчилик ба-засини тизимли такомиллаштириш, шунингдек, иктисодиётнинг банк ва суFурта секторларининг интеграция-си, бу эса нафакат истеъмолчиларга курсатиладиган молиявий хизмат-лар комплекслилигини таъминлай-ди, балки ушбу секторлар ривожига кушимча туртки беради».

Шу билан бирга, «2014-2015 йил-ларда Инвестиция иклими ва ишби-лармонлик мухитини янада яхшилаш, тадбиркорлик фаолиятини ривож-лантиришни раFбатлантириш сама-радорлигини оширишга оид кушимча чора-тадбирлар Дастури»4нинг иш-лаб чикилиши келгусида банк ва мо-

4 Узбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 7 апрелдаги ПФ-4609-сонли «Узбекистон Республикасида инвестиция иклими ва ишби-лармонлик мухитини янада такомиллаштириш-га доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2014, 15-сон.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

лия инфратузилмаси сифатини оши-ришга, тадбиркорлик субъектларига курсатилаётган хизматлар куламини кенгайтиришга замин яратади. Унга кура куйидаги чора-тадбир ва меха-низмалар ишлаб чик,илиши ва амалга оширилиши кузда тутилган:

тадбиркорликни ривожлантириш учун кулай шароитларни яратишга йуналтирилган кредит ахбороти ал-машинуви тизимига тижорат банк-лари, суFурта компаниялари, давлат нотариал идоралари, давлат солик, хизмати, давлат кадастри, ички ишлар органлари ва тадбиркорлик субъект-ларини давлат руйхатидан утказиш органларининг интеграцияси буйича ишларни фаоллаштириш орк,али тадбиркорлик субъектларини кредитлаш тизимини янада соддалаштириш;

экспорт килувчи корхоналарга кре-дитлар буйича гаров таъминоти си-фатида фойдаланилувчи, экспортга махсулот етказиб бериш мажбури-ятлари билан таъминланган шартно-маларни суFурта к,илиш буйича комплекс суFурта махсулотини ишлаб чикиш ва бошкалар.

Бундан ташк,ари, «2007-2010 йил-ларда Узбекистон Республикаси-нинг банк тизимини ислох к,илишни чукурлаштириш ва ривожлантириш Дастури» хда хам банк тизимига ахоли ва юридик шахсларнинг ишончи-ни тижорат банклари рискларини бошк,аришнинг суFурта механизмла-ридан фойдаланишни кенгайтириш

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 7 ноябрдаги Пк.-726-сонли «Банк тизимини янада ривожлантириш ва буш пул маблаFларини банк айланмасига жалб ^этиш чора-тадбирлари туFрисида»ги карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2007, 45-сон.

оркали ошириш, янги банк хизматла-ри ва молиявий инструментларни жо-рий килиш буйича чора-тадбирларни ишлаб чик,иш кузда тутилган.

Зеро, хозирги шароитда мо-лия бозори рак,обат мухитида банк су^уртасини ривожлантиришнинг долзарб йуналишлардан бири булиб к,олмок,да. Мазкур йуналишда мам-лакатимизда олиб борилаётган исло-хотлар банк ва суFуртанинг бирга-ликда ривожланишига янги туртки бермокда ва уларнинг янада чамбар-час узаро харакатига кумаклашади. Бу эса мижозларга янада сифатли ва хилма-хил суFурта хамда банк махсулотларига йул очади.

Концептуал холатлардан келиб чик,сак, банк ва суFурта сохалари чам-барчарс боFланган булиб, ик,тисодий тарраккиётнинг замонавий боск,ичда суFурта компанияларининг сиFимини кенг жалб к,илиш орк,али банклар рискларини самарали бошк,ариш тизимини яратиш алохида долзарблик касб этмокда. Банк суFуртасини маъ-лум бир мижозга айнан шу вак,тнинг узида зарур суFурта махсулотларини такдим килиш учун ушбу мижоз билан мумкин булган барча алок,а йулларидан фойдаланиш имконини берадиган бизнес-модель сифатида тавсифлаш мумкин.

Умуман олганда, жахон амалиё-тида банк суFуртаси банк ва у билан хамкорлик килувчи суFурта компания-ларнинг бизнес жараёнларини интеграция килиш, бирлашган ахборот тизимини яратиш, молиявий махсуллар сотувчиларини ук,итишнинг самарали усуллари ва амалда сотилган суFурта

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

махсулотлари учун мукофотлашдан фойдаланишни кузда тутади.

Маълумки, банклар ва суFурта компаниялари хамкорлигининг кенг таркалган шаклларига куйидагилар киради:

1. Хамкорликнинг бошланFич шакли, бунда суFурта компанияси-нинг банк мижозлари ва банкнинг узига шартнома асосида хизмат-лар курсатиши билан чекланади. Бу шакл мохиятига кура, банк суFуртаси хисобланмайди, чунки савдо канал-лари ва умумий махсулотлар конвер-генцияси1 мавжуд эмас.

2. Агентлик муносабатлари шакли, бунда суFурта хизматларини банк билан келишилган холда унинг шуъба тармоFи оркали такдим килиш мум-кин булади.

3. Кооперация шакли, бунда хамкорлар шартнома асосида хамкорликнинг барча сохаларида янада купрок кумаклашиш тартибини яра-тиб, альянс ташкил этадилар. Бу умумий бизнесни узок муддат асосида мувофиклаштиришни талаб килувчи хамкорликнинг олий даражасидир.

4. Назорат шакли бирлашиш ва сингиб кетишга кадар назорат меха-низмини куллашга йул куяди, унинг ёрдамида банк ёки суFурталовчи узининг стратегик максадларига эри-шишни кузлайди.

Банк суFуртаси моделининг муваф-факкиятли амалга оширилишининг энг юкори имкониятлари шундай холатларда намоён буладики, бунда молия-саноат гурухи доирасида

1 Конверегенция (ингл. convergence) - бир-бирини кесиб утиш. Бу ерда гап махсуллар мувофиклиги хакида кетмокда (тахр.).

глобал вазифа - универсал ва инвестиция банклари, пенсия хамда инвестиция жамFармалари, шунингдек, универсал суFурта компаниялари ва банк суFуртасига ихтисослашган компаниялар иштирокида молиявий супермаркет яратишнинг ечими то-пилади, яъни бу компанияларнинг бизнес стратегияси ва йуналишлари бир-бирини тулдиради.

Демак, шубхасиз, у ёки бу мам-лакатда амалга оширилган банк су-Fуртаси концепциясини яхлит шакл-лантирувчи бир катор (юридик, молиявий, ташкилий, маданий ва ахлокий) жихатлари мавжуд. Хар кандай мамлакат молия бозорида банк суFуртаси концепциясини амалга ошириш имконияти ва муваф-факиятининг узи, албатта, миллий конунчилик хисобланади.

Банк суFуртаси банкларга мухим махсулотларининг даромадлилиги-ни ошириш имкониятини беради. СуFурта банк махсулоти билан бир-га такдим килинади ва савдо амалга оширилаётган банк муассасаси но-банк махсулотларидан кушимча фой-да олади хамда уз ишининг самара-дорлигини оширади.

Дархакикат, суFурталовчилар учун чакана банклар суFурта хизматлари таклифи хажмини устириш имконини туFдирувчи кудратли таксимлаш кана-лидир. Бугун суFурта компанияларида кулами буйича бундай таксимлаш ка-налига ухшаши хозирча йук.

Жахон амалиётига назар соладиган булсак, банк суFуртаси жахон бозорида анчадан бери ривожланмокда ва бугунги кунда, биринчи навбат-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

да, банк ва cyFypTa компаниясининг су^урта махсулотларини олFа силжи-тиш буйича хамкорликдаги иши ху-сусида гап кетмокда. Одатда, сyFyрта махсулотларини банк оркали таклиф килишнинг уч тури - учта таксимлаш канали ажратилади.

Биринчи таксимлаш канали - па-кетли таклиф, бунда сyFyрта банк махсулоти билан бирга таклиф килинади. Бундай таклифнинг энг ом-мавий тури - банк карздорларининг хаётини сyFyрта килиш, лекин уни бошка турлари хам мавжуд, маса-лан, хорижга чикувчиларни кредит ва дебет карточкалари билан бирга сyFyрта килиш ва хоказо.

Иккинчи таксимлаш канали - му-тахассисилар тили билан айтганда, «пештахта» оркали савдо килиш. Банк махсулоти билан боFланмаган холда, сотиладиган ихтиёрий сyFyрта. Бунга мос келувчи сyFyрта махсулотлари -жамFариб бориладиган инвестиция дастури, пенсия дастури.

Учинчи таксимлаш канали туFридан-туFри маркетинг, телефон, интернет оркали савдо килиш ва мижоз билан туFридан-туFри боFланишнинг бошка турлари.

Бугунги кунда сyFyрта компания-си ва банк узаро муносабатлари-нинг асосий вариантлари булиб, таксимлаш туFрисидаги битим, агент-лик шартномаси хисобланади. Би-тим муайян лойиха шаклида имзола-нади. Коида тарикасида банклар бу битимларни ярим йилда кайта куриб чикиши мумкин. Кейинчалик эса интеграция даражаси буйича стратегик

альянс, кушма корхона, ягона молия гурухи булиши мумкин.

Мисол учун, МДХ мамлакатлари-дан Россияда юкоридаги биринчи вариант - таксимлаш туFрисидаги битим ёки охирги вариант - молия гурухи амал килади. Федерал даражадаги энг ёки сал йирикрок банклар, коида тарикасида, узининг «тортишиш май-донида» сyFyрта компания ташкил киладилар. Иккинчи ва учинчи сценарий вариантлари амалда мавжуд эмас.

Ривожланган мамлакатларда эса

V V W f f V/

бу йулдан аллакачон утиб булин-ган булиб, хатто маълум бурилиш кузатилмокда. Айникса, 2008 йилги жахон молиявий-иктисодий инки-розидан сунг куриш мумкинки, ак-сарият йирик молия гурухлари банк ва сyFyрта компаниялари бирга иш-лашидан воз кечмокдалар. Масалан, Citibank узининг Travelers сyFyрта компаниясидан ажралди. Европа банклари ING, BNP Paribas, Fortis инкироздан кейин узларининг сyFyрта компанияларини ажратиш ва сотишга мажбур булдилар.

Хозирги кунда Иктисодий хамкор-лик ва тараккиёт ташкилоти (ИХТТ) бахолашига кура, хизматлар савдо-си FOялар, ноу-хау ва технологиялар билан алмашинишни бошкаради. Бу компанияларга харажатларни кис-картириш, мехнат унумдорлигини ошириш, глобал киймат яратиш ва ракобатбардошликни ошириш зан-жирсимон сафларида катнашишга ёр-дам беради. Истеъмолчилар нархлар тушиши ва бира тула танловдан фой-да олишади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

Вахоланки, халкаро хизматлар сав-досига купинча савдо ва инвестиция чекловлари хамда ички коидалар тускинлик килиши мумкин. Бунда ИХТТ савдони кандай сиёсий чора-тадбирлар чеклашини Хизматлар савдосини чеклаш индекси (Services Trade Restrictiveness Index, STRI) оркали бахолайди. Ушбу индекс сиё-сатни аникловчи шахслар ва музо-кара олиб борувчи шахсларни ахбо-рот хамда халкаро савдони очиш ва халкаро савдо битимларини шартла-шиш учун тизимли чора-тадбирлар инструменлари билан таъминлай-ди. Шунингдек, индекс хукуматларга илFO р тажрибани аниклаш, сунгра уз куч^айратини устувор сохалар ва чора-тадбирлар буйича ички ислохотларга каратишга кумак бери-ши мумкин.

Хозирги кунда индекс 34 та ИХТТ мамлакатлари ва ривожланаётган асосий мамлакатлар (Бразилия, Хитой, Хиндистон, Индонезия, Россия ва Жа-нубий Африка) буйича хисобланади. STRI индекслари 0 дан 1 гача кийматни кабул килади, бу ерда 0 тулик очик ва 1 тулик ёпик хисобланади. Булар STRI маълумотлар базаси буйича ах-борот асосида хисобланиб, амалдаги тартиб туFрисида хисоботни такдим килади. Индекснинг хар бир ком-поненти хизматлар сохасининг тур-ли йуналишлари буйича алохида тармокланган компонент остиларга булинади.

Уз навбатида, индекс ва унинг тар-кибий компоненти - тижорат банкла-ри фаолият сохаси буйича молиявий хизматлар (financial services by sector

commercial banking) миллий банк хизматлари бозорини такомиллашти-ришда долзарб ахамиятга эгадир.

К,уйидаги жадвалда тижорат банк-лари фаолият сохасида хизматлар савдосини чеклаш индекси таркибига кирувчи алохида суFурта фаолиятига оид компонентни ИХТТга аъзо булган ва аъзо булмаган баъзи мамлакатлар буйича амалда урнатилган хукукий меъёрлар таркиби тахлил килинган.

Бинобарин, бу руйхатга индексни хисоблашда Узбекистон киритилма-ган, лекин индекс мезонларидан ке-либ чикиб мамлакатимизни шартли равишда ушбу руйхатга киритдик. Ай-тиш мумкинки, Узбекистонда тижорат банклари бевосита суFурта фао-лиятини олиб боришлари конунан ман этилади, лекин банклар суFурта компаниялари билан маълум бир йуналишларда бизнес жараёнлари-ни олиб боришлари, яъни мижозлар гурухига «бир ойнада» молиявий хиз-матлардан фойдаланиш имкониятини туFдириши ва пировардида интегра-циялашган молия тизимининг фаолият курсатишини ифодалайди.

Мазкур сохани янада ривожлан-тириш учун хали-бери фойдаланил-маётган салохият мавжуд булиб, истикболда мамлакат банк тизимида капиталлашув даражасини оширишга ва банк хизматларининг сингиб бо-ришига эътиборни каратиш максадга мувофикдир.

Хозирги шароитда Президентимиз юкоридаги маърузаларида таъкидлаб утганларидек, республикамиз кишлок жойларида хизматлар сохаси хали-бери етарлича ривожланмаганини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

хам инобатга олиш жоиз. Кишлок жойларда ахоли жон бошига т^ри келадиган хизматлар курсатиш хажми шахардагидан хали-хамон сезиларли даражада ортда коляпти. Бу борада айни пайтда кишлок жойларда алок,а хизмати, банк-молия ва коммунал хизматлар сохасини ривожлантириш учун катта салохият мавжудлигини хам унутмаслик зарур1.

Лекин ушбу йуналишдаги банклар-нинг асосий харакати юкори техно-логияни мужассамлаштирган холда банк хизматлари диверсификация даражасини ва банк хизматларининг сифатини ошириш буйича фаолият хисобланади.

Фикримизча, мана шу максадларга етиш даражаси утказиладиган инсти-туционал узгаришларнинг асосий ме-зони хисобланади. Глобаллашув ша-роитларида банк тизимининг барча даражалари ва элементлари хусусий кредит ташкилотлари хамда давлат молия институтлари талабларига мос келувчи ташкилий иктисодий мазмун-даги бош максадни амалга оширишга каратилган модернизация зарур.

Бинобарин, банк тизимини замона-вий даражада тараккий эттириш, хизматлар сифатини яхшилаш максадида турли инновацион усулларнинг таж-риба ишлари, янги инновацион лойи-

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг^йул очиб бериш -устувор вазифамиздир. - Т.: «Узбекистон», 2015.

халарнинг илмий-тадк,ик,от ишларини олиб бориш керак.

Бунда узок муддатли истикболда банклар муваффаккиятининг асосий омиллари булиб, янги хизмат-ларни таклиф килишда фаоллашиш ва уларга ихтисослашиш; шуъба тармоFини кенгайтириш ва турли худудларни географик камраб олиш; нарх ва харажатларда устун-лик; хизмат курсатишда тезкорлик ва узгарувчанлик хисобланиши мум-кин. Киска муддатли истикболда эса банклар эътиборини мижозлар ва янги молиявий хизматлар; фой-да олишнинг хакикий манбалари-ни аниклаш; самарали маркетинг ва юкори сифатли хизмат курсатишга каратиши билан белгилаш мумкин. 1-жадвалда банкларнинг бевосита су^урта фаолияти билан шуFулланиши-нинг юридик такикланганлигини инобатга олган холда, суFурта ком-паниялари фаолиятидаги хизмат курсатишларининг маълум бир йу-налишларида билвосита иштирок этиши, холдинг ва шуъба компания ташкил этиши хамда бошка фаолият куринишлари конунан такиклан-маганлиги курсатилган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

1-жадвал. Тижорат банки фаолияти сох,асида хивматлар савдосини чеклаш индекси таркибига кирувчи

cyfypTa фаолиятига оид компонент1

Мамлакат Тижорат банкига cyfypTa фаолияти билан ц^улланиш так,ик,ланади (1.18.117-пункт): х,а, йук,

Австралия Иук,. «Банк фаолияти т^рисида»ги К,онун, 1959 йил.

АК.Ш Йук,. АК,Ш Кодекси, 12-сарлавх.а, 1843-булим. Банк холдинг компаниялари cyfypTa филиалига эгалик к,ила олмайдилар, лекин молиявий холдинглар молия-хужалик фаолиятининг тулик, спектри билан и^улланиши мумкин («Молиявий хизматларни модернизация к,илиш т^рисида»ги Грамм-Лич-Блилей К,онуни, 1999 йил).

Буюк Британия Бирлашган К,ироллиги Йук,. ЕИнинг Учинчи Курсатмаси (92/49/ЕЕС; 1994; 2002/83/ЕС; 2004). ЕИнинг х,аёт ва х,аётга оид булмаган cyfypTa к,илиш курсатмасига асосан cyfypTa фаолияти мустак,ил шуъба корхоналарда амалга оширилиши керак. Cyfypтaлoвчи ва к,айта cyfypтaлoвчилapнинг иккаласига cyfypTa фаолиятини амалга оширишга рухсат берилмайди ва уша юридик шахе доирасида периферия хизматлари чекланади.

Европа Иттифок,и (17 та давлат) Иук,. CyfypTa фаолияти кредит ташкилотининг узи томонидан амалга ошириши мумкин эмас, лекин cyfypTa компанияларига эгалик к,илиш таък,ик,ланмаган. Тижорат банклари cyfypTa фаолияти билан бевосита и^улланиш х,ук,ук,ига эга эмаслар, лекин улар cyfypTa компаниялар номидан cyfypTa мах,сулотларини сотиши мумкин. Молиявий конгломератлар Европа Иттифок,ининг 2002/87/ЕС-сонли курсатмасига мувофик, тартибга солинади. Улар так,ик,ланмаган, лекин махсус к,оидалар кулланилади.

Исландия Йук,. «Молиявий мажбуриятлар т^рисида»ги К,онун, 161-сон, 2002 йил, 20 ва 23-моддалар. Тижорат банклари, жaмfapмa банклар ва кредит компаниялари cyfypTa компанияси булиб алох,ида юридик шахе сифатида ишлаши мумкин.

Исроил Ха. «Банк фаолияти (лицензиялаш) т^рисида»ги К,онун, 1981 йил, 10,11, 21, 27е-моддалар. Банкларни назорат к,илиш буйича Директива, 451-сон, 1 май 2013 йил. CyfypTa компаниялари нобанк кредит хизматларида иштирок этиш х,ук,ук,ига эга, лекин улар бошк,а банк операциялари, асосан депозитларни бошк,аришни амалга оширишлари учун лицензия олишлари лозим. Бирок, улар банк сифатида лицензия олиши натижасида cyfypTa фаолияти билан и^улланиш ва cyfypTa компаниясини назорат к,илиш х,ук,ук,лари чеклананади. Хусусан, банк cyfypTa компаниясига эгалик к,илиши мумкин эмас, аммо у ипотека кредити билан бо^ик, булган х,аёт ва уй cyfypTacnHH такдим к,илиш ягона мак,садидагина шуъба cyfypTa агентлигига эгалик к,илиши мумкин.

Канада Иук,. «Банк т^рисида»ги К,онун, 409(1), 416, 466,468, 522.17, 538(1), 549-моддалар. Банклар ва хорижий филиаллар TyfpnflaH-Tyfpn cyfypTa бизнеси билан и^улланиши чекланган. Агар банк cyfypTa фаолиятида иштирок этишни режалаштирса, унда бу ишлар шуъба компания орк,али амалга оширилиши ва у мах,аллий регулятор (Молиявий институтлар буйича бошк,арувчи бюроси), Молия вазирлигидан рухсат олиши лозим.

Корея Иук,. «Банк фаолияти т^рисида»ги К,онун, 28-модда; «Молиявий холдинг компаниялар т^рисида»ги К,онун; «Молиявий инвестиция хизматлари ва капитал бозорлари т^рисида»ги К,онун.

Мексика Йук,. «Кредит муассасалари т^рисида»ги К,онун, III булим, 46-модда.

Норвегия Йук,. «Тижорат банклари т^рисида»ги К,онун 19-§; «Молиявий муассасалар т^рисида»ги К,онун, 2а-боб. Тижорат банклари cyfypTa фаолиятида ёки узларининг шуъбалари cyfypTa фаолиятида иштирок этиш х,ук,ук,ига эга эмаслар. Лекин молиявий гурух,лар лицензия олишга мурожаат к,илишлари мумкин.

1 Hkjhcoamm x,aMKop/iMK Ba TapaK,K,nëT TawKM/ioTM (MXTT), Services Trade Restrictiveness Index by Sector: Financial services (commercial banking). OECD 2014.

о

3=1

о л: о

Ма мл а кат 1-жадвал. Давоми. Тижорат банкига су^рта фаолияти билан шу^лланиш так,ик,ланади (1.18.117-пункт): х,а, йук,

Словения Йук,- «Банк фаолияти т^рисида»ги К,онун, ноябрь 2010 йил, 11,12, 41,196, 302-моддалар. Банклар cyfypтa хизматларини бевосита бажаришлари мумкин. Шуъба cyfypтa компанияларнинг эгалик х,ук,ук,и чекланмаган.

Туркия Иук,. «Банк фаолияти т^рисида»ги К,онун, 5411-сон, 4 (и)-модда. Банклар cyfypтa фаолиятини амалга оширишлари мумкин.

Франция Ха. Валюта-молия кодекси, 1..511-3-модда. Кредит ташкилотлари (агар бу бекор к,илинмаган булса) 1. 311-1,1. 311-2 ва 1. 511-2 моддаларда курсатилган руйхатдаги бошк,а фаолиятлар билан шyfyллaниши мумкин эмас. Cyfypтa компанияларнинг фаолияти ушбу руйхатга кирмайди.

Чехия Ха. «Банклар т^рисида»ги К,онун, 1992 йил, 21-сон, 1(3)-модда. Банк бевосита cyfypтa хизматини курсатиш х,ук,ук,ига эга эмас, лекин к,онун шуъба компанияга эгалик к,илишни таък,ик,ламайди.

Чили Йук,. «Банклар т^рисида»ги Умумий к,онун, VIII ва IX булим; Чили Марказий банки Низоми. Банклар cyfypтaни т^ридан-т^ри сотиш х,ук,ук,ига эга эмаслар, лекин улар узларининг cyfypтa брокерлик филиали орк,али банк мах,сулотларини тарк,атиши мумкин. Чилида фаолиятнинг булинишига асосланган молия тизими амал к,илади, яъни банкларга бошк,а ишлар, шунингдек cyfypтa к,илишда бевосита к,атнашишга рухсат берилмаган (ва аксинча). Шунинг учун одатда банклар йирик конгломератларнинг бир к,исми сифатида ишлайдилар, буерда банкнингузи cyfypтa компаниялар кириши мумкин булган, бошк,а бир к,атор компаниялар гурух,ини назорат к,илувчи холдинг компания томонидан назорат к,илинади.

Швейцария Йук,. «Банк фаолияти т^рисида»ги К,онун, ЗЬ-д-§. Молиявий конгломератлар тартибга солинади, лекин таък,ик,ланмаган.

Янги Зеландия Ха. Янги Зеландия Захира банкининг «Молиявий х,исоботларнинг принциплари т^рисида»ги Низоми, ВБ1 - Банкни руйхатга олиш ва назорат к,илиш, 14, 61, 62-моддалар. Бу ерда Захира банки мах,аллий корпорация сифатида руйхатдан утган банк ва унинг шуъбасидан (банк гурух,идан) х,еч к,андай моддий cyfypтa андеррайтинг бизнесини ёки ихтиёрий номолиявий характердаги моддий фаолиятни амалга оширмасликни талаб к,илади. Андеррайтинг хусусиятидаги х,аёт ва умумий cyfypтa бизнесини амалга ошириш банк гурух,и жамланма активлари умумий х,ажмининг 1%идан ошмаслиги керак (ушбу шарт банк гурух,ининг cyfypтa мах,сулотларининг маркетинги ва тарк,атишини чекламайди.

Япония Йук,. «Банк фаолияти т^рисида»ги К,онун 16-2-модда. Cyfypтa фаолияти алох,ида юридик шахе ташкил к,илиб амалга оширилиши мумкин.

И^ТТ аъво булмаган мамлакатлар

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бразилия Йук,. «Банк фаолияти т^рисида»ги К,онун, 4595/1964, 30-модда. Марказий банк томонидан рухсат берилган так,дирда.

Жанубий Африка Йук,. «Банклар т^рисида»ги К,онун, №94,1990 йил. Банк ва банкнинг шерикчиликда к,атнашувчиси Регистраторнинг дастлабки ёзма рухсатисиз руйхатдан утган cyfypтaлoвчининг акцияларини, яъни бунда ушбу акцияларнинг номинал к,иймати шундай cyfypтaлoвчининг барча чик,арилган акциялари номинал к,ийматининг 49%идан ортик, булганда, бирга ёки алох,ида сотиб олиши ёки эгалик к,илиши мумкин эмас («Cyfypтa т^рисида»ги К,онун, №27,1943 йил, 1-булим).

Индонезия Ха. 73/1992-сонли, 81/2008-сонли х,укумат к,арорлари; Cyfypтa ва к,айта cyfypтa к,илиш компанияларини ташкил этиш ва лицензия беришга оид 426/КМ К.06/2003-сонли к,арор. Cyfypтa компаниясининг хорижий акциядори ё (1) кушма cyfypтa компания билан бир йуналишдаги cyfypтa компанияси булиши ёки (2) портфелли инвестицияларининг аксарият к,исми cyfypтa компанияларига эга булган холдинг компания булиши керак.

о

3=1

о л: о

Ма мл а кат 1-жадвал. Давоми. Тижорат банкига cyfypтa фаолияти билан шyfyллaниш так,ик,ланади (1.18.117-пункт): х,а, йук,

Россия Йук,. «Банклар ва банк фаолияти т^рисида»ги Федерал к,онун, 2 декабрь 1990 йил, 395-1-сон, 5-модда. Бу ерда компания гурух,ларининг турли молия-хужалик фаолиятини бажариш учун таък,ик, мавжуд эмас.

Хитой Ха. Хитой Халк, Республикасининг «Тижорат банклар т^рисида»ги К,онуни, 43-модда: тижорат банклари ХХР худудида траст инвестициялари ё к,имматли к,оюзлар бизнеси ёки нобанк молия институтлари ёхуд корхоналардаги хусусий булмаган кучмас мулкка инвестия к,илиш билан и^улланишлари мумкин эмас, давлат к,онун хужжатларида назарда тутилган х,оллар бундан мустасно; ХХРнинг «Cyfypтa т^рисида»ги К,онуни, 8-модда: cyfypтa, банк, к,имматли к,оюзлар ва траст фаолиятлари алох,ида амал к,илиши ва тартибга солиниши лозим. Cyfypтa компаниялари банклар, к,имматли к,оюзлар ва траст бизнеси ташкилотлари алох,ида ташкил этилиши керак, агар давлат томонидан бошк,а х,оллар назарда тутилмаган булса; Cyfypтa компаниялари маъмурияти буйича К,арор, 43-модда.

Хиндистон Ха. «Банк фаолиятини тартибга солиш т^рисида»ги К,онун, 1949, 6-булим; Бош Циркуляр Фармойиш - Пара-банк фаолияти, 16-модда, 3-илова. Тизимни ташкил этувчи нобанк молия корпорациялари ва уларнинг банклар билан муносабатлари молиявий Низоми. Тулик, тегишли булган шуъба компанияларни ташкил этиш Тартиби. 6(2)-булимга кура банк 1-кичик булимда келтирилган фаолиятлар доирасидан ташк,ари фаолиятда к,атнашмаслиги керак. Cyfypтa улардан бири х,исобланмайди. Махсус мак,буллик мезонларига жавоб берадиган банкларга риск асосида cyfypтa фаолиятини амалга оширишга кушма корхона ташкил этишга рухсат берилиши мумкин, лекин к,оидага кура кушма корхонада бундай банк максимал cyfypтa компаниясининг туланган капиталидан 50%ига эга булиши мумкин.

Узбекистон Узбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти т^рисида»ги К,онуни, 1996 йил 25 апрель, 216-1-сон, 2-модда. Банклар бевосита ишлаб чик,ариш, савдо ва cyfypтa фаолияти билан шyfyллaнишгa х,ак,ли эмаслар, к,онун х,ужжатларида назарда тутилган х,оллар бундан мустасно.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узга-ришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараён-ларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. - Т.: «Узбекистон», 2015.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 7 апрелда-ги ПФ-4609-сонли «Узбекистон Республикасида инвестиция иклими ва ишбилармонлик мухитини янада такомиллаштиришга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2014, 15-сон.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 7 ноябр-даги ПК.-726-сонли «Банк тизимини янада ривожлантириш ва буш пул маблаFларини банк айланмасига жалб этиш чора-тадбирлари туFрисида»ги карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2007, 45-сон.

4. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси расмий сайти - http://www.stat.uz.

5. Иктисодий хамкорлик ва тараккиёт ташкилоти (ИХТТ), Services Trade Restrictiveness Index by Sector: Financial services (commercial banking). OECD 2014.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.