CC BY
3
ТДУ 83.3 (0)9
DOI:10.51844-2077-4990-2022-2-79-87
ТИМСОЛИ АБУСАИДИ А БУЛХА ЙР ДАР МАСНАВЩОИ ФАРИДУДДИНИ АТТОР
ОБРАЗ АБУ САИДА АБУЛХАЙРА В ПОЭМАХ АТТАРА
ABUSAID ABULKHAIR S IMAGE IN ATTARA'S POEMS
Мирсаидов Барром То^ирович, н.и.ф., дотсенти кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Мирсаидов Бахром Тохирович, к.ф.н., доцент кафедры таджикской современной литературы ГОУ «ХГУ имени акад. Б. Гафурова», (Таджикистан, Худжанд)
Mirsaidov Bahrom Tohirovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of modern Tajik literature under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-Mail: somonzod@mail.ru
Вожа^ои калиди: Абусаиди Абулхайр, %уцвирй, Аттор, Цоми, «Асрор-ут-тавуид», «Мантщ-ут-тайр», «Илоуинома», «Мусибатнома», «Асрорнома» ирфон, ахлоц, маснави, инсони комил
Мацола ба шаруи афкору андешаи яке аз орифони номдор дар таърихи ирфону тасаввуф Шайх Абусаиди Абулхайр бахшида шудааст. Сараввал муаллиф ба таври мухтасар аз зиндагиномаву мацоми у дар таърихи ирфону адабиёт мулоуиза ронда, бо овардани чанд мисол аз сарчашмауои цадими адабиёти суфия, монанди «Кашф-ул-мауцуб»-и ^уцвирй, «Асрор-ут-тавуид»-и Мууаммади Мунаввар, «Тазкират-ул-авлиё»-и Аттор, «Нафауот-ул-унс»-и Цомй ва дигар китобуои ирфониву адаби гуфтори худро тацвият мебахшад. Сипас, дар заминауои маснавиуои «Асрорнома», «Илоуинома», «Мусибатнома» ва «Мантиц-ут-тайр»-и Аттор уикоёти марбут ба рафтору кирдори Абусаиди Абулхайрро таулил намуда, нишон медиуад, ки корномауои маънавии симоуои барцастаи тасаввуф барои такмили таруу сохтмон ва таукиму нерумандии мазмуну муутавои асаруои арзишманди адаби хидмат менамоянд. Шоир бо истифодаи образуои равшан, чун тимсоли Абусаиди Абулхайр уалцауои сужети маснавиро устувор ва таъсиру цозибаи суханро афзун мегардонад.
Ключевые слова: Абу Саид Абулхайр, Худжвири, Аттар, Джами, «Асрор-ут-таухид», «Мантик-ут-тайр», «Илохинама», «Мусибатнама», «Асрорнама», гнозис, этика, маснави, совершенный человек
Статья посвящена интерпретации мыслей и мнений одного из известных ученых в области истории суфизма и мистицизма шейха Абу Саида Абулхайра, которые были выражены в поэмах Аттара путем отражения образа этого мыслителя в них. Посредством экскурса автор кратко изложил биографию и статус Абу Саида Абулхайра в истории мистицизма и литературы, приводя некоторые примеры из древних источников суфийской литературы, таких как «Кашф-ул-махджуб» Худжвири, «Асрар-ут-таухид» Мухаммада Мунаввара, «Тазкират-ул-аулия» Аттара, «Нафахот-ул-унс» Джами и других мистических и литературных книг, подкрепляет свои научные замыслы. Автор на основе рассказов, связанных с этикой, поведением и поступками Абу Саида Абулхаира, которые представлены в поэмах «Асрорнама», «Илохинама», «Мусибатнама» и «Мантик-ут-тайр» Аттара, показывает, что духовные достижения выдающихся деятелей суфизма служат для улучшения литературной идеи и построения и укрепления содержания литературных произведений. Делается вывод о том, что поэт, используя яркие образы, подобно Абу Саиду Абулхайру, стабилизирует элементы сюжета и увеличивает воздействие и привлекательность художественного произведения.
Key words: Abu Said Abulkhair, Hujviri, Attar, Jami, Asror-ut-tawhid, Mantik-ut-tair, Ilohinama, Musibatnama, Asrornama, gnosis, ethics, masnavi, perfect man
The article dwells on the interpretation of thoughts and opinions of one of the famous scholars in the field of the history of Sufism and mysticism - Sheikh Abu Said Abulkhair being expressed in Attar's poems by bringing the image of this thinker into them. By way of a digression, the author briefly outlined the
biography and status of Abu Said Abulkhair in the history of mysticism and literature, citing some examples from ancient sources of Sufi literature, such as Kashf-ul-mahjub by Hujwiri, Asrar-ut-tawhid by Muhammad Munavvara, Tazkirat- ul-aulia" by Attar, "Nafahot-ul-uns" by Jami and other mystical and literary books reinforce their scientific ideas. Based on the stories related to the ethics of behavior and actions of Abu Said Abulkhair, which are presented in the poems "Asror-Name", "Ilohi-Name", "Musibat-Name" and "Mantik-ut-tair" by Attar, the author shows that the spiritual achievements of prominent figures of Sufism serve to improving the literary idea and building and strengthening the content of literary works. It is concluded that the poet, using vivid images, like Abu Said Abulkhair, stabilizes the elements of the plot and increases the impact and attractiveness of the work of art.
Фазлуллох ибни Ах,мад ибни Мухдммад ибни Иброхими Майхднй, машхур ба Абусаиди Абулхайр аввали мухаррами соли 357 хичрй (7-уми декабри соли 967) ба дунё омада, 4-уми шаъбони соли 440 хичрй (12-уми январи соли 1049) вафот кардааст.
Дар хусуси афкору аъмол ва маслаки Шайх Абусаиди Абулхайр китобе бо номи «Асрор-ут-тавхид фи макомот-уш-Шайх Абисаид» боз мондааст, ки онро Мухаммади ибни Мунаввар ибни Абисаъд ибни Абитохир ибни Абисаид - яке аз пасовандони шайх пас аз 130 соли даргузашти у ё бештар аз ин фурсат гирд овардааст. Сабаби таъхири китоби «Асрор-ут-тавхид»-ро Мухаммад ибни Мунаввар ба нобасомонихои хучуму фитнаи гуз ва дар ин вабои сиёсй кушта шудани 115 тан аз фарзандону наберагони (насли - М.Б.) Абусаъиди Абулхайр иттисол медихад: «То акнун, ки ходисаи гуз ва фитнаи Хуросон падид омад ва дар Хуросон алалумум рафт, он чи рафт ва дар Майхана алалхусус дидем, он чи дидем ва кашидем он чи кашидем ва ба хакикат дар чумлаи билоди Хуросон хеч мавзеъро он балову мехнат ва он харобиву машаккат набуд, ки Майханаро ва ахли Майханаро ва хакикати ин хабарро, ки ашшад-ул-балоё лил анбиёи сумма лил авлиёи сумма лилло мисли фаамсол моро ва хама ахли Хуросонро дар балохои Майхана мушохиду муойин гашт ва касирату ан тавила ин аст, ки дар нафси Майхана саду понздах тан аз фарзандони Шайх бо анвои шиканча аз оташу хок ва гайри он халок шуданд ва ба шамшер шахид карданд, беруни он ки ба шахрхои дигар шахид гаштанд ва дар кахту вабои ин ходиса намонданд, рахматуллохи алайхим ачмаин, ва муридони содик ва мухиббони ошикро хол бад-ин киёс бояд кард. Бузургони дин ва пешвоёни тарикат ба никоби хок мухтачиб шуданд ва рузгори кахти мусалмонй ва иззати дин падид омад ва кори динро тарочеъе тамом гирифт» [7,с.6].
Гуфтан зарур аст, ки академик Бобочон Гафуров дар китоби «Точикон» ба таври мухтасар аз таърихи ташаккул ва нуфузи сиёсии ин кавм дар замони Сомониён, муборизаи онхо бо ^арохониёну Салчукиён ва дигар пахлухои давлатдории онхо маълумот додааст: «Дар Осиёи Миёна гузхо кабилахои туркзабони аксаран бодиянишин буданд. Дар асри Х манзили гузхо дар дашту сахрохои пахровар - аз махалхои чанубии назди Балхаш то поёноби Волга парешон гардида, факат дар наздикихои Каспй, Сирдарё ва атрофи Арал икоматгоххои сернуфуси онхо ба вучуд омаданд. ^исми камтару нисбатан камбагали гузхо дар ин вакт ба шахру дехот чойгир шуда, ба корхои зироат машгул гардиданд. Дар охири асри 1Х ва аввали асри Х дар наздикихои бахри Арал давлати гузхо таъсис ёфт. Марказ ва кароргохи зимистонии онхо шахри Янгикент (вокеъ дар поёноби дарёи Сир) буд» [5,с.438].
Табиист, ки барои ташкили чунин империяи бузург ва гасби шахрхову давлатхо гузхо бедодгариву хунрезии гушношунид зиёд кардаанд.
Зимнан бояд хотирнишон сохт, ки ахбори марбут ба рузгору маслаки Абусаиди Абулхайр барои имрузиён аз он чихат дакик аст, ки Мухаммад ибни Мунаввар дар «Асрор-ут-тавхид» зиндагиномаи чадди бузурги хешро мураттаб ва бо зикри санахои таърихй онхоро зикр намудааст.
Хдмзамон, дар манобеи кадими суфия, амсоли «Кашф-ул-махчуб»-и Абулхасани Х,учвирии Газнавй, «Тазкират-ул-авлиё»-и Шайх Фаридуддини Аттор, «Нафахот-ул-унс»-и Абдуррахмони Ч,омй ва дигар сарчашмахо доир ба азамати рухонй ва чойгохи ирфонии Абусаиди Абулхайр ишорахо ва ахбори муфассал рафтааст. Дар аксари китобхо Абусаиди Абулхайр рамзи суфии бебок, солики озодманиш, пири рахнамо ва инсони комил арзёбй мешавад. Х,амеша дар рафтору гуфтори у як маъно ва ё амалкарди гайримукаррарй ба назар мерасад, ки боиси вачду хайрати дигарон мегардад.
Масалан, дар «Бобу-с-сухбати фи-с-сафари ва одобихи»-и «Кашф-ул-махчуб» Хучвирй дар хусуси шарти адаби дарвеше, ки бидуни икомат сафар ихтиёр мекунад, омадааст: «Ва ман аз шайх Абумуслими Форис ибни Fолиби Форсй шунидам, разия-л-Лоху анху, ки: рузе ман ба наздики шайх Абусаид ибни Абилхайр даромадам, разия-л-Лоху анху, ба касди зиёрат.
Bайро ёфтам бар тахте, андар чахор болише хyфта ва пойхо бар якдигар нихода ва дакке мисрй пушида ва ман чомае доштам аз васах чун давол шyда, тане аз ранч гyдохта ва гунае аз мучохадат зард шуда. Аз дидани вай бар он холат инкоре дар дили ман омад. Гуфтам: «Ин дарвеш ва ман дарвеш! Ман дар чандин мучохадат ва вай андар чандин рохат!»
Bай андар хол бар ботин ва андешаи ман мушриф шуд ва нахвати ман бидид. Маро гуфт: «Ё Бомуслим, дар кадом девон ёфтй, ки хештанбин Худойбин бошад? Эй дарвеш, чун мо хдма Хдкро дидем, гуфт: чуз бар тахтат наншонем ва чун ту хдма худро дидй, гуфт: чуз андар тахтат надорам. Аз они мо мушохадат омад ва аз они ту мучохадат». Bа ин харду ду маком аст аз макомоти рох. Bа Х,ак таъоло аз ин муназза ва дарвеш аз макомот фонй ва аз ахвол раста. Шайх Бумуслим гуфт: хуш аз ман бишуд ва олам бар ман сиёх гашт. Чун ба худ бозомадам тавба кардам ва вай тавбаи ман бипазируфт. Он гох гуфтам: «Аййуха-ш-шайху, маро дастуре дех, то биравам, ки рузгори ман руъяти туро тахаммул наметавонад кард». Гуфт: «Саддакта, ё Бомуслим». Он гох бар вачхи масал ин байт бигуфт:
Он чи гушам натвонист шунидан ба хабар,
%ама чашмам ба аён яксара дид он ба басар» [ 10,с.509-510].
Ахбори дигаре, ки сохиби «Кашф-ул-махчуб» вобаста ба рафтори гайримунтазираи Абусаиди Абулхайр менависад, ин вокеаи китоб шустан ва аз бахри таълифоти хеш баромадани уст: «^а Алй ибни Усмон ал-Ч,уллобй, разияллоху анху, чунин гуяд, ки: мухтамил аст, ки он пири бузургро андар лафзи вусул мурод ба васли рохи Х,ак будааст, аз он чи дар кутуб рохи Х,ак нест, ки иборот аз он аст, ки чун тарик возех шавад, иборат мункатеъ гардад, ки иборатро чандин кувват бувад, ки андар гайбат максуд бувад, чун мушохадат хосил омад, иборат муталошй шавад. Чун дар сиххати маърифат зуфонхо гунг бувад аз иборат кутуби авлотар, ки зоеъ бувад. Bа аз машоих, разияллоху анхум, ба чуз вай хамин карданд, чун Шайхулмашоих Абусаид Фазлуллох ибни Мухаммад ал-Майханй, рахамахуллох ва гайри вай, ки кутуби худ ба об доданд» [10,С.180-181].
Х,учвирй шеваи кору тарикати Абусаидро хама чо истикбол мекунад ва уро боэхтиром «Шохи мухибон»-у «Малику-л-мулук» мухотаб месозад.
Шайх Аттор дар «Тазкират-ул-авлиё» фасли чудогонаеро ба зикри Абусаиди Абулхайр бахшида, мухимтарин лахзахои зиндагй, ахбори марбут ба падару писари y, афкору маслак, маротиби камол, пирону устодон, шеваи тахкики маонй ва дигар асноди арзишмандеро, ки мучиби бартарии Пири Хуросон аз дигар машоих мебошанд, ёдрас мешавад: «Подшохи ахд буд бар чумлаи акобир ва машоих ва аз хеч кас каромат ва риёзат накл нест, ки аз y. Bа хеч шайхро чандон ишроф набуд, ки уро. Дар анвои улум бакамол буд.
Bа чунин гуянд, ки дар ибтидо сй хазор байт арабй хонда буд ва дар илми тафсиру аходис ва фикху илми тарикат хаззе вофир дошт.
Bа дар уюби нафс дидан ва мухолафати хаво кардан ба аксалгоят буд. Bа дар факру фано ва зуллу тахаммул шаъне азим дошт» [8,с.565].
Аттор бо овардани як хикояти чолиб аз лахзаи бисёр ачибу хотирмони зиндагии писари ин пири тарикат - Шайх Абутохир баробари ёдоварй аз каромоти падари бузургвори y, инчунин аз идомаи ёфтани тарики вай ба василаи фарзандону пасовандонаш хабар медихад [8, C.564-575].
Ба андешаи мо Абдуррахмони Ч,омй пас аз Шайх Аттор дуюмин нигорандаи осори ирфонист, ки баробари дар фасли алохида шарху тавзех додани афкору орои Шайх Абусаид, хамзамон дар шархи масоили мехварии тасаввуф беш аз дигарон ба кардахову гуфтахои y ишора менамояд.
Бо такя ба китобхои ирфонии кадим Ч,омй чанд масъалаи вобаста ба Абусаиди Абулхайрро равшан месозад:
Якум, шухрати беандозаи Пири Хуросон дар китоби Ч,омй хамачониба баён гардидааст.
Дуюм, ба илми хадис рагбат доштан ва хамрохи устод Абуалии Даккок дар назди пир Шабавй омухтани «Сахехи Бухорй» дар шахри Марв маънои бо аркони улуми шаръй огох будани уро ифода мекунад [11,с.381].
Сеюм, тарикати озод доштани y ва мухолифати фикрии Абусаиди Абулхайр бо дигар машоих, аз чумла Хоча Абдуллохи Ансорй, дакикан нишон дода шудааст: «Шайхулислом гуфта, ки: Ман ду бор ба Бусаиди Булхайр будаам ва вай дастори худ аз сар фуру гирифта ва гилеми мисрии худ ба ман дода ва шалгам чушида дар дахони ман нихода. Чун ба наздики вай
шyдам, барои ман бар пой хост тамом ва дер маро таъзим дошт, ки андак касеро доштй. Лекин маро бо вай никоре аз бахри эътикод аст ва дигаре дар тарикат. На тарикати машоих варзидй. Баъзе аз машоихи вакт бо вай на нек бyданд» [11,c.439].
Бояд ёдовар шуд, ки мухаккики машхур Абдулхусайни Зарринкyб хангоми тавзехи макоми ирфонии Шайх Абyсаиди Абулхайр аз Имом ^ушайрй сохиби китоби «Рисолаи ^ушайрия» ёд мекунад, ки асари мазкурро дар поёни рузгори Абyсаиди Абулхайр навиштаасту бо y дар шахри Нишопур умр ба сар бурда, «шогирдону дустони муштарак доранд» (Зарр, 60), вале аз ин Пири Хуросон ёд намекунад. Зарринкуб кабл аз ин бахс ин гуфтаи Пири Майханаро меоварад: «Дарвеше аз вай суол кард: Уро аз кучо талабем? Гуфт: Кучош чустй, ки наёфтй?». Худи y аз он чи ёфта буд, бад-ин гуна нишон медод: Муддатхо Хдкро мечустем, гох меёфтем, гох на, акнун худро мечуем, намеёбем. Х,ама y шудем ва хама уст» [6,c.59].
Ин донишманд асли ин амалро дар чунин суханони ошиконаву шатхомези Абусаиди Абулхайр медонад, ки «танини садои Боязиду Х,аллоч»-ро доранд [6,c.60].
Бар асари хамин андешахо ё меъёрхои хос ба тарикати хеш Абулкосими ^ушайрй дар «Рисолаи ^ушайрия» ва Хоча Абдуллохи Ансорй дар «Табакот-ус-суфия»-и хеш аз шархи ахволу акволи Абусаиди Абулхайрро худдорй кардаанд. Азбаски y ба раксу самоъ бештар майл дошт, озодонаву бебокона ба тасаввуф муносибат мекард ва зохиран аз равиши мукаррарии шариату суннат берун мешуд, муаллифони зикршуда ба нигориши зиндагиномаи Абусаиди Абулхайр напардохтаанд.
Чорум, хамчунон ки Х,учвирию Ч,омй менависанд, Пири Хуросон аз Мансури Х,аллоч дифоъ мекард ва маниши уро дар ирфон дуруст мешуморид. Табиист, ки ин навъи чахонбинии ирфонй ба тасаввуфи амикан шаръй мувофик намеомад. Х,учвирй Мансурро «аз мастону муштокони ин тарикат...» [10,c.229] номида, гуфта буд, ки «андар айёми мо шайх Абусаид ва шайх Абулкосими Курракону шайх Абулаббоси Шакконй, разия-л-Лоху анхум, андар вай сирре доштаанд ва ба наздики эшон бузург буд» [10,с.230]. Ч,омй менависад: «Ва аз мутааххирони султони тарикат шайх Абусаиди Абулхайр, каддасаллоху таоло сирраху, фармудааст, ки: Хусайни Мансури Хдллоч, каддасаллоху таоло рухаху, дар улувви хол аст. Дар ахди вай дар машрик ва магриб кас чун y набуд» [11,c.208]. Панчум, сохиби «Нафахот-ул-унс» аз унвони тарикати Абусаиди Абулхайр ёдовар шуда, уро увайсй, яъне пайрави яке аз тобеони машхур Увайси ^аранй медонад: «Ва хамчунин баъзе аз авлиёуллох, ки мутобеони он Х,азратанд, саллаллоху алайхи ва саллам, баъзе аз толибонро ба хасаби рухоният тарбият кардаанд, бе он ки уро дар зохир пире бошад ва ин чамоат низ дохили увайсиёнанд. Ва бисёре аз машоихи тарикатро дар аввали сулук таваччух ба ин маком будааст, чунонки шайхи бузургвор Шайх Абулкосим Гургонии Тусиро, ки силсилаи машоихи хазрати Абулчанноб Начмиддини Кубро ба эшон мепайвандад ва аз табакаи Шайх Абусаиди Абулхайр ва Шайх Абулхасани Хараконй, каддасаллоха арвохахуманд, дар ибтидо зикр ин буда, ки аладдавом гуфтй: Увайс! Увайс!» [11,c.39].
Шашум, гиромидошти шеър ва талкини раксу гино дар назди Пири Майхана. Аз ахбори сарчашмахо, бахусус, аз маълумоти «Асрор-ут-тавхид» бармеояд, ки Абусаиди Абулхайр ба одобу русуми хосу мукаррарии машоихи тарикат пойбанд набуд. У дар сари минбар ва сухбатхо бештар шеър мехонд. Дар «Нафахот-ул-унс» дар ин боб омадааст: «Ва мефармудаанд, ки: Аз Шайх Абусаиди Абулхайр, каддаса сирраху, пурсиданд, ки: Дар пеши чанозаи шумо кадом оятро хонем? Фармуданд, ки: Оят хондан кори бузург аст, ин байт хонед:
Чтт аз ин хубтар дар %ама oфoк, тр, Дуот ра^д назди ду^, ёр ба наздики ёр. Пас уазрати эшон фармудаанд: Пеши цанозаи мо ин байт хонед:
Муфли^нем oмада дар куи ту, Шайъилилла% аз цамoлируи ту» [11,с.484].
Ч,ойи тазаккур аст, ки аз адабиёти гаронмояву кадими мо рубоиву дубайтихои зиёде боз мондаанд, ки ахди тахкик онхоро хосили завку илхоми Абусаиди Абулхайр медонанд. Адабиётшинос Худой Шарипов рубоиёти чехраи ирфонии мавриди назари моро (сах.5-46) хамрох бо рубоиёти Бобо Афзалу Начмиддини Кубро ва дубайтихои Бобо Тохири Урён бо хаттхои кириливу форсй бо номи «Таронахои дилангез» (Душанбе, 1986) чоп карда, хонандаи точикро бо бехтарин намунахои рубоиву дубайтихои ошиконаи шуарои суфй ошно намуда буд. Аз мазмуни рубоиёти Абусаиди Абулхайр бармеояд, ки, вокеан, ин шеърхо билкул ошиконаанд ва холу хавои риндонаи муаллифро ошкор месозанд:
Дар ишкц ту гo% бутпара^ам гуянд, Га% ринду харoбoтию ма^ам гуянд. Ин%o %ама аз ба%ри шика^ам гуянд, 82
Ман шод ба ин ки %ар чй кастам, гуянд [9,с.23]. ^рномахои ишкию ирфонии Абусаиди Абулхайр на факат дар «Асрор-ут-тавхид», рубоиёти шурангези худи y (харчанд «бештари онхо хам аз y нест» - мегуяд Зарринкуб [6,c.57], манобеи назарии тасаввуфй, инчунин дар осори манзуми классикии точику форс, балки дар маснавихои Шайх Фариддудини Аттор пурвусъат тасвир ёфтаанд. Рузгору холот ва сухану фармудахои ин орифи вораста як чузъи санъати чехраофаринии Аттор буда, дар маснавихои «Мантик-ут-тайр», «Илохинома», «Мусибатнома», «Асрорнома» ва осори дигари y мучиби эчоди хикояти чолиб гардидаанд. Аттор дар осори худ нисбати Абусаиди Абулхайр эхтироми зиёдро коил аст: «Эътибори мероси ирфонии Абусаид дар миёни суфиён ба андозае буд, ки бисёре аз машоихи суфия хар яке ба навъе худро бад-у нисбат медоданд. Аттор худро «масти чоми мухаббати бусаидй» мешинохта ва давлати ирфонашро бархоста аз дами Бусаид медонистааст» [12,c.10].
Шайх Аттор дар «Асрорнома» макоми баланди Абусаиди Абулхайр ёд карда, уро «Сулаймони сухан дар мантикуттайр» меномад ва холи орифи дар бахри хакикат гарк гаштаву ба дарёи вуслат халгаштаро чунин тасвир намудааст:
Сухан бишнав зи султони тарицат, Сипа%солори дин, шо%и %ацицат. Ба %ар цузвe %азорон кул алал%ац, Ба кул ма%буби %ац, маъшуци мутлац. Шигарфe, к-офтоби ин вилоят, Дар у мeтобад аз бурци %идоят. Сулаймони сухан дар мантицуттайр, Ки ин кас Бусаид аст ибни Билхайр. Чунин гуфт у, ки «дар %ар кору %ар %ол Нишони пай %амeцустам басe сол. Чу дидам, он чи цустам, гум шудам ман, X,амe чун цатра дар К,улзум шудам ман. Кунун гум гаштаам дар пардаи роз, Наёбад гумшуда гумкардаро боз» [4,с.153]. Дар маснавихои Аттор Абусаиди Абулхайр бо номхои Бусаиди Махна, Шайхи Махна, Шайхи Бусаид зикр шуда, шоир барои баёни фикр ва тавзехи масоили ирфониву ахлокй лахзахои чудогонаи хаёт ва суханони ибратомузи уро мисол мекунад.
Тасвирхои шоирона ва омузандаи Атторро хикоёти Абусаиди Абулхайр боз рангинтар сохтаанд. Намунаи равшани ин гуфта хикоятест, ки суфие дар рох ба сабаби бархурданаш бо саг онро ба зарби асо ба нола меоварад. Саги зарбхурда бо умед ба суйи Шайхи Махна меояд ва шайх он мардро накухиш мекунад, ки чаро ин чонвари безабонро сахт задаву ранчур сохтааст:
Куцо саг мeгирифт ором он цо, Фигон мeкарду мeзад гом он цо. Ба саг гуфт он га% он Шайхи ягона, Ки ту аз %ар чи кардй шодмона. Ба цон ман мeкашам онро гаромат, Бикун %укму маяфкан бо циёмат. В-агар хо%и, ки ман бид%ам цавобаш, Кунам аз ба%ри ту ин цо ицобаш. Нахо%ам ман, ки хашмолуд гарди, Чунон хо%ам, ки ту хушнуд гарди [3, c. 152].
Дар заминаи ин рамз Аттор мегуяд, ки бисёр касон хастанд, ки ботинан золиму авомфиребанд, вале дар зохир бегуноху назарфиреб:
Саг он га% гуфт: «Эй Шайхи ягона! Чу дидам цомаи у суфиёна, Шудам эмин, ки набвад з- у газандам, Чи донистам, ки сузад банд-бандам. Агар буди цабодорe дар инро%, Маро з-у э%трозe буд он го%.
Чу дидам ЧАмаи а%ли cалoмат, Шудам эмин, надoниcтам тамoмат. Укубат гар куни yрo, кунун кун В-аз у ин чoмаи мардoн бурун кун. Ku тo аз шарри у эмин тавoн буд, Ku аз риндoн надидам, ин зиен буд. Бикаш з-у хиркаи а%ли cалoмат, Тамoм а^ ин укубат тo кцемат» [3,c.152]. Хулосаи хикоя басо ибратомуз аст. Аттор мегуяд, ки бартарй чустану хостахои бешумори инсон нишони манманиву кибри уст. Инсон аз хок сохта шудааст ва гарданфарозихои y дар ин олам муваккатист:
Чу cагрo дар ра%и у ин ма^м ает, Фузуни чу^ан аз cаг %арoм аат. Aгар худрo ту аз cаг беш дoнй, Якин дoн, к-аз тгии хеш дoнй... Хаме %ар rnc, ки ин 4o хoктар буд, Якин медoн, ки oн 4o тктар буд. Чу мардoн хештанрo хoк карданд, Ба мардй 4oну танрo тк карданд. Сарафрoзoни ин ра% з^н баланданд, Ku кулли cаркашй аз cар фиканданд [3, C.152-153]. Сужетхои вобаста ба сарнавишти Абусаиди Абулхайр дар маснавихои Аттор гуногунанд. Шайхи Махна чун дигар одамон ба намояндагони чамъият дар хар макону мавкеъ бархурду сухбатхо ва муомалахо дорад. Аз чумла, вакти сахро рафтан y бо гурухи киморбозон вохурда, бо онхо саволу чавоб мекунад:
Магар пур^д oн шайхи замoна, Ku: «Ku^ ин мард?Гуфтанд: Aü ягoна. Aмири чумлаи а%ли кимoр ает, Ku у дар пешаи худ марди щр ат». Aз у пур^д шайхи oламафрyз, Ku: «Aз чй ëфтй ин мири имруз?». Ч,авoбаш дoд ринди нoнамoзе, Ku: «Ман ин ëфтам аз пoкбoзй» [3,c. 346]. Сохиби «Илохинома» дар мисоли наъраи шайх мегуяд, ки дар ин рохи харомкорй покбозй дар кучост? Вакте хар як амал хазор гунох дорад, амириву даъвои покй чй маъно дорад?:
Бизад як наъра Шайху гуфт: «Дoнй, Ku дoрад пoкбoзирo нишoне?». Aмири пoкбoзй дар ча^н ат, Ku кажбoзй 6^ou тга^н а^ [3, c.346]. Дар «Мусибатнома» чанд хикояти Шайх Абусаиди Абулхайр рафтааст, ки хар яки он бехтарин пандномаву маромномаи ахли тарик аст:
Зoлимoн карданд мардерo аcир, Рехтанд oбе бар-у чун зам%арир. Мезадандаш чубу у мегуфтзoр: «Да^и ман гир, эй Xудoйи кoмгoр» [2,c.169]. Шайхи Махна хамрохи ходими худ шохиди ин хол шуд ва ходим аз у хост, ки барои рахоии он асир кумак расонад:
«Гар аз эшoнаш шафoат мекунй, Хамчушн дoнам, ки тoат мекунй». «Ин шафoат» гуфт «чун oрам ба 4oü, K-ин замoн ëд oмад yрo аз Xудoй» [2, c.169]. Аттор дар хикояе аз «Мантик-ут-тайр» Аттор як холати парадоксиро зимни гуфтугуи Шайхи Махна ва пиразане меоварад. Пиразан аз шайх мехохад, ки ба у дуои дилхушй омузад, то онро хар вакт чун зикру аврод хамеша зери лаб дошта бошад:
Гар дуoи хушдилй oмyзиям, Бешак oн вирде бувад %аррузиям». Шайх гуфташ: «Муддате шуд рyзгoр,
То гирифтам ман паси зону %исор. Ин чи мeхоxlй басe биштофтам, Зарраe ne дидаму ne ёфтам». То даво н-ояд падид ин дардро, Хушдилй кайруй бошад мардро? [1, c.342].
Дар хикояти дигар холи хоси орифон дар мисоли Абусаиди Абулхайр тасвир мешавад. Шайхро холати гирифтагии хотир рух медихад ва равшании тарикат аз дилаш бардошта мешавад. Азбаски у дар сахро буд, ба суйи пири рустоие, ки гов мебасту аз у нур мерехт, рахсипор шуда, изхори холат мекунад:
Пир чун бишнид, гуфт: «Эй Бусаъид, Аз фуруди фарш то арши мацид. Гар кунанд ин цумла пур арзан тамом, He ба як каррат, ба сад каррат мудом. В- ар бувад мургe, ки чинад ошкор, Донаи арзан пас аз солe %азор. Гар зи баъди он ки бо чандин замон, Mург садбора бипардозад ца%он. Аз дараш бye биёбад цон %ануз. Бусаъидо! Зуд бошад он %ануз» [1, c.384].
Дар шархи ин хикоят Аттор аз сабр сухан ба миён меоварад, ки шарти васлу дарёфти хакикат баста ба шикебоии толибони рох аст, вале дар баробари ин солик набояд як лахза аз талаб фориг бошад. Ба андак ёфт каноат кардан ва аз маслак лахзае буридан сабаби кабз хохад шуд:
Толибонро сабр мeбояд басe,
Толиби собир наяфтад %ар касe.
То талаб дар андарун н-ояд падид,
Mушк дар нофа зи хун н-ояд падид.
Аз дарут чун талаб бeрунравад,
Гар %ама гардун бувад, дар хун равад [1, c.384].
Агар дар хикояте пиразани мухточи навозишу хамдилй аз Абусаиди Абулхайр умеди мехрубонй намояд, дар хикояти дигар масте ашкрезону бекарор ба хонакохи шайх даромада, шиква огоз мекунад, ки маро дастгирй намо, зеро агар мур хомиву мададгор дошта бошад, мартабаи амирй меёбад:
Mаст гуфт: «Эй %ац таъоло ёри ту, Heст шайхо, дастгирй кори ту. Ту сари худ гиру рафтй мардвор, Сар фуру рафта, маро бо у гузор. Гар зи %ар кас дастгирй омадй, Myр дар садри амирй омадй. Дастгирй тст кори ту, бирав, Heстам ман дар шумори ту, бирав». Шайх дар хок уфтод аз дарди у, Сурх гашт аз ашк, руи зарди у [1,c.444].
Дар поёни ин хикоят муночоти шоир ракик садо медихад ва у образи Абусаидро барои ифодаи ниёзмандихои инсон (марди маст) дар рубаруи азамати Илохй пуртаъсир ба кор мебарад.
Бисёр ачиб аст, ки Шайх Аттор машхуртарин маснавии худ - «Мантик-ут-тайр»-ро бо хикояти Абусаиди Абулхайр анчом медихад ва як лахзаи зохиран мукаррарии хаёти уро, ки дар заминаи муомила бо даллоку масхгар пуртаъсир тасвир ёфтааст, бо умеди саодати охират мепайвандад:
Бусаъиди Mа%на дар %аммом буд, K,оимeш афтоду мардe хом буд. Шухи шайх овард то бозуи у, Цамъ кард он цумла тши руи у. Шайхро гуфто: «Бигуй, эй покцон,
То цавонмарди чи бошад дар ца^он?» Шайх гуфто: «Шух пин^он кардан аст, Пеши чашми халц ноовардан аст». Ин цавобе буд бар болои у, К,оим афтод он замон дар пои у. Чун ба нодонии хеш ицрор кард. Шайх хуш шуд, коим истигфор кард [1,с.446]. Шайх Аттор шуху нопокии танро хдмчун рамзи гуноххои инсон маънидод карда, дар муночоти хеш аз Худованд мехохад, ки ба аъмолаш бо дидаи хатопуш бингарад:
Холицо, Парвардигоро, Мунъимо, Подшо^о, Корсозо, Мукримо. Чун цавонмардии халци оламе, Хаст аз дарёи фазлат шабнаме. Цоими мутлац туи, аммо ба зот, В-аз цавонмарди наёи дар сифот. Шухиву бешармии мо даргузор Шухи мо вопеши чашми мо маёр [1, с.446]. Ин хикоёт мачмуан бозгуи онанд, ки Фаридуддини Аттор бо чахони андешаи суфии номдор Шайх Абусаиди Абулхайр ошно буда, тавонистааст, ки чузъиёти пиндору гуфтор ва кирдори озмудаву писандидаи ин орифи баландовозаи сохибтарикатро барои баёни мукаммалу хамачонибаи ахлоки машоих ва ибрати наврохони сулук огохонаву хушмандона ва хирадмандона ба кор бубарад. Шоир тавассути образи барчастаи Пири Хуросон ва бозтоби рангомезихои хаёту маслаки у меъёрхо ва аркони тарикатро шарху тавзех додааст. Ба таъбири дигар, хар касе, ки худро суфй хонда, ба расми суфиён умр ба сар мебарад, бояд дар тасфияи ботину зохир бикушад ва коре кунад, ки ягон мавчуд аз у ранчу озор ва хорй набинад. Аттор дар «Тазкират-ул-авлиё» овардааст, ки Шайх Абусаид хангоми фавт гуфта буд: «Мо рафтему се чиз шуморо мерос гузоштем: руфтуруй, шустушуй ва гуфтугуй» [8,с.574].
Маълум мешавад, ки каромоти Шайхи Махна ва гуфтугуйи у - хикоёту ривоёти гухарбор, панду хикмати инсонсоз ва шеъру суханхои судманд хазорсолахо рузгори маънавии одамиятро пурмаъно месозанд, хамчунон ки чанд хикояти ачиби бозмонда аз зиндагиномаи у маснавихои Ша йх Фаридуддини Атторро борвар сохтаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аттор, Мухаммад ибни Иброхими Нишобурй. Мантик-ут-тайр. Мукаддима, тасхех ва таъликоти Мухаммадризо Шафеии Кадканй. Вироиши дувум. -Техрон: Сухан, 1384. -904 с.
2. Аттор, Фаридуддин Мухаммад ибни Иброхими Нишобурй. Мусибатнома/Мукаддима, тасхех ва таъликоти Мухаммадризо Шафеъии Кадканй. Чопи савум. - Техрон: Сухан,1386.-958 с.
3. Аттор, Фаридуддин Мухаммад ибни Иброхими Нишобурй. Илохинома. Мукаддима, тасхех ва таъликоти Мухаммадризо Шафеъиии Кадканй. Чопи савум. - Техрон: Сухан, 1387. - 904 с.
4. Аттор, Фаридуддин Мухаммад ибни Иброхими Нишобурй. Илохинома. Мукаддима, тасхех ва таъликоти дуктур Мухаммадризо Шафеъиии Кадканй. Чопи чахорум. -Техрон: Сухан, 1388. - 597 с.
5. Гафуров, Б. Точикон: Таърихи кадимтарин, кадим, асри миёна ва давраи нав /Мухаррири масъул академик Ахрор Мухторов. Аз забони русй тарчумаи Абдулкодир Маниёзов, Нисор Холмухаммадов. - Душанбе: Нашриёти муосир, 2020. - 976 с.
6. Зарринкуб, Абдулхусайн. Чустучу дар тасаввуфи Эрон.-Душанбе: Ирфон, 1992. - 398 с.
7. Майханй, Мухаммад Мунаввар ибни Абисаъд ибни Абитохир ибни Абисаид. Асрор-ут-тавхид фи макомот-уш-Шайх Абисаид. Бо мукобалаи нусахи Истонбулу Ленингрод ва Капенхог. Ба эхтимоми дуктур Забехуллохи Сафо - устоди донишгох. Чопи панчум. -Техрон: Амири Кабир, 1361. - 406 с.
8. Нишобурй, Фаридуддин Аттор. Тазкират-ул-авлиё. /Баргардон, фарохамоварандаи матн, муаллифи мукаддима, таъликот М.Окилова. - Хучанд: Ношир, 2009. - 662 с.
9. Таронахои дилангез: Мачмуаи шеърхо (рубоиёти Абусаиди Абулхайр, таронахои Бобо Тохири Урён, рубоиёти Бобо Афзал, рубоиёти Начмиддини Кубро бо хатти кирилй ва форсй) /Тартибдиханда Х.Шарипов. - Душанбе: Ирфон, 1986. - 208 с.
10.Х,учвирй Алй ибни Усмон. Кашф-ул-махчуб. Мукаддима, тасхеху таъликоти Махмуди Обидй. - Техрон: Суруш, 1383. - 1154 с.
11.Ч,омй, Мавлоно Нуриддин Абдуррахмон. Нафахот-ул-унс мин хазарот-ил-кудс /Тахдгарони матн, муаллифони мукаддима ва фехристхо Муътабар Окилова, Бахром Мирсаидов. Зери назари Н.Ю.Салимов. - Душанбе: Пайванд, 2013. -872 с.
12.Шахсият, зиндагинома ва осори Абусаиди Абулхайр (ба муносибати баргузории канфаронси илмии Абусаиди Абулхайр, Туркманистон - Ишкобод, 16-17-уми озармохи соли 1378 (7-8-уми декабри соли 1999, бо забонхои форсй, туркманй ва русй) /Баргирифта аз «Доират-ул-маорифи бузурги исломй», ч.4, сах. 521-531. Хулосанависишуда тавассути окои Донишгар. -Ишкобод: Ройзании фарханги Сафорати Ч,умхурии исломии Эрон ва Донишгохи давлатии Махтумкулй, 1999. - 44 с.
REFERENCES:
1. Attar, Muhammad ibn Ibrahim Nishaburi. Mantik-ut-tyre. Introduction, revision and translation by Muhammadriza Shafeii Kadkani. Second edition. -Tehran: Suhan, 1384. -904 p.
2. Attar, Fariduddin Muhammad ibn Ibrahim Nishaburi. Tragedy. /Introduction, revision and translation by Muhammadriza Shafi'i Kadkani. The third edition. - Tehran: Sukhan, 1386. - 958 p.
3. Attar, Fariduddin Muhammad ibn Ibrahim Nishaburi. Ilohinoma. Introduction, revision and translation by Muhammadriza Shafi'i Kadkani. The third edition. - Tehran: Sukhan, 1387. - 904 p.
4. Attar, Fariduddin Muhammad ibn Ibrahim Nishaburi. Ilohinoma. Introduction, revision and translation by Dr. Muhammadrizo Shafeii Kadkani. Fourth edition. - Tehran: Sukhan,1388.- 597 p.
5. Gafurov, B. Tajiks: the history of the oldest, ancient, middle ages and new period / Responsible editor academician Ahror Mukhtorov. Translated from Russian by Abdulkadir Maniyazov, Nisar Kholmuhammadov. - Dushanbe: Modern Publishing House, 2020. - 976 p.
6. Zarrinkub, Abdulhusain. Search in Iranian Sufism. - Dushanbe: Irfan, 1992. - 398 p.
7. Mayhani, Muhammad Munawwar ibn Abisa'd ibn Abi Tahir ibn Abisa'd. Asrar-ut-tawhid fi maqamat-ush-Shaykh Abisaid. With a match between Istanbul, Leningrad and Copenhagen. According to Dr. Zabehullahi Safo, the teacher of the university. The fifth edition. - Tehran: Amir Kabir, 1361. - 406 p.
8. Nishaburi, Fariduddin Attar. Thank you. /Translator, publisher of the text, author of the introduction, commentary M. Oqilova. - Khujand: Publisher, 2009. - 662 p.
9. Heartwarming songs: Collection of poems (narrations of Abu Saeed Abulkhair, songs of Baba Tahir Uryan, narrations of Baba Afzal, narrations of Najmiddin Kubro in Cyrillic and Persian script) / Compiled by H. Sharipov. - Dushanbe: Irfan, 1986. - 208 p.
10. Hujwiri Ali ibn Usman. Kashf-ul-Mahlub. Introduction, editing and translation by Mahmoud Obidi. - Tehran: Surush, 1383. - 1154 p.
11. Jami, Maulana Nuriddin Abdurrahman. Nafahot-ul-uns min hazarat-il-quds / Editors of the text, authors of the introduction and catalogers Muatabar Aqilova, Bahrom Mirsaidov. Under the supervision of N.Y. Salimov. - Dushanbe: Link, 2013. -872 p.
12. Personality, biography and works of Abusaid Abulkhair (on the occasion of the scientific conference of Abusaid Abulkhair, Turkmenistan - Ishqabad, 16-17th of Azarmoh 1378 (December 7-8, 1999, in Persian, Turkmen and Russian languages) / Taken from "Dairat-ul-maarif gehiru-e-Islami", vol. 4, pp. 521-531. Summary written by Mr. Donishgar. - Ishqabad: Cultural consultation of the Embassy of the Islamic Republic of Iran and Makhtumquli State University, 1999. - 44 p.
