Научная статья на тему 'ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА КРЕДИТЛАШ ХИЗМАТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ МОҲИЯТИ ВА ИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ'

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА КРЕДИТЛАШ ХИЗМАТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ МОҲИЯТИ ВА ИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
533
120
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тижорат банки / кредит / банкнинг кредит портфели / кредит портфелини бошқариш / риск / даромадлилик / ликвидлилик. / коммерческий банк / кредит / ссудный портфель банка / управление ссудным портфелем / риск / доходность / ликвидность.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хўжаёров Ҳаёт Бахтиёрович

Мазкур мақолада Ўзбекистонда банк­молия тизимини ислоҳ қилиш ва мустаҳкамлаш, банклар­ нинг капиталлашув даражасини ошириш, тижорат банкларининг кредит портфели самарадорли­ гини ошириш, кредитлаш кўламини кенгайтириш, кўрсатилаётган банк хизматлари секторларини кўпайтириш ҳамда мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда банк тизимининг ролини ошириш масалалари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СУЩНОСТЬ И ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ КРЕДИТНЫХ УСЛУГ В КОММЕРЧЕСКИХ БАНКАХ

В данной статье рассматриваются вопросы реформирования и укрепления банковско­финансовой системы Узбекистана, повышения уровня капитализации банков, повышения эффективности кре­ дитного портфеля коммерческих банков, расширения кредитования, расширения банковского сек­ тора и повышения роли банковской системы в экономическом развитии страны.

Текст научной работы на тему «ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА КРЕДИТЛАШ ХИЗМАТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ МОҲИЯТИ ВА ИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ»

Хужаёров ^аёт Бахтиёрович,

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети таянч-докторанти

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА КРЕДИТЛАШ ХИЗМАТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ МОЩТИ ВА ИКТИСОДИЙ А^АМИЯТИ

УДК: 336.71

ХУЖАЁРОВ Ц.Б. ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА КРЕДИТЛАШ ХИЗМАТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ МОЦИЯТИ ВА ИЦТИСОДИЙ АЦАМИЯТИ

Мазкур мак,олада Узбекистонда банк-молия тизимини ислох к,илиш ва мустахкамлаш, банклар-нинг капиталлашув даражасини ошириш, тижорат банкларининг кредит портфели самарадорли-гини ошириш, кредитлаш куламини кенгайтириш, курсатилаётган банк хизматлари секторларини купайтириш хамда мамлакат иктисодиётини ривожлантиришда банк тизимининг ролини ошириш масалалари тадкик килинган.

Калит сузлар: тижорат банки, кредит, банкнинг кредит портфели, кредит портфелини бошк,ариш, риск, даромадлилик, ликвидлилик.

ХУЖАЁРОВ Х.Б. СУЩНОСТЬ И ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ КРЕДИТНЫХ УСЛУГ В КОММЕРЧЕСКИХ БАНКАХ

В данной статье рассматриваются вопросы реформирования и укрепления банковско-финансовой системы Узбекистана, повышения уровня капитализации банков, повышения эффективности кредитного портфеля коммерческих банков, расширения кредитования, расширения банковского сектора и повышения роли банковской системы в экономическом развитии страны.

Ключевые слова: коммерческий банк, кредит, ссудный портфель банка, управление ссудным портфелем, риск, доходность, ликвидность.

KHUZHAYOROV KH.B. THE ESSENCE AND ECONOMIC SIGNIFICANCE OF IMPROVING THE EFFICIENCY OF CREDIT SERVICES IN COMMERCIAL BANKS

In the article is discussed the issues of reforming and strengthening the banking and financial system of Uzbekistan, increasing the level of capitalization of banks, increasing the efficiency of the loan portfolio of commercial banks, expanding lending, expanding the banking sector and increasing the role of the banking system in the economic development of the country.

Key words: commercial bank, credit, bank loan portfolio, loan portfolio management, risk, profitability, liquidity.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

Кириш.

Хозирги кунда республикамизда замонавий банк амалиётининг шаклланиши билан боFлик1 асосий вазифалар мижозларга такдим этилади-ган банк хизматлари доирасини кенгайтириш, ракамли технологиялардан самарали фойда-ланган холда банк хизматлари курсатиш жараё-нида вактни кискартириш, онлайн хизматларни ривожлантириш, мижозларнинг турли хил кредит-лаш хизматларидан коникиш даражасини оши-риш, нарх сиёсати самарадорлигини оширишнинг хукукий ва ташкилий-иктисодий механизмлари ва институционал асосларини такомиллаштириш кабиларни уз ичига камраб олади.

Республикамиз банклари томонидан олиб борилган тадкикотлар шуни курсатмокдаки, худудий тижорат банкларининг карийб 80,0%и уз мижозларига фак,ат стандарт хисоб-китоб-касса хизматларини таклиф килишади. Шу билан бирга, улар асосан уз муассасалари ёки филиалларига имтиёзли шартлар асосида кредитлар беришади. Колган 20 фоиз банкларгина бошка замонавий хизматларни, яъни «Интернет Банк» ва «Мобил Банк» оркали хизматларни таклиф килишади.

Банк хизматлари тизимининг юк,ори даражада самарадорлигини таъминланмаганлиги, тижорат банкларида хизматларни хужжатлаштириш буйича самарали тизимнинг шакллантирилма-ганлиги ва шунга мос равишда ташкил этилма-ганлигидан келиб чик,ади. Мижоз, масалан, ипотека кредити учун мурожаат к,илганда, банк унда ривожланган ва барча кредит хизматлари учун бир хил булган кредит жараёнини бошкаради, улар шунчаки «йул буйлаб» маълум бир мижозга мослашишга харакат килишади. Шу билан бирга, аксарият холларда хизматларни хужжатлаштириш жараёнида мижоз сураган хизматни курсатиш учун махсус билим ва куникмаларга эга булган малакали ходимлар мавжуд эмас.

Купинча, турли хил карз олувчилар, турли хил кредит лойихалари уртасида банк ичи-даги ресурслар - менежерлар, кредит буйича мутахассислар, кредит кумитасига кириш ва бошк,алар учун конструктив булмаган рак,обатни юзага келтиради. Бошкача килиб айтганда, банк бунга олдиндан тайёрланмасдан, мижоз сураган махсулотни дархол унинг илтимосига биноан ишлаб чикаришга харакат килмокда.

Банк тизимининг ривожланиши узига хос хусу-сиятларга эга. Шунга кура, маълум бир омиллар таъсирини ифодаловчи банк сохаси ривожлани-шининг узига хос хусусиятлари ва тенденцияла-

рини назарий жихатдан ёритиб бериш алохида ахамиятга эга. Умуман олганда, мамлакатимиз банк тизимида субъектлар фаолиятини кредит-лашни ташкил этиш нуктаи назаридан тижорат банкларининг ролини тахлил килишда молия-вий категория сифатида кредит тушунчасининг мохиятини турлича назарий карашлар ва ёнда-шувларга асосланиб аниклаш лозим. Кредит иктисодиёт фанининг энг мухим категориялари-дан биридир.

Таъкидлаш лозимки, республикамиз банк-молия тизимини ислох килиш ва мустахкамлаш буйича курилаётган чора-тадбирлар банкларнинг капиталлашув даражасини ошириш, ик,тисодиётни кредитлаш куламини кенгайтириш, курсатилаётган банк хизматлари спектрларини купайтириш, шунингдек, мамлакат иктисодиётини ривож-лантиришда банк тизимининг ролини ошириш имконини берди. Шу билан бирга курсатилаётган банк хизматлари сифатини янада ошириш хамда тадбиркорлик субъектлари билан тулаконли хамкорлик муносабатларини урнатиш учун тижорат банкларининг иш услубларини тубдан яхши-лаш, ахоли ва хужалик субъектларининг банк тизимига ишончли институционал хамкор сифатида к,арашларини мустахкамлаш вазифалари дол-зарб булиб колмокда [12].

Тадцицотда к,улланилган усуллар.

Тадкикот жараёнида банк кредитлаш хизматлари ракобатбардошлигини ошириш хамда банк хизматлари тизимининг юк,ори даражада самарадорлигини таъминлаш усулларини урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, комплекс бахолаш, к,иёсий ва солиштирма тахлил, статистик ва динамик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фой-даланилди хамда банк хизматлари бозорида ракобатбардошлик даражаси бахоланди.

Мацоланинг мацсади. Республикамиз банк-молия тизимини ислох килиш ва мустахкамлаш буйича курилаётган чора-тадбирлар банкларнинг капиталлашув даражасини ошириш, ик,тисодиётни кредитлаш куламини кенгайтириш, курсатилаётган банк хизматлари секторларини купайтириш, шунингдек, мамлакат иктисодиётини ривожлан-тиришда банк тизимининг ролини ошириш юза-сидан таклифлар ишлаб чикишдан иборат.

Бугунги кунда шиддат билан узгараётган жамиятда банк кредитлаш хизматлари ракобатбардошлигини ошириш хамда банк хизматлари тизимининг юкори даражада самарадорлигини таъминлаш, тижорат банкларида хиз-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

матларни хужжатлаштириш буйича самарали тизимни шакллантиради.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Тижорат банкларида кредит портфелини бошкариш самарадорлигини ошириш масала-лари бир катор хорижий олимларнинг илмий тадкикотларида урганилган ва кредит портфели тушунчасини унинг мохиятига берилган таъ-рифларда ифодаланган. Масалан америкалик иктисодчилар Крис Ж. Барлтон, Диана Мак Нотон кредит портфели - бу кредитларни туркумлашни уз ичига олади деб таърифлашади [14].

Шунингдек, Н.Соколинская "кредит портфели киска ва узок муддатли кредитлар й^индисидан иборат" деб таърифлайди [15]. Бу таърифда асо-сий эътибор кредитнинг муддатига каратилган бу холат кредит портфелининг мохиятини тулик очиб бермайди. Чунки, банк томонидан берилган кредитларнинг муддатини белгилаб куйилиши ва унга риоя килиниши факат кредит портфелининг сифатини аниклашда мухим омил булиши мумкин.

Россиялик машхур иктисодчи олим О.И.Лаврушин "кредит портфели тушунчаси банк ишида одатда бир ёки бошка банкнинг кредит-лари йиFиндиси тушунилади" деб таъриф беради [7]. Шу билан бирга у банкда кредит портфелини шакллантириш ва уни тахлилини олиб бориш тижорат банкининг стратегия ва тактикасини аник ишлаб чикиш имконини бериб, мижозларни кре-дитлаш имкониятини оширади деб хисоблайди.

Абалкин Л.И, Панова Г.С. ва бошка бир гурух иктисодчиларнинг фикрича, тижорат банкла-рининг кредит портфели - бу кредитларнинг сифат ва таркиби буйича туркумланишидир. Бу таърифда, фикримизча кредит портфелининг мохиятини очиб беришга ижобий ёндашилган. Ижобийлиги шундаки, улар кредитларнинг сифат таркибига караб маълум омилларни хисобга олган холда туркумлаш зарурлигини таъкидлай-дилар [16].

Яна бир гурух хорижий иктисодчи олимлар-дан К.Ж.Бралтрон ва Д.Мак Нотонлар, тижорат банкларининг кредит портфели - бу кредитларни маълум белгиларга кура туркумланишидир деб хисоблайдилар [17]. Бу таърифда кредит портфели кредитнинг аник шакл ва хусусиятларига караб таснифланишига асосланади.

Узбекистонлик иктисодчи олимлар хам бу борада катор изланишларни олиб боришган, хусусан, Ш.З.Абдуллаеванинг фикрига кура, бан-кларнинг кредит портфели - бу турли хил кредит

рискларига асосланган муайян мезонларга караб туркумланган кредитлар микёсидаги банк тала-бларининг йиFиндисидир [18]. Иктисодчи олима уз таърифида кредитларнинг маълум бир мезон-лар асосида туркумланишига, шу билан бирга кредит рискларига алохида тухталиб утган.

Юкорида куриб чикилган таърифларнинг узига хос жихатларини тахлил килган холда кредит портфелига куйидагича таъриф бериш мумкин деб хисоблаймиз: банкнинг кредит портфели - бу банкнинг кредит операцияларини амалга ошириш учун зарур асос саналиб, банк томонидан берилган жами кредитларнинг йиFиндисини узида ифодалайди.

Шунингдек, банклар фаолиятида кредит опера-циялари асосий уринни эгаллагани учун уларнинг кредит портфелини т^ри ташкил килиш банклар-нинг самарали ва баркарор фаолият курсатиши учун имконият яратиб берувчи асосий омиллар-дан бири хисобланади. Кредит операцияларини олиб боришда йул куйилган камчиликлар банклар даромадининг камайишига, баъзи холларда уларнинг синишига олиб келиши мумкин. Шу сабабли, банкларнинг кредит портфели ва унинг сифатини назорат килиб бориш тижорат банклари самарали фаолиятининг гаровидир.

Юкорида урганилган холатларга асосланиб, республикамиз тижорат банкларида кредит портфелини бошкариш самарадорлигини ошириш йуллари юзасидан изланишлар олиб борилиши мухим ахамиятга эга.

Тахлил ва натижалар.

Узбекистан Республикаси конунчилигига кура, «Тижорат банклари кредит сиёсатига нисба-тан куйиладиган талаблар туFрисда»ги Низомга мувофик: «Банкнинг кредит сиёсати - кредит-лаш жараёнида юзага келувчи таваккалчиликни бошкаришда банк рахбарияти томонидан кабул килинадиган чоралар ва услубларни белгиловчи хамда банк рахбарияти ва ходимларини кредитлар портфелини самарали бошкаришга доир курсатмалар билан таъминловчи хужжатдир. Кредит сиёсати банкнинг кредит фаолияти максадларини аник курсатиши ва аниклаб бериши шарт. Кредит сиёсатининг тавсифи кредит портфелининг таркибига, банк уз фаолиятини амалга ошираётган худуднинг иктисодиётига караб аникланади. Кредит стратегиясини шаклланти-ришда ва тегишли кредит сиёсатини тайёрлашда,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

1-жадвал. Узбекистан Республикаси давлат тижорат банкларининг функциялари1

Функцияси Банк функциясининг мазмуни

Давлат ва бошк,а банкларнинг тижорат функциялари руйхати

Жамлаш Хужалик юритувчи субъектларнинг вак,тинча буш пул маблаFларини жалб килиш ва кейинчалик уларни молия бозорида таксимлаш.

Воситачилик Бошка хужалик юритувчи субъектларга кредитлар бериш йули билан маблаFларни кайта таксимлаш.

Ахборот Бозор иштирокчилари учун зарур иктисодий маълумотларни трансляция килиш (масалан, кредит махсулотлари турлари ва бошкалар).

Химоя Депозитларни давлат томонидан суFурталаш.

Тадк,ик,от Давлат кредит сиёсатининг турли жихатларини тадкик килиш ва бахолаш учун таянчни таъминлаш.

Давлат банкларининг нотижорат (давлат, ижтимоий ахамиятга эга, мак,садли) функциялари руйхати

Ижтимоий Иктисодий хавфсизликни таъминлаш (хужалик юритувчи субъектларнинг миллий банк тизимига ишончини таъминлаш); давлат томонидан банкка берилган курсатмалар туфайли иктисодиётда ижтимоий адолатга эришиш имкониятини яратиш (масалан, кичик корхоналарга имтиёзли шартларда кредитлар бериш).

СоFломлаштириш Иктисодиёт тармокларини молиявий соFломлаштириш

Ривожлантирувчи Давлат учун устувор тармокларни кредитлаш, давлат ва хусусий бизнес уртасида хамкорликни кенгайтириш, яъни давлат-хусусий шериклигини ривожлантириш; молиявий бозорлар ва иктисодий фаолиятнинг мухим турларини ривожлантириш; корхоналар ривожланишини раFбатлантириш.

банк ушбу омилларни хисобга олиши шарт» [13] деб белгиланган.

Бундан ташкари, иктисодий ишларда урганилаётган банклар гурухининг иктисодий мохиятини талкин килиш буйича бир маъноли фикр мавжуд эмас.

Илмий адабиётлар, авторефератлар ва дис-сертацияларни тахлил килиш натижаларига асосланиб, биз давлат иштирокидаги банкнинг мохиятини аниклашда банкларни капиталида давлат вакили булган ташкилотлар иштирок этадиган, уларда давлат иштирокининг турли шаклларини хисобга оладиган ва кичик бизнесни кредитлаш сохасидаги тижорат банкларнинг кенг доирасини тахлил килишга имкон берадиган банклар фао-лияти назарда тутилади.

Чунки банкларга эгалик килиш (давлат-нинг банк устав капиталидаги иштироки), унга маблаFларни стратегик мухим ва ижтимоий зарур булган, жамият ривожига ижобий таъсир курсатадиган узок, муддатли лойихаларни ишлаб чик,иш имконини беради [5], яъни банк тизимида

1 Манба: муаллиф томонидан тузилган.

банкларни кандай роль уйнаши кераклигини давлат белгилайди. Масалан, банклардан давлат томонидан куллаб-кувватланадиган потенциал карз олувчилар гурухларини аниклашда ифода-ланади [9].

Узбекистон Республикаси тижорат банклари давлат сиёсатининг локомотивлари сифатида тижорат ва нотижорат функцияларни бажа-радилар, улар хусусий банклардан (1-жадвал) фаркли уларок,, давлатнинг уз капиталида умуман иктисодиётдаги иштироки натижасида ва кичик бизнес билан узаро муносабатлар нуктаи назари-дан алохида масъулиятлидир. Бу Узбекистонни уз ичига олган банкка йуналтирилган ривожланиш моделига эга булган ик,тисодиётлар учун харак-терли хусусиятдир [7], чунки молиявий ресурс-ларнинг энг катта микдори банкларда тупланади.

Банк функцияси деганда, биз, банкни ажрал-мас институт сифатида сак,лаб колишга каратилган банкнинг атроф-мухит билан узаро таъсирини тушунамиз [1, 7].

Бундан келиб чик,адики, давлат банклари тижорат функцияларидан ташк,ари, ижтимоий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

ахамиятга эга функцияларни хам бажаради. Аммо улар фойда олиш билан боFлик хар кандай банк-нинг бош максадига зид булмаслиги керак, бу куйидаги холатлар билан тасдикланади:

1) молиявий хисобот шакллари буйича бахоланиши мумкин булган тижорат банклар фаолияти;

2) давлат томонидан иккита диаметрал максад уртасидаги мувозанатга эришишнинг зарурий шарти: тижорат банклари уз капитали оркали кичик бизнесни кредитлаш оркали иктисодий фаолиятнинг устувор турларини куллаб-кувватлаш ва фаолиятнинг молиявий ва номолиявий рискла-рини кабул килишни чеклаш.

Шундай экан, биз шундай хулосага келдик, тижорат банкларига Узбекистон банк тизимида баркарорлаштирувчи ролни бажариш вазифаси юкланган. Аммо уларнинг асосий функциялари тулик шакллантирилмаган ва конунчиликнинг ягона меъёрий-хукукий хужжати билан мустахкамланмаган. Бунда ушбу хужжатни ишлаб чикиш ва кабул килиш Fояси аник туFри карор булиши мумкин эмас, чунки тижорат банклари турли функциялар ва ролларга эга булиши мумкин, аммо уни жамоатчилик мухокамаси миллий банк тизимини мустахкамлаш сохасида самарали карорлар кабул килишга олиб келиши мумкин.

Банк хизматлари узок вакт давомида респу-бликамизда хам, чет элларда хам батафсил илмий тадкикот объекти булиб келган. Банк хизматлари назарияси иктисодиёт фанининг мустакил йуналиши сифатида, одатдагидек, 1960 йил-дан бери мавжуд булиб, уша вактдан бери фаол ривожланиб келмокда.

Бизнинг фикримизча, банк хизматлари назарияси анча олдин илмий тадкикот предметига айланган, аммо улар купрок даражада кундалик фаолиятида муайян муаммоларга дуч келган, ечим излаган ва топган амалиётчи банкирлар томонидан амалга оширилган. Дархакикат, ХХ асрнинг 60-йилларида банк хизматлари назарияси ривож-ланишининг бошланиши эмас, балки ихтисослаш-ган илмий тахлил ва банк хизматларини яратиш ва такдим этишнинг тарихий касбий тажрибасини умумлаштиришнинг бошланиши булган.

Хозирги вактда банк хизматлари назарияси-даги муаммоларни шартли равишда бир неча семантик гурухларга булиш мумкин:

• концепция аппарати билан боFлик муам-молар;

• банк хизматлари тузилмасини урганиш,

• банк махсулотини ишлаб чикиш ва ишлаб чикариш,

• мамлакатимизда фаолият юритаётган хорижий банкларнинг капитал ва кимматли ^озлар бозорларидаги банк хизматлари сохасидаги ((банкларнинг кимматли ^озлар бозорининг профессионал иштирокчилари сифатида хизматлари, андеррайтинг) илFор тажрибасини куллаш;

• кимматли кс^озлар ва маблаFларни ишон-чли бошкариш ва хоказо);

• энг янги технологиялардан фойдалан-ган холда банк хизматларини (электрон банк, интернет-банкинг, смарт-карталар, кеча-кундуз тулик автоматлаштирилган банк тизимлари - бан-коматлар, омборлар ва бошкалар) жорий килиш.

Ушбу муаммоларни хал килишда чекловчи омиллар - бу ракобатбардош мухитда фаолият курсатаётган банк муассасаларининг ёпик таби-ати ва банк сирларини саклаш талаблари ва купинча республикада хам, чет элларда хам илмий алокалар буйича банк мутахассислари уртасидаги заиф алокаларнинг мавжудлиги сабаб булади.

А.Н.Иванов бошка рус олимларининг карашлари буйича нуктаи назарини уртоклашади - О.И.Лаврушина, Э.Ф.Жукова ва Э.Б.Ширинская: банк операцияларини амалда банк функци-яларининг намоён булиши, банк хизматларини эса мижозларнинг маълум эхтиёжларини кондирадиган бир ёки бир нечта банк операци-ялари деб билади [1, 2, 7].

Чет эллик иктисодчилар (Ж.Зайтс, Х.Шеефер., П.Росе) банк операцияларини банк фаолияти-нинг барча турлари деб аташади ва мижозларга банк хизматларини банк фаолиятининг бир тури деб хисоблашади. Хозирги боскичда Д.Аристе, Б.Бучвалд, К.Девис, Ж.Зайтс, А.Кенён, Ж.Кай, А.Ланге, Маруа, С.Матур, М.Портер каби хорижий мутахассислар шуFулланмокдалар.

А.Н.Иванов рус, француз ва инглиз тилла-рида «хизмат» ва «операция» сузларининг маъ-носини лингвистик тахлил килди ва ушбу ата-маларни хукукий тахлил килди. Рус ва хорижий олимларнинг (А.Ю.Викулин, ОИ Лаврушин, С.Де Куссерг) «банк махсулоти» тушунчасининг таъри-фига булган карашлари борасидани изланишлар натижасида А.Н.Иванов муаллифлик хукуки таъ-рифларини ишлаб чикди.

Мутахассислар томонидан кулланиладиган асосий илмий атамалар: «банк операцияси», «банк махсулоти», «банк хизмати» хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

Агар, биз, А.Н.Ивановнинг нуктаи назарига амал килсак, банк операцияси «бу банк номи-дан амалга ошириладиган, маблаFларнинг харакатланишини таъминлайдиган ва муайян ик,тисодий муаммони хал килишга йуналтирилган банк ва мижознинг узаро ботлик, харакатлар маж-муасидир». Банк хизмати - бу банкнинг техник, технологик, молиявий, интеллектуал ва касбий фаолияти, банк операцияларини олиб боришни оптималлаштиришдир [1].

Республика тижорат банкларини урганишда уларнинг турли хил категориядаги мижозлари билан узаро муносабати нуктаи назаридан бошк,ача холат кузатилади. Тадк,ик,от мавзуси дои-расида Узбекистан Республикасида хужалик субъ-ектлари билан узаро муносабатларда куйидагилар аникланди:

1) хужалик субъектларни кредитлашда тижорат банклари билан хамкорлик килувчи муасса-салар ташкил этилган;

2) ихтисослаштирилган тижорат банклари яра-тилди;

3) имтиёзли кредитлашнинг давлат дастурлари ишлаб чикилди.

Хозирги кунгача «кредит» тушунчасининг хар томонлама мохиятини ифодаловчи таърифи мавжуд эмас. Уз мазмунига кура, аник тавсифни ишлаб чик,ишда бошка турдаги хизматларга нис-батан кредит хизматларини иктисодий ахамияти ва натижаси буйича мохиятини ёритиб бериш алохида ахамиятга эга. Ушбу холатда кредит хиз-матларининг алохида хусусияти сифатида мижоз-лар эхтиёжларини кондиришга йуналтирилган фаолият хисобланади.

Е.В.Тихомированинг фикрича, кредитнинг асосий тури булиб банк ссудаси хисобланади ва куйидагича тушунилади [10]:

1) к,айтаришлик, муддатлилик ва туловга асос-ланган киймат утказиш шакли;

2) асосий ва айланма маблаFлар айланмасини раFбатлантириш хамда такрор ишлаб чикариш жараёнини аванслаш максадида хужалик юри-тувчи субъектларнинг вактинчалик буш турган маблатларини жамтариш ва жойлаштириш шакли;

3) ишлаб чикариш омили.

О.И.Лаврушин кредитнинг куйидаги

максадларини ажратиб курсатган [7]:

1) реал пулни кредит мабламари билан алмаш-тириш;

2) айланма ва асосий капитал шаклида булган мабламарнинг доиравий айланишини таъминлаш.

Кредитлашнинг шакл ва усулларининг ривож-ланиши муносабати билан ик,тисодчилар [1, 2, 3, 5] кредитлашнинг таркибий, вактинчалик, объекти ва субъектининг таркибий элементларига караб, унинг турли жихатларини тавсифловчи тавсифни аниклашни таклиф киладилар.

Умуман олганда, кредитлаш жараёни асо-сида кредитлаш механизмлари ва даврларла-рининг алмашинуви тарзида ифодаланган, таш-килий боскичлар кетма-кетлиги куринишидаги банк кредитлари ёки заёмлар харакати тушунилади. Хозирги замон фани ва амалиётида иктисодий ходиса сифатида кредитлаш банк ва банк булмаган куринишдаги турларга ажратилади. Бунга боFликl холда банк фаолияти билан боFлик1 ва банк фаолияти билан алокддор булмаган кредитлаш жараёнини тадк,ик,отлари мух,им ахамиятга эга.

Банкнинг кредитлаш жараёни - банкнинг кредитлаш муддатлари ва механизмларининг узгариши сифатида ифодаланган ташкилий боскичлар кетма-кетлиги куринишидаги банк кредитларининг харакати сифатида аникланади; банксиз кредитлаш жараёни - банкдан ташкари кредитлаш муддатлари ва механизмларининг алмашиниши сифатида ифодаланган ташкилий боск,ичлар кетма-кетлиги куринишидаги кредит-ларнинг харакатидир.

Банк кредитлаши давлат ва хусусий банклар томонидан, банксиз (банкдан ташкари) кредитлаш - турли хил ташкилотлар томонидан амалга оши-рилади: микромолия ташкилотлари, ломбардлар, лизинг компаниялари, факторинг компаниялари, кредит кооперативлари, банксиз кредит ташкилотлар, инвестиция фондлари, пенсия жамтармалари, тадбиркорликни куллаб-кувватлаш учун давлат маблаFлари ва х.к.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Авваламбор, банкнинг кредитлаш жараёнини батафсил тахлилига тухталиб утиш зарур. Кредитлаш назарияси ва амалиёти унинг еттита асосий боскичини белгилаб беради, улар банклар томонидан илмий асосланган холда ташкил этилиши керак.

Банкнинг кредитлаш жараёнини асосий боскичлари 1-расмда келтирилган.

Кейинги тадкикотлар учун банк кредитлаш жараёнининг санаб утилган боскичларининг кискача тавсифи такдим этилиши керак.

Биринчи боскичда банкларнинг мижоз фили-алларида потенциал карз олувчиларни тахлил килиш ва дастлабки танлаш билан кредит олиш учун аризалар кабул килинади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

1-расм. Банкларда кредитлаш жараёнининг босцичлари1

1^арз олувчининг

молиявий х;олатини та^лил килиш

Карз олувчининг кредит олиш *а^идаги аризасини куриб чи^иш

Кредит тавдим килиш

Кредит шартларини ишлаб чикиш, *ужжат-ларни расмийлаштириш ва кредит шартномасини тузиш

Кредитыи таъминлаш тарти-бини ва кредитни кайтариш кафолат-ларини белгилаш

Кредитлаш жараёнининг иккинчи боскичида мижозларнинг кредитга лаёкатлилиги ва молиявий холати, яъни потенциал карз олувчи-ларнинг уз карз мажбуриятларини тулик ва уз вактида бажариш кобилияти аникланади. Мижозларнинг кредит кобилиятини аниклашнинг аниклиги ошиши билан банклар кредит бериш билан боFлик рискларни камайтиради. Шу муно-сабат билан банк кредит беришнинг максадга мувофиклигини илмий асосланган экспертиза-дан утказиши зарур.

Иктисодиётнинг трансформациялашиши шароитида банклар карз олувчиларнинг кредитга лаёкатлилигини хар томонлама ва батафсил тахлил килиш муаммосига дуч келмокдалар, бу эса карз олувчи компаниянинг молиявий холати туFрисида ишончли тасаввурга эга булишга имкон беради. Тизимли динамиканинг тартиблари ва функцияларидан фойдаланган холда кредитлаш жараёнини имитацион моделлаштириш асосида ишлаб чикилган тадбиркорлик субъектлари сифа-тида таснифланган карз олувчиларнинг молиявий холатини бахолашнинг ягона усулини жорий этиш ушбу муаммони хал килиш имкониятини бериши мумкин.

Кредитлаш жараёнининг учинчи босцичи кредит бериш имкониятлари, шартлари ва шакллари буйича якуний карорларнинг кабул килиниши билан тавсифланади. Ушбу боскич охирида кре-

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

дит шартномалари тузилади ва расмийлаштири-лади хамда уларга мувофик банклар кредитлаш жараёнининг кейинги боскичларида бошкарув функцияларини амалга оширадилар.

Туртинчи боскичда мижозлар томонидан берилган кредитлар доирасида маблаFларнинг кайтарилишини таъминлаш учун шарт-шароитлар яратиш кузда тутилган. Шу муносабат билан гаров таъминотини аниклаш ва бахолаш энг мухим масала булиб, бунинг натижасида банклар ва карз олувчиларнинг хукук ва мажбуриятлари-нинг умумийлигини белгиловчи хукукий гаров хужжатлари чикарилади. Кредит гаровига кафо-латлар хам киради.

Бешинчи боскичда кредит шартномасига мувофик кредит маблаFлари беришнинг узига хос усули ва ссуда хисоби турига мувофик амалга оширилади.

Кредит бериш жараёнининг олтинчи боскичи муайян кредит тулови усулида пул маблаFларини кайтаришни хамда кредит шартномасини якун-лашни уз ичига олади.

Еттинчи боскичда банкларнинг кредит опе-рацияларини мониторинг килиш билан боFлик функцияси амалга оширилади, бу кредит берилган пайтдан бошлаб вужудга келади ва кредитни тулаш ва карз олувчилар томонидан кредитнинг барча кушимча ва тухтатиб туриш шартларини бажариши билан тугайди.

Банк кредитлаш тизимидаги турли хужалик юритувчи субъектлар ва объектларнинг фаоли-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

2-расм. Кредит беришда банкнинг кредитлаш жараёни тизимини турли иштирокчилари узаро

муносабатларининг функционал чизмаси1.

яти нук,таи назаридан батафсил ёритилган кредитлаш жараёни 2-расмда курсатилган.

Хозирги кунда республикамизда замонавий банк амалиётининг айрим мухим муаммолари куйидагилардан иборат: мижозларга такдим этиладиган банк хизматларининг ута чекланган доираси, банк хизматлари сифатининг пастлиги,

Муаллиф томонидан ишлаб чик,илган.

рак,обат мухитининг етарлича ривожланмаган-лиги ва самарасиз нарх сиёсати. Олиб борил-ган тадк,ик,от натижалари шуни курсатмокдаки, махаллий тижорат банкларининг к,арийб 80,0 %и уз мижозларига фак,ат стандарт хисоб-китоб-касса хизматларини таклиф к,илишади хамда асосан уз муассислари ёки филиалларига имтиёзли шартлар асосида кредитлар беришади. Колган 20 % бан-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

кларда бошк,а хизматлар, яъни «Интернет Банк» ва «Мобил Банк» оркали хизмат курсатиш каби замонавий хизматлар турлари таклиф килинади.

Банк хизматлари тизими ривожлани-шидаги мавжуд салбий холатлар тижо-рат банкларида банк хизматлари туFри хужжатлаштирилмаганлиги ва шунга мос равишда ташкил этилмаганлигидан келиб чикади. Масалан, мижоз ипотека кредити учун мурожаат килганда, банк унда ривожланган ва барча кредит хизматлари учун бир хил булган кредит жараёнини бошкаради, улар шунчаки «йул буйлаб» маълум бир мижозга мослашишга харакат килишади. Шу билан бирга, купинча яхши ишлаб чикилган хужжатлар ва тайёрлан-ган инфратузилма х,амда мижоз аник сураган хиз-матни курсатиш учун махсус батишланган ходим-лар мавжуд эмас. Купинча, турли хил к,арз олув-чилар, турли хил кредит лойихалари уртасида банк ичидаги ресурслар - менежерлар, кредит буйича мутахассислар, кредит кумитасига кириш ва бошк,алар учун конструктив булмаган рак,обат мавжуд.

Банкларнинг нарх сиёсатини самарасизлиги шундан келиб чик,адики, юкоридаги 80,0% бан-клар учун курсатилаётган хизматларнинг бир хиллигини хисобга олган холда, уларнинг нархи (тарифлари) ракобатнинг асосий омилига айла-нади. Мижозларни хизматлар сифатини ёки уларнинг тупламини яхшилаш оркали эмас, балки нархларни демпинг килиш йули билан жалб килишга уриниш, банкларнинг самарадорлиги ва ишончлилигини пасайтиради, кредит ва бошк,а турдаги хатарларга мойил булади.

Банклар капиталлашувининг етарли эмас-лиги ва мутахассисларнинг ички банк секто-ридан иктисодиётнинг бошка тармокларига чикиши банкларнинг кулайлиги, сифати ва ишлаб чикарилиши учун замонавий дунё талабларига жавоб берадиган банк хизматларини курсатиш имкониятларини пасайтиради.

Купинча, банк хизмати Fоясидан уни амалий татбик, этишгача булган йулни босиб утиш маса-ласи хал килинмайдиган муаммога айланади. Агар бу йул барибир утган булса, унда хизмат, коида тарикасида, бозорда «Fилдираклардан» чик,арилади, яъни ишлов берилмаган, «хом» шак-лда доимо мижозларга хизмат курсатишда турли хил ташкилий кийинчиликлар пайдо булади.

Ушбу муаммоларни кандай самарали хал к,илиш мумкинлиги хакидаги савол узок вактдан

бери мамлакатимизда назариётчилар ва ама-лиётчи мутахассислар томонидан кутарилиб келинмокда. Шу билан бирга, молиявий-иктисодий инкирозларнинг даврий хусусияти ва натижада кредит ташкилотларининг катта бан-кротлиги банк фаолиятини амалга оширишда, авваламбор, унинг асосий жихати - банк хизматларини курсатишда тегишли профессионал-лик йуклигидан далолат беради.

Хулосалар.

Умуман олганда, тижорат банклари кредит портфелини бошкаришларининг пировард максади ушбу портфелнинг риск, даромадли-лик ва ликвидлилик курсаткичларининг опти-мал даражасига эришиш хисобланади.

Фикримизча, тижорат банкларида кредит портфелини самарали бошкаришда куйидаги бир катор омилларни хисобга олиш зарур:

- банк активлари сифати устидан доимий, таъсирчан мониторинг олиб бориш, банк активлари билан боFл и к муаммоли холатларни даст-лабки боскичларда аниклаш ва бартараф этиш механизмини мустахкамлаш;

- банкларда активларни кенг диверсификация килиш, кредит портфелини сотломлаштириш оркали таваккалчиликларни самарали бошкаришга каратилган чора-тадбирларни ишлаб чикиш ва иктисодий вазиятдан келиб чикиб уларга зарур узгартиришлар киритиб бориш;

- банк тизимига оид кабул килинган карорлар хамда кредит муносабатларини тар-тибга солувчи меъёрий хужжатлар ижросини ташкил килиш асосида кредитлаш жараёнида вужудга келиши мумкин булган хатарларни бахолаш, урганиш, уларни тахлил килиш, бизнес-режа курсаткичлари бажарилишини назорат килиш;

- муаммоли кредитларни бошкаришнинг янги усулларини шакллантириш;

- активлар сифатини таъминлашни назорат килиш, бунда кредит портфелида яхши кредит-лар улуши 90 фоиздан кам булмаслиги, муддати утган кредитлар микдорини минималлаштириш, кредит портфели таркибининг тасдикланган кредит сиёсатига мослиги (сохалар, худудлар ва муддати буйича) каби масалаларни назорат килиш;

- банк кредит сиёсати ва кредитлаш тамой-иллари шартларига риоя этилишини назорат килиш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

Адабиётлар руйхати:

1. Банковское дело: учебник, под редакцией О.И. Лаврушина. - 12-е издание, стереотипное. - Москва: КНОРУС, 2016. - 800 с. - ISBN 978-5-406-04591-6

2. Большой экономический словарь: 19000 терминов под редакцией А.Н. Азрилияна. -2-е издание, переработанное и дополненное. - Москва: Институт новой экономики, 1997.

- 856 с. - ISBN 5-89378-001-9.

3. Заболоцкая, В.В. Система кредитования субъектов малого предпринимательства / В.В. Заболоцкая // Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 5: Экономика.

- 2011. - № 3. - С. 16-24. - ISSN 2410-3683.

4. Крылова Л.В. Экономические и социальные функции банков / Л.В. Крылова // Труд и социальные отношения. - 2015. - №6. - С. 34-46.

5. Конягина М.Н. Банки с государственным участием в банковской системе Российской Федерации / М.Н. Конягина // Автореферат... д-ра экон. наук: 08.00.10 - «Финансы, денежное обращение и кредит». - СПб.: СПбГЭУ, 2013. - 43 с.

6. Киреева, И.В. Особенности финансовой аналитики в управлении банком с государственным участием / И.В. Киреева // Диссертация. кандидата экон. наук: 08.00.10 - «Финансы, денежное обращение и кредит». - Москва: Институт экономики РАН, 2011. - 191 с.

7. Лаврушин О.И. Роль кредита в экономическом развитии / О.И. Лаврушин // Банковское дело. - 2011. - № 2. - С. 32-38.

8. Пащенко, Е.В. Современный механизм банковского кредитования малого предпринимательства: специальность 08.00.10 «Финансы, денежное обращение и кредит»: диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук / Пащенко Елена Витальевна. Государственный университет управления. - Москва, 2015. - 191 с. - Библиогр.: с. 159-171.

9. Соколов Б.И., Соколова, С.В., Валеров, А.В. Игры банковских договоренностей / Б.И. Соколов, С.В. Соколова А.В. Валеров // Проблемы современной экономики. - 2018. - № 1 (65). - С. 87-92.

10. Тихомирова, Е.В. Сущностные характеристики кредита и кредитных отношений / Тихомирова Е.В. // Деньги и кредит. - 2015. - № 3. - С. 54-58.

11. Трошин, А.Н. Финансы и кредит : учебник / А.Н. Трошин, Т.Ю. Мазурина, В.И. Фомкина.

- 2-е издание, дополненное. - Москва: ИНФРА-М, 2013. - 331 с. - ISBN: 978-5-16-006621-9.

12. https://lex.uz/acts/3342348

13. https://lex.uz/docs/821528

14. Крис Ж. Барлтон, Диана Мак Нотон. Банковские учреждения в развивающихся странах», 2 том- 2006.

15. О.В. Курныкина, Н.Э. Соколинская. Бухгалтерский учет в коммерческих банках: учебник / — Москва: КНОРУС. — 368 с.

16. Абалкин Л.И, Панова Г.С. Учебник: Банки и банковский бизнес в глобальной экономике. Москва: МГИМО-Университет, 2018. ISBN: 978-5-9228-2202-2.

17. К.Ж.Бралтрон ва Д.Мак Нотон. Учебник: Организация работы в банках. Москва: Финансы и статистика, 2002. ISBN: 5-279-02619-0,5-279-02621-2.

18. Ш.З.Абдуллаева. Дарслик: Пул, кредит ва банклар. Тошкент-Молия. 2000.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.