Научная статья на тему 'Инновацион технологияларни ишлаб чиқаришга жорий қилишда тижорат банклари томонидан молиялаштириш муаммолари'

Инновацион технологияларни ишлаб чиқаришга жорий қилишда тижорат банклари томонидан молиялаштириш муаммолари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
381
76
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновация / инновацион технология / банк / инвестицион фаолият / тижорат банки риски / менежмент / маркетинг / модернизация. / innovations / innovative technologies / banking / investment activity / bank commercial risk / management / marketing

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Худойбердиев Масъуд Ўктамович, Ёдгорова Шаҳноза Хайридиновна, Мажидова Ирода Иброҳимовна

Мақолада инновацион технологияларни ишлаб чиқаришни қўллашнинг долзарблиги ҳамда бу жараёнда мавжуд муаммоларнинг таҳлили келтирилган. Бундан ташқари, тижорат банкларининг инвестицион фаоллигини оширишга таъсир кўрсатувчи омиллар кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF FINANCING BY COMMERCIAL JARS OF INTRODUCTION OF INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN PRODUCTION

In the article the pressing questions of introduction of innovative technologies are examined in a production and an analysis over of existent problems is brought in this process. In addition, factors influencing on the increase of investment activity of commercial banks are shown.

Текст научной работы на тему «Инновацион технологияларни ишлаб чиқаришга жорий қилишда тижорат банклари томонидан молиялаштириш муаммолари»

Худойбердиев Масъуд Уктамович,

Навоий давлат кончилик институти «Иктисодиёт ва менежмент» кафедраси ассистенти;

Ёдгорова Шах,ноза Хайридиновна,

Навоий давлат кончилик институти «Иктисодиёт ва менежмент» кафедраси ассистенти;

Мажидова Ирода Ибро^имовна,

Навоий давлат кончилик институти «Металлургия» йуналиши 4-курс талабаси

ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ИШЛАБ ЧИКАРИШГА ЖОРИЙ КИЛИШДА ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ТОМОНИДАН МОЛИЯЛАШТИРИШ МУАММОЛАРИ

УДК: 336.774

ХУДОЙБЕРДИЕВ М.У., ЁДГОРОВА Ш.Х., МАЖИДОВА И.И. ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ИШЛАБ ЧИ^АРИШГА ЖОРИЙ ЦИЛИШДА ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ТОМОНИДАН МОЛИЯЛАШТИРИШ МУАММОЛАРИ

Маколада инновацион технологияларни ишлаб чикаришни куллашнинг долзарблиги хамда бу жараёнда мавжуд муаммоларнинг тахлили келтирилган. Бундан ташкари, тижорат банкларининг инвестицион фаоллигини оширишга таъсир курсатувчи омиллар курсатиб утилган.

Таянч иборалар: инновация, инновацион технология, банк, инвестицион фаолият, тижорат банки риски, менежмент, маркетинг, модернизация.

ХУДОЙБЕРДИЕВ М.У., ЁДГОРОВА Ш.Х., МАДЖИДОВА И.И. ПРОБЛЕМЫ ФИНАНСИРОВАНИЯ КОММЕРЧЕСКИМИ БАНКАМИ ВНЕДРЕНИЯ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В ПРОИЗВОДСТВО

В статье рассматриваются актуальные вопросы внедрения инновационных технологий в производство и приведен анализ существующих проблем в этом процессе. Кроме того, показаны факторы, влияющие на повышение инвестиционной активности коммерческих банков.

Ключевые слова: инновации, инновационные технологии, банковское дело, инвестиционная деятельность, банковский коммерческий риск, управление, маркетинг, модернизация.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

HUDOYBERDIYEV M.U., YODGOROVA SH.H., MADJIDOVA I.I. PROBLEMS OF FINANCING BY COMMERCIAL JARS OF INTRODUCTION OF INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN PRODUCTION

In the article the pressing questions of introduction of innovative technologies are examined in a production and an analysis over of existent problems is brought in this process. In addition, factors influencing on the increase of investment activity of commercial banks are shown.

Keywords: innovations, innovative technologies, banking, investment activity, bank commercial risk, management, marketing,

Кириш.

Дунёда аксарият давлатларнинг энг мухим узок, муддатли максадларидан бири ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш, баркарор иктисодий усиш, ишсизликни камайтириш ва бандлик дара-жасини ошириш, баркарор нарх ва ахолининг даромадларини ошириш хисобланади. Хозирги глобаллашув шароитида ушбу максадлар сармояни янги техника ва технологияга, барча хужалик юритиш сохаларда бошкариш, хизмат курсатиш, ишлаб чикариш ва мехнат килишни янги ташкил этиш шаклларига киритиш ёрдамида эришилиши мумкин.

Бу борада мамлакатимизнинг Биринчи Пре-зиденти Ислом Каримов «Барчамиз оддий бир х,ак,ик,атни яхши англаб олишимиз даркор - инвес-тицияларсиз модернизация хам, янгиланиш хам булмайди» [1], деб таъкидлаб утган.

2018 йил «Фаол тадбиркорлик, инновацион Fоялар ва технологияларни куллаб-кувватлаш йили» давлат дастурлари хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифалардан келиб чикиб, 20172021 йиллада Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегиясида ишлаб чикаришни модернизация килиш, фаол инвестиция сиёсатини олиб бориш ва уларни амалга ошириш натижасида минтакаларнинг иктисодий салохиятини янада кенгайтириш, экспорт салохиятини юксалтириш борасида инвес-тицион самарадорликни бахолаш мухим ахамият касб этади.

Иктисодиёт тармокларини модернизация килиш, янги ишлаб чикаришларни ташкил этиш, техник ва технологик кайта жихозлаш хамда истикболли инвестиция лойихаларини амалга ошириш борасидаги иктисодий ислохотлар натижасида реал секторда фаолият курсатаётган кор-хоналарнинг молиявий ресурсларга булган эхтиёжи тобора ортиб бормокда.

Шу билан биргаликда ишлаб чикаришга инновацион технологияларни татбик, этишда тижорат банклари томонидан узок муддатли кредитлар

ажратилиши талаб этилади. Шу боисдан, тижорат банклари фаолиятида узок муддатли кредит ва инвестициялар билан боFлик рискларни аниклаш ва уларни бошкариш долзарб масалалардан бири хисобланади. Шунинг учун хам мамлакат ик,тисо-диётининг реал сектор тармокларини ривожлан-тиришда, яъни инновацион технологияларни ишлаб чик,аришга жорий килишда тижорат банк-ларининг инвестицион фаоллигини ошириш мав-зуси доирасида илмий тадкикотлар олиб бориш зарурлигини такозо этади.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили.

Иктисодчи олим Н.Симонянц тижорат банкла-рининг инвестицион фаолияти сифатида «универсал ва ихтисослашган тижорат банкларининг кредит ва улуш асосида инвестицион лойихаларни молиялаштиришга, бирламчи бозорда кимматли к^озларнинг эмиссиясини ташкил этиш ва жой-лаштиришга, активларни бошкаришга, инвестицион компанияни бошкаришга, кучмас мулк билан битимларни амалга оширишга, консалтинг-тахлилий ва брокер-дилерлик операцияларига каратилган фаолиятни эътироф этади». Шунинг-дек, А.Наряна томонидан олиб борилган тадки-котларда тижорат банклари инвестицион фаолиятида риск-менежмент жараёнлари куйидаги боск,ичларда амалга оширилиши келтириб утил-ган: рискнинг мохиятини аниклаш ва тахлил килиш; риск билан безлик йукотишларни бахолаш ва хисоблаш; рискларни бошкариш буйича тав-сиялар ишлаб чикиш, рискни бошкариш билан шуFулланувчи мансабдор шахсларнинг ваколати оркали рискни камайтириш; рискларни бошкариш буйича такдим этилган хисоботларнинг белгиланган мезон ва коидаларга мувофик тайёрланган-лигини назорат килиш; риск даражасига караб даромад олиш (юкори риск юкори даромад, кам риск кам даромад); риск билан даромадни мувофиклаштириш [2].

О.И.Лаврушиннинг фикрича, банклар иктисо-диётнинг узига хос «кон томири» булиб, уларсиз замонавий хужалик механизмини тасаввур килиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

1-расм. 2017 йилда молиялаштириш манбалари буйича технологик, маркетинг ва ташкилий

инновацияларга харажатлар1.

Пнновацняларнпнгмолиялаштириш манбалари,

фонзда

ташкилотнинг уз маблаглари

Хорпжпп капитал

мумкин эмас. Бу тизимда турли хужалик субъект-лари, давлат корхоналари, чет эл инвесторлари-нинг пул ресурслари муомалада булади.

О.В.Саввина узининг тадк,ик,отида халкаро молиявий ташкилотлар уларнинг фаолияти ва иктисодиётдаги урни, В.А.Слепова ва Е.А.Звоновойлар халкаро молиявий бозорлар буйича илмий изланишлар олиб борганлар. Махаллий иктисодчи олимлардан С.С.Fуломов, И.И.Алимов, А.Хусанбоев ва О.Ю.Рашидов уз тадкикотларида банкларнинг фаолияти, уларда кредит бериш тартиби, унинг фаолиятини тако-миллаштириш борасида иш олиб борганлар [3].

Д.Исмаилов уз тадкикотларида тижорат банк-ларининг инвестицияларни молиялаш усулларини рискни камайтириш оркали янада такомиллаш-тириш борасида «илмий янгилик ва кашфиётларга асосланган юкори технологик лойихаларни амалга ошириш одатда юкори даражадаги рискларга эга булганлиги сабабли, шунингдек республикамизда венчурли молиялашга талаб юкори булиб, ушбу рискли инвестициялаш усули ривожланмаганлиги туфайли мазкур муаммони ижобий хал этиш учун хорижий венчур фондларини фаол жалб этиш зарур» [4] эканлигини таъкидлайди.

Хозирги иктисодий билимлар шаклланаётган шароитлардаги инновациялар иктисодий усишни таъминлаб берувчи асосий омил саналади. Бундан

тижорат банклари кредитлари

ооища маблаглари

1 https://stat.uz/uploads/docs/innovatsiya-2017-uz.pdf

эса шундай хулоса чикариш мумкинки, худуддаги инновацион фаолият канчалар фаол ва жадал булса, иктисодий ривожланиш даражаси хам шун-чалар юкори булади. Инновацияли узгаришларни куллаб-кувватламай ва амалга оширмай, ушбу вазифани, айникса, узок муддатли истикболда таъминлаб бериш жуда мураккаблиги барчага маълум.

Инновация фаолиятини барча поюналарда рагбатлантириш юзасидан чора-тадбирлар ишлаб чикиш заруратини алохида таъкидлаш жоиз, айнан мана шундагина инновацион фаолият сохасида муайян натижаларга эришиш мумкин. Г.Х.Розикованинг таъкидлашича, «Инновация-ларни ривожлантириш учун макбул шароитлар-нинг яратилиши технологик базани модернизация килиш ва миллий иктисодиётнинг ракобатбар-дошлигини тубдан ошириш имконини беради» [5].

Та^лил ва натижалар.

Мамлакатимизда ишлаб чикаришни модерни-зациялаш буйича олиб борилаётган ислохотлар нафакат корхоналарда ишлатиладиган техника ва технологик жараёнларни янгилашни, балки бошкарув ва хисобни ташкил этишда инновацион ёндашувни талаб этади.

Инновацион махсулотлар, ишлар, хизматлар ишлаб чикарган корхона ва ташкилотлар сони 2010 йилдан 2017 йилга кадар 7,5 баробарга купайиб, 289 тадан 2171 тага етди. Жумладан биринчи марта инновацион махсулотлар, ишлар,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

хизматлар ишлаб чикаришни узлаштирган кор-хоналар сони 1007 тага купайди.

2010 йилда инновациялар асосан ташкилот-нинг уз маблатлари хисобидан (69,7%) молиялаш-тирилган. 2014 йилдан бошка маблаFлар хиссаси (55,4%) ошган. 2017 йилда ташкилотнинг уз маблаFлари хисобидан молиялаштириш 2010 йилга нисбатан 16,4 баробар ошган.

2017 йилда технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга харажатларнинг 71,0%и (2956,0 млрд. сум) ташкилотнинг уз мабламари хисобидан, 19,2%и (799,1 млрд. сум) хорижий капитал, 2,1%и (88,4 млрд. сум) тижорат банклари, 7,7%и (318,8 млрд. сум) бошка маблаFлар хисобидан молия-лаштирилган1 (1-расм).

Юкоридаги тахлилий маълумотлардан куриниб турибдики, корхоналарга янги техника ва техно-логияларни ишлаб чикаришга куллашда мабламар асосан корхоналарнинг уз мабла^ари хисобидан молиялаштирилганлиги, бу эса корхона таъсис-чиларига, яъни эгаларига (акциядорларга) фойда микдорининг камайишига олиб келади. Бундай холат эса жамиятдаги фукароларнинг корхоналар очишига булган кизикишларини бирмунча камай-тиришга олиб келиши мумкин. Бу борада иктисодчи олим А.Смит шундай деган: «Хар бир киши уз капиталини купрок киймат келтирадиган тарзда ишлатишга харакат килади. Одатда у жамият фойдасига таъсир курсатишни назарда тутмайди ва унга канча таъсир курсатаётганини сезмайди. У факат уз манфаатини назарда тутади, факат уз фойдасини кузлайди. Шундай булса-да, бундай шароитда куринмас кул уни максад сари йуналтиради, гарчи бундай максад унинг режасига кирмаган булса хам. У атайлаб жамиятга хизмат килгандан кура, уз манфаатларини кузлаб иш юритган холда унинг манфаатларига купрок хизмат килиб туради» [6]. Ушбу тояни инобатга олган холда шундай фикрлаш мумкинки, жамиятда фукаролар томонидан корхона ташкил килишга сарфланган маблаF хисобидан купрок фойда олишга харакат килади. Шунинг учун хам корхоналар йил давомида олган фойдасидан имкон кадар купрок акция эгаларига ажратиб, корхона-ларни модернизациялаш жараёни, яъни ишлаб чикаришга инновацион технологияларни жорий этишда тижорат банкларининг инвестицион фао-лияти оркали амалга ошириш максадга мувофик булади.

Банкнинг инвестицион молиялаш фаолияти объекти - иктисодиётнинг реал сектори корхо-

наларидаги ишлаб чикаришни диверсификация-лаш ёки модернизациялаш, ишлаб чикаришни кенгайтириш ёки ишлаб чикариш хавфсизлигини ошириш хамда кушимча ишлаб чикариш кувват-ларини харид килиш билан боFлик инвестицион лойихалардир.

Шуни таъкидлаш керакки, Узбекистан Респуб-ликаси Давлат статистикаси кумитаси ходимлари томонидан корхоналар уртасида инновацион фаолият борасида хар йили бир марта анкета суровномалари утказилади. Ушбу суровнома-ларнинг натижаларига кура кичик саноат корхо-налари инновацион фаолиятини ривожланти-ришга куйидаги муаммолар тускинлик килаёт-ганлиги маълум булди.

Биринчидан, кичик корхоналарда замонавий кимматбахо ускуналарни харид килиш учун етарли маблаFлар йуклиги, махсулотга булган талабнинг пастлиги хамда инновациялар нархи-нинг юкорилиги.

Иккинчидан, инновацион инфратузилмаларни ташкил этиш, инновацион махсулотларни яратиш учун тадкикот утказиш, патентлаш ва ишлаб чикаришга жорий этишга куп маблаFлар талаб этилаётганлиги.

Учинчидан, инновацияларнинг узини узок вактдан кейин копланиши, маркетинг ва менеж-мент ишлари етарли даражада олиб борилмаёт-ганлиги, янги технологиялар хакида ахборот етиш-маслиги.

Ушбу муаммоларни бартараф этиш учун инновацион фаолиятни молиявий куллаб-кувватлашни бажариш максадга мувофикдир. Инновацион сохага капитал куйилмаларнинг манбалари тур-лича булиши мумкин: давлат тузилмалари, тижорат банклари, халкаро фирмалар ва ташкилотлар, жисмоний шахслар ва х.к. инновацион фаолли-гини ривожлантириш учун энг кулай маблаFлар банк ва бошка ихтисослаштирилган молиявий ташкилотларнинг максадли кредитлари хисобла-нади, чунки улар имтиёзли шарти билан берилади. Шунингдек, инвестицияларнинг асосий манбаси сифатида фойданинг бир кисми ва амортизацион ажратмалардан ташкил топадиган корхонанинг уз маблаFлари хисобланади. Ушбу маблаFлар бевосита корхонанинг самарали ишлашига боFлик [7].

Юкоридаги муаммолардан бири инновацион технологияларга кетган маблатларни коплаш учун узок вакт талаб килиниши, бу эса тижорат банклари томонидан инвестицион кредитларнинг хам

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

узок, муддатга ажратилишига тугри келади. Хозирги кунда тижорат банкларининг инвести-цион кредитлар бериш салохиятига салбий таъсир киладиган муаммоларидан бири - республикамиз тижорат банкларида миллий валютадаги ресурс-лар хажмида узок муддатли ресурсларнинг етиш-маслиги хисобланади.

Узбекистон Республикаси тижорат банклари пассивларининг 70 фоиздан ортик кисмини киска муддатли пассивлар ташкил килгани холда, улар кредитларининг 80 фоизини узок муддатли кредитлар ташкил килмокда. Бу эса банкларда узок муддатли ресурслар такчиллиги муаммосининг мавжудлигидан далолат беради [8].

2018 йил 1 январь холатига кура, республикамиз тижорат банк депозитларидаги маблаглар колдиги жами 59 579,0 млрд. сум булиб, шундан бир йилдан ортик вактга жалб килинган муддатли депозитларнинг салмоги 5 404,0 млрд. сумдан

иборатдир, улушда хисоблаганда эса атиги 9,1%ни ташкил этади [9]. Бу холат, биринчидан, тижорат-банкларига узок муддатли депозитларни кенг куламда жалб этиш учун зарурий шарт-шароит-ларни янада яхшилаш зарурлигидан далолат беради; иккинчидан,тижорат банкларининг инвес-тицион кредитлар бериш салохиятини кутариш максадга мувофиклигини англатади.

Хулоса килиб айтганда, тижорат банкларининг ресурс базасини мустахкамлаш буйича чора-тадбирларни амалга ошириш банкларнинг узок муддатли депозитлари микдорини оширишга хиз-мат килади. Ахолининг жамгармаларини банк тизимига булган ишончини купайтириш асосида банкларнинг капитализация даражаси оширилса, тижорат банкларнинг инвестицион фаолиятни молиялаштириш максадида бериладиган инвестицион кредитлари хажмини кескин ошириш имконини беради.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. - Т.: Узбекистон, 2010.

Султанов Р.Б. Инвестицион лойихаларни молиялашда юзага келувчи рискларни бошкариш: назария ва амалиёт. // «Иктисодиёт ва инновацион технологиялар» илмий электрон журнали, 2018, №5.

Матёкубова Д.О. Банкларда инвестиция лойихаларини молиялаштириш ва монито-рингини ташкил этиш хусусиятлари. // «Иктисодиёт ва инновацион технологиялар» илмий электрон журнали, 2017, №4.

2. Исмаилов Д.А. Инвестиция фаолиятини молиявий бошкариш усулларини такомиллаш-тириш. Иктисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун тайёрлаган диссертация автореферати. - Т., 2018. -19-б.

Тошкент давлат иктисодиёт университети хузуридаги «Узбекистон иктисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари» илмий тадкикот маркази. Инновацион хизматлар бозорини шакллантириш ва ривожлантириш хамда унинг Узбекистон Республикаси худудлари иктисодиётининг ракобатбардошлигини оширишдаги таъсири номли монография. - Т.: «Lesson press», 2017. -154-б.

3. Исломов А., Эгамов Э. Иктисодий таълимотлар тарихи. Укув кулланма. - Т.: «Узбекистон», 2003. -76-б.

4. Ташматов Р.Х. Инновацион ривожланиш: муаммо ва ечимлар. - Т.: «Lesson press», 2017. -38б-б.

Камилова И.Х. Иктисодиёт тармокларини ривожлантиришда тижорат банклари инвестицион кредитларининг ролини ошириш. // «Иктисодиёт ва инновацион технологиялар» илмий электрон журнали, 2017, №4.

5. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2017 йилдаги фаолияти тугрисидаги хисоботи. 17-жадвал. (wwwxbu.uz).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 8(128)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.