CC BY
35
УДК 83.3 (0)9 ББК 82.09
ОБРАЗИ ДЕВОНА Мирсаидов Барром То^ирович, номзади илмуои ДАР«МАНТИЦ-УТ-ТАЙР» филология, дотсенти кафедраи адабиёти муосири -И ФАРИДУДДИНИ АТТОР тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад.
Б.Гафуров»(Тоцикистон, Хуцанд)
ОБРАЗ БЕЗУМЦА В Мирсаидов Барром То^ирович, кандидат «МАНТИК-УТ-ТАЙРЕ» филологических наук, дотсент кафедры таджикской ФАРИДУДДИНА АТТАРА современной литературы ГОУ «ХГУ имени акад.
Б.Гафурова»(Таджикистан, Хуцанд)
A MADMAN^S IMAGE IN Mirsaidov Bahrom Tohirovich, candidate of philological «MANTIG UT-TAIR» BY sciences, Associate Professor of the department of Tajik FARIDYDDIN ATTAR modern literature SEI "KhSU named after
acad. G. Bobojon"(Tajikistan, Khujand), E-Mail: somonzod@mail.ru
Вожа^ои калиди: ирфон, ишц, цозиба, девона, дарвеш, рамз, Аттор, «Мантщ-ут-тайр» Мацола ба баррасии яке аз мавзууои адабиёти суфия, образи девона дар "Мантщу-ут-тайр "-и Аттор бахшида шудааст. Муаллиф дар муцаддимаи мацола аз мавцудияту корбурди образу симоуои халции хандаовар дар адабиёти бадей ёд мекунад ва сипас бо такя ба сарчашмауои илмиву адабй ва ирфонй аз пешинаи истифодаву ёдкарди образи девона ва ё ошици дарвеш мулоуиза меронад. Цайд мешавад, ки образи девона дар адабиёти ирфонй, хоса, «Мантиц-ут-тайр»-и Аттор бисёр равшану пуртаъсир офарида шудааст. Тазаккур меравад, ки тавассути ин симои дар гуфтору амал гайримуцаррарй Аттор шавцу завц, шуру уаяцон ва эусосоту цозибаи орифи уацициро, ки нисбат ба уама гуна падидауои сиёсй, ицтимой ва фаруангиву маънавй бетараф набуда, ошкоро сухан мегуяд, иброз доштааст. Хулоса мешавад, ки истифодаи ин образ ба суханвар имкон додааст, ки рамзу роз ва орзуву хаёлоти суфиёнаро дар хитобу шатуиёти девонагон баён сохта, сафои ботин, покии дил ва забонро мууимтарин нишонауои зиндагии маънавии башарият маънидод намояд.
Ключевые слова: мистицизм, любовь, притяжение, безумец, дервиш, символ, Аттар, "Мантик-ут тайр "
Статья посвящена одной из тем суфийской литературы - изображению образа героя-безумца в «Мантик-ут-тайре» Аттара. Упоминается о юмористических народных образах в таджикско-персидской художественной литературе и их приминении. Автор, опираясь на научные, литературные и мистические источники, размышляет об использовании и упоминании образа безумца или бедного любовника в таджикско-персидской поэзии. Отмечается, что образ безумца очень ярко и живо создан в религиозно- мистической таджикско-персидской поэзии, особенно в поэме «Мантик-ут-тайр» Аттара. Показано, что через этот необычный образ Аттар выражает интерес, волнение, эмоции и влечение истинных мистиков, действия которых не являются нейтральными по отношению к каким-либо политическим, социальным, культурным и духовным явлениям. Делается вывод о том, что посредством данного образа, речей и теопатических изречений (шатхиёт) безумцев Аттар мог выразить символы, тайны, мечты и фантазии суфий, объяснить чистоту сердца и языка как важнейших признаков духовной жизни человечества.
Key-words: mysticism, love, attraction, madman, dervish, symbol, Attar, «Mantiq ut-Tair»" The article dwells on one of the themes beset with Sufi literature being a depiction of a mad heroes image in «Mantiq ut-Tair» («The Conference of the Birds») by Attar. The author mentions about humorous folk images in Tajik-Persian belles-letters and their application. Proceeding from the scientific, literary and mystical sources, the author expounds the use and mention of a madmans image or a poor lover in Tajik-Persian poetry. It is noted that the formers image is very vividly created in the religious and mystical Tajik-Persian poetry and in the poem entitled as «Mantiq ut-Tair» by Attar, in particular. It is shown that by dint of the relevant unusual image Attar expresses the interest, excitement, emotions and attraction of true mystics, whose actions are not neutral in relation to any political, social, cultural and spiritual phenomena. It is concluded that by virtue of this image, speeches and theopathic sayings
(shathiyot) of madmen, Attar could express the symbols, secrets, dreams and fantasies of Sufis, explain the purity of the heart and language as the most important signs of the spiritual life of mankind.
Шоирону нависандагони точик дар дарозои мавчудияти адабиёти миллии мо баробар ба корбурди чехрахои маъруф, тимсолхои барчаставу равшан, шахсиятхои асотириву таърихй тимсолхоеро низ истифода менамоянд, ки музхдку хандаоваранд. Дар замири гуфтору кирдори ин кабил образно хандаву тамасхур, панду фанд, доноиву гумрохй, мастиву хушёрй ва дигар сифатхову хислатхо зохир мешаванд. Онхо дар баррасиву муколамахои лабрези истехзо нуксу иллатхои инсониятро ифода менамоянд. Чунин шахсиятхое, ки бо номхои Ч,ух,иву Талхак, Бахлулу Афандй, Мушфикиву Хоча Насриддин, аъробиву туркман, казвиниву махаллатй дар адабиёти бадей, бахусус насри форсй маъруфият доранд ва Мухаммад Авфй дар «Ч,авомеъ-ул-хикоёт», Носири Хусрав дар «Сафарнома», Саъдй дар «Гулистон», Убайди Зоконй дар «Рисолаи дилкушо», Фахриддин Алии Сафй дар «Латоиф-ут-тавоиф» аз забони онхо сухан гуфтаанд, чун ойина нуксу норасоии чомеа ва замонахоро равшан бозгу сохтаанд. Ин симохои бадей дар адабиёт ба сифати омилу восита ва ё куввахое эътироф шудаанд, ки мушкилоту эътирозхои ичтимоиро ба самъи подшохон, халифагон, хокимон, мухтасибон, козиён ва дигар зимомдорони вакт расонидаанд.
Гохо дар гуфтору кирдори ин тимсолхо руйкардхое хам зохир шудааст, ки боиси девонаву беакл хондани онхо гардидааст. Аз ин ру, хар вакт сухану амали гайриодие аз забону дасти касе гушу чашм расад, уро девона мехонанд. Дар гуфтугуи точикон зарбулмасалу маколоте мустаъмал аст, ки вазъу холи мардуми девонаро бозгуй мекунад. Х,арчанд зохири ин гуфтор ба девонагон нисбат дода мешавад, вале дар шархи рафтору кирдори хамаи табакоти мардум истифода мешавад. Масалан, вакте мебинанд, ки ду нафар аз руи табиати мувофик бо хам унс гирифта, кореро хилофи одоти мардум анчом медиханд, мегуянд: «девона чу девона бубинад, хушаш ояд». Вакте дар хонаи марде бесавод китоби гаронбахо мебинанд ва ё аз забони марди сода сухани пурхикмат мешунаванд, мегуянд: «ганч дар вайрона аст». Ё хангоме ки устод атфолро аз тадрис рахо мекунад ва онхо бо фарёду хуруш аз дабистон берун мераванд, беихтиёр у ба муаллими дигар садо медихад: «девонаро хуе бас». Ё касеро машгули кори судманд, вале гайриинтизор мебинанд, мегуянд: «девонаи ба кори худ хушёр».
Дар баробари ин, аз гузаштаи дур то ба имруз дар миёни чомеа шахсоне хастанд, ки хешро девона меангоранд ва мардум эшонро «азизони Худо» меноманд. Ба ибораи дигар, на хар касе бо зохири парешон, лисоби жандаву муйи жулида, нигохи мармузу рафтори хорики одат нукси равонй дорад. У дар «мачнунй»-и хеш оламе дигар дорад ва аз бахри ботин тарки завохир кардааст. Суоле пеш меояд, ки хадаф аз тахриби зохир чист ва тоифае ба чй хотир худро дар куйи чунун андохтаанд? Барои бихишт, ба хотири рахой аз оташи дузах, барои расидан ба маъшуки кудсй, бо максади тарки алоики дунёй моддй, тахзиби ахлок, тарбияи нафс, тахорати ботин...?
Ба ин суол адабиёти форсй ва назму насри суфия посух мегуяд, зеро дар таърихи тасаввуф чараёнхое буданд, мисли маломатия, мачзубия, дарвешияву каландария, ки каноат ва тавозуъи хамешагй, беахамиятй ба таълиму тадрис, эхтироз аз дунёву тааллукоти он, пархез аз ибодати намоишкорона, беэътиной аз муносиботи ичтимой таомули доимии эшон буд. Х,атто каландариён русуми хосе доштанд, ки мутобики он сару руи худро пок метарошиданд, жанда мепушиданд, дар дасту гардани худ занчирхои оханй овезон мекарданд. Ин одоб ба мачзубиён низ хос буд. Дар манокиби суфиён заминасози чунин русум тарикати маломатия мукаррар шудааст.
Бино ба накли Гулпинорлй дар китоби «Мавлавия баъд аз Мавлоно» маломатиёнро расме будааст, ки зохири худро кобили маломат менамудаанд. Ба андешаи ин мухаккик то вуруди Шамс ба ^уния Мавлоно ба ин тарикат гаройиш доштааст. У мегуяд: «Тардид нест ин ойин, ки бо тарошидани чанд тор му ба кайчй аз зулф, сунбул, риш, абрувон ва ё аз миёни ду абру амалй мешудааст аз каландария, ки бо тег муи сару сабил ва ришу абрувонро метарошидаанд, ба мавлавия рох пайдо кардааст. Чунонки хамин ойин ба тарикатхои сухравардияву бектошия низ аз хамон маншаъ ворид шудааст» (3, 237).
Маломатиён некию фазилатхои инсониро пинхон медоштанд, зухду таквояшон нихонй буд ва тамоми фикру зикр ва кушишу гайраташонро ба хифзи маърифат равона мекарданд.
Мухаккики эронй Алиасгари Х,алабй гуфтааст, ки «тарсу нигаронй ахли маломатро ба он медорад, ки даъвои каромат накунад ва холати худро пинхон дорад, зеро баёни хар яке аз онхо ба манзалаи кашфи сиррист, ки миёни бандаву Худост ва изхори он аз нофармонй ва худбинй бархезад» (4, 371).
Бино ба накли Шайх Аттор дар «Тазкират-ул-авлиё» пешвои ин тарикат Х,амдуни ^ассор аст. Сохдби тазкира хануз дар мукаддимаи гуфтораш перомуни Х,амдун уро бад-ин иборат мавсуф мегардонад, ки андешахои фавкро собит месозад: «Он ягонаи киёмат, он нишонаи маломат, он пири арбоби завк, он шайхи асхоби шавк» (5, 279).
Ч,ое дигар Аттор аз Хдмдун накл мекунад, ки гуфта: «Маломат тарки саломат аст. Ва гуфт иблису ёрони у ба хеч чиз чандон шод нашавад, ки ба се чиз. Яке он ки муъмине муъминеро бикушад, дувум он ки бар куфр бимирад, савум аз диле, ки дар вай бими дарвешй бувад» (5, 281).
Яке аз пешвоёни ахли тасаввуф Абубакри Шиблиро дарди ишк ба чунун мекашад. У ба иллати ин дарди ба кавли худаш «доруву дармоннопазир» дар Багдод иштихор меёбад. Ин беморй боис мегардад, ки Шиблй чун Х,аллоч ба шатхгуй пардозад ва холу вазъи парешони ошики хакикиро рунамо созад.
Аттор дар «Тазкират-ул-авлиё»-и хеш гуфтааст, ки баъд аз он ки Абубакри Шиблй аз вазифа маъзул шуд, нахуст ба назди Хайри Нассоч ва сипас ба сухбати Ч,унайд рафт. Чун у ахли хукумату вилоят буд, пирони тарикат уро озмунхо карданд, ки нихояти он ба чунунии Шиблй анчомид. Вакте Ч,унайд гуфт, ки имонат дуруст шуд, «холат бад-он чо расид, ки то остин пуршакар мекард ва хар кучо, ки кудаке медид, дар дахонаш мениход, ки бигу «Оллох». Пас остин пурдираму динор карду гуфт: Х,ар кй як бор «Оллох» мегуяд, дахонаш пурзар мекунам. Баъд аз он гайрат дар у бичунбид, теге баркашид, ки хар ки номи «Оллох» барад, бад-ин тег сарашро бияндозам. Гуфтанд: Пеш аз ин шакару зар медодй, акнун сар меандозй? Гуфт: Мепиндоштам, ки эшон Уро аз сари хакикиву маърифатй ёд мекунанд. Акнун маълум шуд, ки аз сари гафлату одат мегуянд ва ман раво надорам, ки бар забони олуда номи Уро ёд кунанд. Пас мерафтй ва хар кучо ки медидй, номи Оллох бар он чо накш кардй, то он гох овозе шунуд, ки то кай гирди исм гардй. Агар марди толибй, кадам дар талаби мусаммо зан. Ин сухан бар чони у кор кард, чунонки якборагй карору ором аз у бирафт» (5, 431).
Шайх Аттор аз ин рафтори чунуномези Абубакри Шиблй хикоёти зиёде меоварад, ки хамагй дар кирдори у муносибати ошики хакикй ба мукобили зохирпарастон ифода меёбад: «Накл аст, ки вакте уро диданд пораи оташ бар каф нихода медавид. Гуфтанд: То кучо? Гуфт: Меравам, то оташ дар Каъба занам, то халк бо Худои Каъба пардозанд» (5, 432).
Дар тамоми маснавихои Аттор хикоёте мавкуфи шуру холи девонагону мачзубон гардидаанд, девонагони румузи афкор суфиёнаи Шайх Атторро ифода кардаанд.
Муаллифи «Дарёи чон», ки ин таълифоташ шархе ба ороъу ахволи Шайх Аттор махсуб мешавад, дар чилди аввали китоби хеш фаслеро ба унвони «Густохии девонагон бо Худо» ихтисос додааст. У кабл аз он ки ба шарху бозгуйии акволи девонагони осори Аттор пардозад, аз собикаи шатхиёти суфиёну орифон хадс мезанад. Ба андешаи у мардони озода аз нохамворихои низоми сиёсиву ичтимой хуруфи шикоят назди Худованд боз намудаанд. Х,илмут Риттер дар радифи Ч,ахм ибни Сафвон, Ибни Мукаффаъ, Абухайёни Тавхидй, Ибни Ровандй, Дакикй, Ибни Сино, Абуалои Маъаррй киссаеро мансуб ба Ахмади Fаззолй дониста, аз забони Ибни Ч,авзй накл мекунад, ки бино бар он Мусо, алайхиссалом низ гуё бо Худованди хеш садо баланд кардааст. Ибни Ч,авзй бар ин карор аст, ки хикояти Мусоро Ахмади Fаззолй дар яке аз ваъзхои худ гуфтааст (6, 240-243).
Хдмчунин сохиби китоби фавкуззикр аз осоре ёдовар мешавад, ки мохияти зиндагй, равишу усули ичрои кавонини шаръй, мазхабй, шуру вачди девонагонро дар худ гунчоиш додаанд. Аз баррасихои у бармеояд, ки ба сифати «девонагй» номзад шудани суфиёну орифон ва рохибону рухониён хоси танхо мазхаби исломй ва тасаввуф нест, балки аз пайвандони мазохиби дигар низ ин таомул ба мушохида мерасад. Мавсуф дар раванди ташрехи масоили ин фасли китоби худ аз рисолаи «Укало-юл-мачонин»-и Х,асан ибни Алии Нишобурй (мутаваффо ба соли 406х./1015м.), маколаи Макдоналд дар бораи «Бахлул», маколаи Павел Лузен «Укало-юл-мачонин», маколаи Эрнест Бенз «Ч,унуни мукаддас» (ин се макола перомуни вазъу холи девонагони мукаддаси масехй бахс мекунанд.- М.Б.) ва чанд манокиби ахли тасаввуфро ёдрас мешавад.
Мавлоно Ч,омй дар «Нафахот-ул-унс» хангоми зикри Шайх Алии Курдй менависад: «Вай аз укалои мачонин будааст ва аз вай анвои каромоту хаворики одот зохир мешудааст. Ахли Димишк хама муриду муътакиди вай будаанд ва барои эшон хукм мекардааст, чунонки молик бар мамлук мекард ва инкиёди хукми вай мекардаанд» (7, 657).
Укалои мачонин номидани ин шайхи бузург, ки чузве аз каромоташро Ч,омй меоварад, аз он аст, ки охири умр дар сахро мезиста ва шояд зиндагии бадавии у киссахое низ дошта бошад. Ч,омй иллати ба куллй аз шахр хорич шудан ва сокини сахро гардидани ин шайхро чунин тавзех
медихад: «Шайх Алии Курдй дар авоил дар масчиди чомеъ мебудааст. Ногох мачзубе дигар, ки вайро Ёкут мегуфтаанд, ба шахри Димишк даромадааст. Дар он вакт, ки вай даромад, Шайх Алй аз Димиш; берун рафт ва сокини сахро шуд. Ва баъд аз он ба шахр наёмад, то он гох ки вафот кард. Ва Ёкут дар шахр хоким буд» (7, 659).
Ибораи «укалои мачонин»-ро дар сурати «мачонини укало» Х,азрати Ч,омй дар шархи холи Шайх Начибуддин Алй ибни Бузгуш корбаст намудааст. Масалан, дар тавзехи хобе, ки Алй ибни Бузгуш дидаасту таъбири онро ба василаи касе аз Шайх Иброхими Мачзуб мепурсад, нависандаи «Нафахот-ул-унс» ин ибораро ба кор мегирад. Х,амчунин дар зикри Шайх Иброхими Мачзуб мегуяд: «Вай хдмон аст, ки зикри вай дар баёни ахволи Шайх Начибуддини Бузгуш гузашт. Шайх Начибуддин гуфтааст, ки: Девонае ачаб буд ва халк мегуфтанд, ки «вакт бошад, ки чанд руз хеч нахурад ва вакт бошад, ки як дафъа сад ман бихурад» (7, 478).
Х,илмут Риттер мегуяд, ки густохии девонагон бо Худо як навъ мачоз аст, вале он барои мардуми одй мачоз набуда, аз хадди эшон фаротар аст: «...Дар тасаввуфи исломй мавориде хаст, ки чунин густохихо бо Худованд, то андозае мачоз аст. Инчунин лахни озод барои авлиёуллох, ки дар холати унси хоссе бо Худо хастанд, чойиз шумурда шудааст» (6, 245).
Мувофики баррасихои ин мухаккик дар асрхои миёна барои гирифторони ишк дорулмачонин ва дайрхо бунёд мениходанд, то эшон он чо дар банд бошанд. Баъзеи дигарашон дар гуристонхову вайронахо мезистанд. Бисёр иттифок меафтод, ки адибону суфиён ба дидорашон мерафтанду аз суханони пандомезу зохидона ва ашъори эшон муассир мегардиданд.
Бояд тазаккур дод, ки девонагон аксар худро зохиран мавриди тамасхур ва хандаву истехзои мардум месохтанд. Робитае, ки ин тоифа аз рохи маърифат бо Худо доштанд, боиси эхтироми онхо миёни ахли завк мешуд.Хдмин озодии рухй аз назари мардум чунин менамуд, ки калами киромулкотибин аз руйи эшон бардошта шудааст. Дафтари аъмоли эшон сапеду нонавишта аст. Махз хамин имтиёзи равонй эшонро аз каволиби шаръиву ичтимой берун овардаву озодашон сохта буд ва хамин равишу маниши орифонаву ошикона идома карда меомад.
Шайх Фаридуддини Аттор дар маснавихои худ, бахусус дар «Мантик-ут-тайр» тимсоли девонаро зиёд ба кор бурдааст. Дар осори у калимоти бедил, ранчур, дарвеш, хечкас, дилшуда чун муродифи девона истифода шудаанд, ки дар мачмуъ аз фарти таассуб бар мухаббати маъшук далолат мекунанд. Х,икоёти девонагон дар «Мантик-ут-тайр» аз макоми баланди ирфонии суханвар далолат менамоянд ва ин матлабро мазмуни андешахои суфиёнаи у собит месозанд.Шайх Аттор дар хикояте аз девонаи олимакоме сухан меоварад, ки Хизр уро ба сухбати хеш мехонад ва даъвати хамрахй мекунад. Аммо ин мард Хизрро бо он намеписандад, ки оби хайвон нушидаасту чони худро гиромй медорад. Ба назари ин марди девона:
Ман дар онам, то бигуям тарки цон, З-он ки бе цонон надорам барги он. Чун ту андар %ифзи цоне мондаи, Ман ба нав %ар руз цонафшондае (1, 268).
Ч,ое дигар марде аз девонае пурсон мешавад, ки ду дунёро чй гуна мефахмад. Дар посух суханони девона бисёр хакимонаву хирадмандона садо медиханд:
Гуфт: «К-ин %ар ду ца^он болову паст, Цатраи об аст, не несту на %аст. %ар чиро бунёд бар обе бувад, Гар х,ама оташ бувад, хобе бувад. Кас надидаст об %аргиз пойдор, Кай бувад бар об бунёд устувор (1, 271).
Дар хикоёти Аттор девонагон василаи ибрози шуру хаячони ошикона махсуб мешаванд. Шоир ахволи дилхои ворастаро тавассути суханони девонагон баён доштааст. Мисли ин хикоят, ки марде девонадил нимбарахнаву хиркаи садвасла пушида дар рох мерафт, хайли гуломону канизони амиди Нишобурро ба ин сурат мушохида кард:
Сад гуломаш буд турке мо^руй. Сарвцомат, симсойид, мушкбуй. %ар яке дар гуш дурре шабфуруз, Шаб шуда дар акси он дурр %амчу руз (1, 357).
Чун девонаи жандапушида халке ороставу пурчавохир дид, аз мардум суол кард, ки инон бандагони кистанд. Чдвобаш доданд, ки гуломони амиди шахранд. Барошуфт ва руй бар подшохи худ карду:
Гуфт: «Эй дорандаи арши мацид, Банда парвардан биёмуз аз амид (1, 357).
Дар фарчоми ин хикоят Аттор кори «мачозй»-и девонагонро на бар хар кас ихтисос медихад. Ба андешаи у ин ошуфтагон хоси даргохи Х,ак хастанд ва дар дарахти бузурги тавхид баргу буе доранд:
Гар аз у девонаи, густох бош, Барг дори, лозими ин шох бош. В-ар надори барги ин шохи баланд, Пас макун густохиву бар худ маханд. Хуш бувад густохии девонагон, Хеш месузанд чун парвонагон (1, 358).
Девонаи дигар аз фарти бебизоатй урёну афтода шуд. Аз Худованд хост, то уро чомае бифиристад. Х,отиф овоз дод, ки дар офтоб фарогат кун, ки баъди дах руз сохиби чома хохй шуд:
Чун бишуд да% руз, марди сухта, Чуббае овард бар %ам духта. Сад %азорон пора бар вай беш буд, З-он ки он бахшанда бас дарвеш буд. Марди мацнун гуфт: «Эй донои роз, Жанда бар %ам духти з-он руз боз. Дар хазона цома%ои ту бисухт, К- ин %ама жанда %амебоист духт. Сад %азорон жанда бар %ам духти, Ин чунин дарзи зи ки омухти?» (1, 311).
Аслан жанда ба бар доштан ва бо либоси хилофи авом миёни анбухи халки бозору билод гаштан дар чашми зохирбин ачиб менамояд. Ба назари дарвешон хамеша чомаву хиркаи пурваславу дарбехзада ва аз шух гароншуда пушидан, ки гохо боиси таънаву хандаи мардум мешавад, як навъ имтихон ва танзехи дил аз асбоби дунёст, зеро тахаммули мазоху хандаи халк дар дили марди суфй нуру сафо меоварад.
Дар шеъри форсии точикй хамеша аздод бо хам меоянд ва суханварон ходисаву падидахои ба хам носозгорро ба хар вачх тавзех медиханд. Мавлоно зимни шархи душмании гургу меш ва шеру гур - ихтилофи хамешагии хайвоноту махлукот чунин мегуяд:
Зиндагони оштии зид%ост, Марг он к-андар миёнаш цанг хост (2, 49).
Вокеан, ин нохамгунихо гохо таносубро аз миён мебаранд ва гохо таносуб меофаранд: хам таносуби лафзу маъно ва хам таносуби мохияти ходисоту холот. Агар меш аз гург гурезон бошад, гадо аз саг мегурезад ва девона аз кудакон.
Ин фахмишу гуфтор дар «Мантик-ут-тайр» собикаи истифода дорад. Масалан, дар хикояте шоир аз девонае ёд мекунад, ки аз санги тифлон ба вайронае ва кунчи гулхане гурехтааст. Вакте аз равзани он вайрона тагарге зиёд мерезад, аз сахтии жола марди девона гумон мекунад, ки кудакон уро ранчу азият медиханд:
Чун тагарг аз санг менашнохт боз,
Кард бе%уда забони худ дароз.
Дод девона басе дашноми зишт.
К-аз чи андозанд бар ман сангу хишт.
Тира будаш хона, афтодаш гумон,
К-ин магар он кудаконанд ин замон.
То ки аз цое даре бикшод бод,
Равшани дар хонаи гулхан фитод.
Боз донист у тагарг ин цо зи санг,
Дил шудаш аз додани дашном танг.
Гуфт: «Ё Раб, тира буд ин гулханам,
Са%в кардам, %ар чи гуфтам, он манам».
Гар занад з-ин шевае девона лоф,
Ту макун аз саркаши бо у масоф...
Ту забон аз шеваи у дур дор,
Ошикр девонаро маъзур дор.
Гар назар дар сирри ин мардон куни,
Чумларо бешак зи маъзурон куни (1, 359-360).
Забони баёни Аттор дар ёдкарди ахволу акволи девонагон гохо аз сархадди «адаби бандагй» берун мешавад. Марди девона дигар худро дар камтарин кайди башарй дошта наметавонад ва чониби Офаридгори хеш забони таънаву маломат боз мекунад, ва, ба кавле ба кори офариниш низ «дахолат» мекунад. Ба андешаи мо, Аттор дар хикояти зерин аз шатхиёти хеш намуна меоварад ва уро мо дар холу хавои сахти орифонаву ошикона мебинем, ки чуръат ба зикри чунин суханон мекунад:
Хост андар Миср ца^тй нога^он, Халц мемурданду мегуфтанд: «Нон». Чумлаи ра% халц бар %ам мурда буд, Ним зинда мурдаро мехурда буд. Аз цазо девонае чун он бидид, Халц мемурданду н-омад нон падид. Гуфт: «Эй дорандаи дунёву дин, Чун надорй ризц, камтар офарин!» (1, 359) Шайх Аттор дар акволи девонагон даст ба ташрехи танокузи тасаввуф ва фалсафа - аклу ишк ё аклу дил мезанад. Ба андешаи у гирифторони дунё ва тобеъони аклро иртиботе бо маслаку тарики девонагон нест. Суханвар он кадар мафтуни суханхои риндони ошик ва суфиёни вораста мегардад, ки дар панч-шаш сахифаи пеш аз анчоми маснавии «Мантик-ут-тайр» басо ачиб хитоб мекунад:
Чумлаи девони ман девонагист, Ацлро бо ин сухан бегонагист. Чон нагардад пок аз бегонагй, То наёбад буйи ин девонагй (1, 440). Хдмчунин, бояд гуфт, ки Аттор дар осораш на хамеша аз образи девонаи номаълум харф мезанад, балки аз «девонагй»-ву рафтори гайриодии шахсиятхои дар таърихи ирфон маълум, чун Лукмони Сарахсй, Шайхи Хараконй ва дигарон ёдовар шуда, дархурди вазъу холи равонии онхо хикоятхо эчод мекунад.
Дар мачмуъ, пиндору гуфтор ва рафтори шахсиятхои хорикулодаи маснавии «Мантик-ут-тайр»-ро метавон чунин хулоса кард:
1. Девонагй ё худро девона хондани авлиёи Худо аз он сар задааст, ки эшон мутобик бар усули тарики суфиёнаи хеш зиндагии факирона ихтиёр кардаанд ва аз тамоми алоик эхтироз фармудаанд. Аз ин ру, инсонеро ба чуз Худо ва фикру зикри У чизе дигар надорад, зохирбинон ба сурати девона дарёфтаанд.
2. Ч,озиба ва фарти ишк, шинохти хакоик ба он боис шуда, ки хирад аз ботини чунин мардон бадар равад, мисли чунуни Абубакри Шиблй ва бекарорихои Мансури Хдллоч, ки харчанд аз вай дархостанд, «хува-л-Х,ак» бигуяд, «ана-л-Х,ак» гуфт.
3. Девонагиро василаи озодии равонй, бебанду борй донистани ахли завку хол, зеро бо фарохам сохтани зохири абгору афсурда ин мардони бузург худро аз салтанат, казоват, ваъзу тадрис, вазифаю ваколат ва рисолат дур месохтанд.
4. Шоирону сохибони манокиб афкору андешахои худро аз забони онхо накл карда, вазъу холи девонагонро бо перояи бадеият ва балогати калом музайян гардонидаанд.
5. Ба гайр аз Худо касеро хабибу карин ва махбубу маъшуки худ надонистани ахли хос. Ба таъбири дигар, девонагон медонистанд, ки мохият ва маънои зиндагияшон лутфи ухравии Парвардигор аст.
6. Ин тоифа дар либоси чунуну шуридагй риёкорон ва зохирбинонро мазаммат менамуданд.
7. Девонагону дарвешон бо ин рафтори худ мехостанд адолати ичтимоиро тахким бахшанд ва салотинро аз маркаби кибру гурур пойин андозанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аттор, Мухаммад ибни Иброхим. Мантик-ут-тайр. Мукаддима, тасхех ва таъликоти дуктур Шафеии Кадканй. Чопи саввум. -Техрон: Интишороти илмй, 1385. -904 с.
2. Балхй, Мавлоно Ч,алолуддин Мухаммад. Маснавии маънавй.-Техрон: нашри Замон, 2001.728 с.
3. Гулпинорлй, Абдулбокй. Мавлавия баъд аз Мавлоно. Тарчумаи дуктур Тавфик Субхонй. -Техрон: Интишороти Кайхон, Чопи аввал, 1366. - 744 с.
4. Зарринкуб, Абдулхусайн. Чустучу дар тасаввуфи Эрон.-Душанбе: Ирфон, 1992. - 398 с.
5. Нишобурй, Фаридуддин Аттор. Тазкират-ул-авлиё. /Баргардон, фарохамоварандаи матн, муаллифи мукаддима, таъликот М.Окилова. - Хучанд: Ношир, 2009. - 662 с.
6. Риттер, Х,илмут. Дарёи чон- сайре дар ороъу ахволи Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй. Иборат аз 2 чилд. Ч,.1 /Тарчумаи Мехрофоки Бойбурдй. -Техрон: Интишороти байналмилалии Алхудо, 1374. - 534 с.
7. Ч,омй, Нуриддин Абдуррахмон. Нафахот-ул-унс мин хазарот-ил-кудс/Мукаддима, тасхех ва таъликоти Махмуди Обидй -Техрон: Сухан, 1386. -1216 с.
REFERENCES:
1. Attor, Muhammad ibn Ibrohim. Mantuq-ut-tair: the author of introduction, correction and commentary: Dr. Shafei Kadkani. The third edition. - Tehran: Scientific Press, 1385. - 904 p.
2. Balkhi, Mavlono Jaloluddin Muhammad. Masnavii Ma'navi. - Tehran: Time, 2001. - 728 p.
3. Gulpinorli, Abdulboki. Mawlaviya after Mawlono. Translated by Dr. Tawfiq Subhani. - Tehran: Publishing-house of Space, The first edition, 1366. - 744 p.
4. Zarrinkoub, Abdul Hussein. Search in Iranian Mysticism. - Dushanbe: Cognition, 1992. - 398 p.
5. Nishaburi, Fariduddin Attor. Tazkirat-ul-awliyya. / the author of the text, introduction, research and transformation: M. Akilova. - Khujand: Publisher, 2009. - 662 p.
6. Ritter, Helmut. The River of Soul - a Journey in the Mood of Sheikh Fariduddin Attori Nishoburi. In 2 volumes. - V. 1 / Translated by Mehrofoq Boyburdi. - Tehran: Publishing-house of Alhudo, 1374. - 534 p.
7. Jomi, Nuriddin Abdurrahman. Nafahat-ul-uns min hazarat-il-quds / the author of introduction, corrections and interpretations: Mahmud Obidi. - Tehran: Speech, 1386. -1216 p.
