Научная статья на тему 'ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ УСТАВ КАПИТАЛИДАГИ ДАВЛАТ УЛУШИНИНГ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИККА ТАЪСИРИ'

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ УСТАВ КАПИТАЛИДАГИ ДАВЛАТ УЛУШИНИНГ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИККА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
100
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат улуши / капитал самарадорлиги / активлар самарадорлиги / инвестициявий жозибадорлик / state share / capital productivity / asset efficiency / investment attractiveness

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Маматов Бахромжон Шавкат Ўғли

Ушбу мақолада хусусий ва давлат иштирокидаги тижорат банкларида активлар ва капитал самарадорлиги кўрсаткичлари таҳлили келтирилган. Давлат улуши ва молиявий самарадорлик кўрсаткичлари ўзаро таъсири ўрганилган. Банк тизимига хусусий капитал жалб қилиш орқали самарадорликни ошириш йўллари тўғрисида илмий хулосалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article presents an analysis of the performance indicators of assets and capital in private and public commercial banks. The interaction of the state share and indicators of financial efficiency has been studied. Scientific conclusions are presented on ways to increase efficiency by attracting private capital to the banking system.

Текст научной работы на тему «ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ УСТАВ КАПИТАЛИДАГИ ДАВЛАТ УЛУШИНИНГ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИККА ТАЪСИРИ»

УУТ 336:330

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ УСТАВ КАПИТАЛИДАГИ ДАВЛАТ УЛУШИНИНГ ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИККА ТАЪСИРИ

Маматов Бахромжон Шавкат угли - и.ф.ф.д. (PhD), катта укитувчи.

E-mail: mamatov-bahrom amail.ru

Узбекистон Республикаси банк-молия академияси. Тошкент ш. Узбекистон.

Ушбу мацолада хусусий ва давлат иштирокидаги тижорат банкларида активлар ва капитал самарадорлиги курсаткичлари таулили келтирилган. Давлат улуши ва молиявий самарадорлик курсаткичлари узаро таъсири урганилган. Банк тизимига хусусий капитал жалб цилиш орцали самарадорликни ошириш йуллари тугрисида илмий хулосалар келтирилган.

Калит сузлар: давлат улуши, капитал самарадорлиги, активлар самарадорлиги, инвестициявий жозибадорлик.

This article presents an analysis of the performance indicators of assets and capital in private and public commercial banks. The interaction of the state share and indicators offinancial efficiency has been studied. Scientific conclusions are presented on ways to increase efficiency by attracting private capital to the banking system.

Key words: state share, capital productivity, asset efficiency, investment attractiveness.

Кириш. Мамлакатнинг иктисодий ривожланиш даражаси унда яратилган инвестиция мухитига куп жихатдан богликдир. Инвестиция мухитининг кулайлиги инвестиция фаолиятининг ривожланиши, ички ва ташки инвестицияларни жалб килишнинг кулами, йуналишлари ва самарадорлигига таъсир килади. Шунинг учун, юкори инвестиция жалб килиш меъёрига эга булган мамлакатлар, бошка шарт-шароитлар бир хиллиги холда, одатда, юкори иктисодий усиш суръатларига эга булмокдалар.

Хусусий секторнинг мавжуд булиши бозорда молиявий рагбат учун ракобат шаклланишини таъминласа, давлат сектори купчилик холларда иктисодий максадларга эришишни узининг бош максади сифатида курмайди. Бошкача килиб айтадиган булсак, давлат сектори ишлаб чикаришни максимал даражада ошириш ва ресурсларни самарали тарзда таксимлаш учун етарли даражадаги юкори мотивация эга булмайди, бу эса хукуматнинг куп харажатли, кам даромадли корхоналарни бошкаришга сабаб булади. Хусусийлаштириш тугридан-тугри иктисодий максадларнинг сиёсий максадлардан устун булишига йуналтирилади, бу бозор иктисодиётини ривожлантиришга олиб келади. Хусусийлаштириш оркали хукуматнинг иктисодиётдаги урни кискаради, шунинг учун хукуматнинг иктисодиётга салбий таъсир курсатиши эхтимоли камрок булади.

Давлат тасарруфидан чикариш давлатга иктисодий муносабатларда фаол иштирок этиш имконини берадиган иктисодий механизмлардир. Хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чикаришнинг асосий омили мулкни бошкариш самарадорлиги хисобланади.

Давлат улуши мавжуд корхоналарга хорижий инвесторларни жалб килиш муваффакиятида инвестицияларидан олинадиган кайтим (даромад) даражаси хал килувчи ахамиятга эга булади. Агар самара олинмаса инвестициялашга рагбат хам булмайди. Шунинг учун, хусусийлаштирилаётган корхоналарда самарадорлик курсаткичларини тахлили мухим ахамият касб этади. Ушбу масалада республика акциядорлик жамиятлари имкониятларини куриш учун нисбатан муваффакиятли фаолият курсатаётган ва инвестицион жозибадорлиги бу маънода анча юкори булиши мумкин булган республикамиз хусусий ва давлат иштирокидаги тижорат банкларида активлар ва капитал самарадорлиги курсаткичлари холати тахлиллари келтирилган.

Адабиётлар шархи. Жахон амалиётида, иктисодиётнинг истикболли ва юкори технологияларга асосланган тармокларидаги давлат корхоналарига хорижий

инвестицияларни жалб килиш механизмларини такомиллаштириш борасида куплаб илмий тадкикот ишлари амалга ошириб келинмокда. Ушбу тадкикотларда жадон инвестициялар бозорларига кучли интеграциялашувни таминлаш, хорижий инвестицион банклар ва фондлар билан инвестициявий йуналишда дамкорликни ривожлантириш дамда халкаро фонд бозорларидан мамлакатга портфель инвестицияларни жалб килишни ривожлантириш муаммолари ва давлат активларини тугридан-тугри хорижий инвесторларга сотиш афзалликлари белгилаб берилган.

Эллиот ва Склар томонидан нашр этилган илмий ишларда, хусусий корхоналар давлат корхоналарига караганда самаралирок, чунки хужалик юритиши жидатидан тежамли, меднат унумдорлиги юкори ва конунчилик чекловлари кам булади деган назария илгари сурилган. Хусусийлаштириш тарафдори булган Савас хусусийлаштиришнинг турли хил усулларидан тугри фойдаланишни намойиш этувчи хусусийлаштириш назарияси, амалиётини ва хизматларни алтернатив равишда такдим этиш механизмларини тавсифлайди [1].

Бозор иктисодиётидаги давлатнинг институционал ёндошувдаги ролини урганишда Ж.Стиглицнинг хизматлари катта адамиятга эга булиб, унда «бозор камчиликлари»ни аниклаган иктисодиётнинг давлатдаги тутиш мотивлари урганилган [3].

Марказий Осиё мамлакатлари орасида давлат корхоналари оркали хорижий инвестицияларни жалб килиш Тожикистонлик олим Р.Б. Бердиев томонидан урганилган булиб, Р.Б. Бердиев фонд бозорлари ривожланмаганлигини давлат улуши мавжуд корхоналарга хорижий инвесторларни жалб килишда асосий тускинлик килувчи фактор сифатида куради [4].

Давлат улуши мавжуд акциядорлик жамиятларида корпоратив бошкарувнинг замонавий стандартларини жорий килишда юзага келаётган муаммолар юзасидан илмий изланишлар олиб борган.

Тадлил ва натижалар мудокамаси. Активлар рентабеллиги корпорация фаолияти самарадорлигини белгилаб берувчи асосий курсаткичлардан бири дисобланади. Давр учун активлар рентабеллигини (Return on assets - РОА) куйидаги формула билан дисоблаб топиш мумкин:

РОА = П / А,

бу ерда: П - давр учун фойда; А - давр учун активлар уртача курсаткичи.

Республиканинг энг йирик тижорат банкларида активлар рентабеллиги юкори булмагани куриши мумкин (1-рас^

1-расм. Тижорат банкларининг 2016-2020 йилларда активлари уртача рентабеллик курсаткичлари (Узбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида муаллиф

томонидан тузилган)

Ориент финанс банк, Давр банк, Траст банк, Х,амкорбанклар каби хусусий банкларда активлар рентабеллиги юкорирок, Ипотека банк, Миллий банк, ^ишлок курилиш банк, Асака банклар каби устав капиталида давлат улуши юкори булган банкларда эса пастрок булганини куриш мумкин. Масалан, охирги 2019 йилда Трастбанкда активлар рентабеллиги 5,9% булганида, Асака банкда атиги 0,3% булган, яъни 20 баробар паст булган. Охирги 5 йиллик маълумотлар буйича уртачалаштирилганда дам хусусий банкларнинг устунлигини куриш мумкин.

Ушбу долат хусусий банкларда активлардан фойдаланиш самарадорлиги давлат улуши юкори банклардагига нисбатан анча юкори булганлигини билдиради.

Потенциал инвесторни корпорация узлик капиталига киритган инвестицияларнинг самарадорлиги кизиктириб, ушбу масалада капитал рентабеллиги (Return on equity, РОЕ) янада аникрок ахборот беради. Капитал рентабеллиги акциядорлар киритган капиталдан соф фойда олиш учун канчалик самарали фойдаланилганликни курсатади:

РОЕ = Соф фойда / уртача йиллик акциядорлик капитали* 100% [6]

Капитали рентабеллиги - активлар рентабеллигидан фаркли равишда, ташкилотнинг жами капитали (ёки активи) эмас, балки корхона мулкдорларига тегишли булган кисмидан фойдаланиш самарадорлигини тавсифлайди. Ушбу курсаткич буйича танланган банклар ва даврда дам хусусий банкларнинг сезиларли устунлигини куриш мумкин (2-расм).

I

Асакл бани Кишлоц цурмлиш блик Миллим блик Ипотека банк Ас ие Аллиансе банк Траст блин Даар банк Х^мкорблик Орион г фи на не банк

О 5 10 15 20 25 30 35 40 45

■ ■ ■

2-расм. Тижорат банкларининг 2016-2020 йилларда капитали уртача рентабеллиги

(Узбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган)

Потенциал инвесторни банк акцияларини сотиб олишга сарфлаган маблаги эвазига оладиган даромади(дивиденди)нинг кам деганда инфляция даражасидан ёки минимал шаклланган молиялаштириш ставкасидан кам булмаслиги кизиктиради. Акс долда инвестор уз сармоясини банк устав капиталига киритмасдан, риск даражаси камрок булган банк депозитларига куйишдан манфаатдор булади. Капитал рентабеллигини тадлил килинганда дам инвесторнинг инвестицияларидан кутилган даромадлилик даражаси хусусий банкларда коникарли булганини, ва давлат улуши юкори булган банкларда эса капитал даромадлилиги минимал даражада дам инфляцион йукотишларни коплаб бермаслигини куриш мумкин.

4 _

1 ............... ••• *••

\ f = -0,2162x : + 31,307 ........... •

R2 = 0,8535 д

3 -расм. Тижорат банкларининг 2016-2020 йилларда уртача капитал рентабеллиги курсаткичининг банклар устав фондидаги давлат улуши катталигига тескари корреляцияси

(Муаллиф ишланмаси)

Корреляцион тахлил шуни курсатадики, тижорат банки устав фондида давлат улуши канча катта булса унинг рентабеллик курсаткичлари хам шунчалик паст булар экан (3-расм).

Хусусан, банклардаги устав фондидаги давлат улуши билан улар капитали рентабеллиги уртасида корреляция коэффициенти -0,9238 га тенг булди. Яъни, рентабеллик давлат улушига тескари пропорционал булган экан. Ушбудан хулоса килиш мумкинки, агар тижорат банклари устав фондида давлат улушини кискартирсак ва уни хусусий, шу жумладан хорижий инвесторларига берсак республика банк секторида капитал рентабеллигининг сезиларли усишини кутиш мумкин экан.

Хулоса ва таклифлар. Юкоридагилардан хулоса килиш мумкинки, тижорат банкларида хусусийлаштириш жараёнларини тугаллаш, банк капиталини оширишга акциялар дивидендига кизикадиган хорижий портфель инвесторларни жалб килиш учун, аввал тижорат банкларининг рентабеллик курсаткичларини кутариш керак. Давлат улуши юкори булган банклардаги мавжуд менежментдан ушбу вазифанинг бажарилишини кутиш кийин. Шунинг учун, ушбу холда хам банклар устидан самарали ташки бошкарувни ташкиллаштириш учун хусусийлаштирилиши лозим булган банклардаги давлат акциялар пакети халкаро молия институтларига ишончли бошкарувга берилиши максадга мувофик булиши мумкин. Халкаро молия институтлари зиммасига тижорат банки капитал рентабеллигининг кутарилиши масъулияти юкланиши учун унга корпоратив бошкарув усуллари доирасида кенг ваколатлар берилиши лозим. Бундай ёндашув давлат улуши юкори булган корхоналарга хам кулланилиши мумкин. Уларнинг хорижий инвесторлар назарида инвестицион жозибадорлигининг ошишига сабабчи булиши мумкин экан.

АДАБИЁТЛАР

1. Sclar, Elliot, 2000. Вы не всегда получаете то, за что платите: экономика приватизации. Ithaca, Нью-Йорк: Издательство Корнелльского университета.

2. Savas, ES 1987. Приватизация: ключ к лучшему правительству . Чатем, штат Нью-Джерси: Чатем Хаус.

3. Андрефф В. Российская приватизация: подходы и последствия. Вопросыэкономики № 6, 2004; Россия - 2015 / Под ред. акад. Л.И. Абалкина. М.: ММВБ, 2000; СажинаМ.А. Научные основы экономической политики государства: Учебник. М.: НОРМА, 2001;

4. Бердиев Р.Б. Роль приватизации в привлечении иностранных инвестиций (на материалах Республики Таджикистан): дис. - Таджикский государственный аграрный университет, 2006. - С. 135.

5. С.Э. Элмирзаев, Б.Ш. Маматов Давлат улуши мавжуд акциядорлик жамиятларида корпоратив бошкарув - Иктисодиёт ва таълим №1. 2020;

6. Mikhail Khamidulin, Dilfuza Rakhimova, Shakhlo Abdullaeva, Muyassarhon Ganieva, and Bahramjon Mamatov. Successful privatization of state property: factors and their impact on efficiency.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.