CC BY
2
ТДУ 83,3
DOI:10.51844-2077-4990-2022-1-87-93
Нацотов Цамшед Нарзуллоевич, сармуаллим, мудири кафедраи улуми Кууръон ва цадиси Донишкадаи исломии Тоцикистон ба номи Имоми Аъзам (Тоцикистон, Душанбе) Наджотов Джамшед Нарзуллоевич, старший преподаватель, заведующий кафедрой коранических наук и хадисов Таджикского исламского института имени Имоми Аъзама (Таджикистан, Душанбе)
Najotov Jamshed Narzulloevich, senior lecturer, head of the department of Koranic dciences and hadiths under the Tajik Islamic Institute named after Imomi Azam (Tajikistan,Dushanbe), E-mail: jamshednajotov@gmail.com Вожа^ои калиди: Абулцосими Кушайри, "Рисолаи Кушайрия", ^уцвирй, "Кашфу-л-ма^цуб", муцоиса, таъсирпазирй, насри ирфонй
Дар мацола таъсири "Рисолаи Цушайрия" ба осори ирфони ва таулили муцоисавии он бо "Кашфу-л-маццуб"-и Хуцвирй барраси гардидааст. Цайд шудааст, ки яке аз муцимтарин сарчашмацои осори мансури ирфонии адабиёти классикии форси-тоцики тарцумаи «Рисолаи Кушайрия»-и Абулцосими Кушайри ба шумор меравад, ки таъсири назаррасе ба осори ирфонии баъд аз худаш гузоштааст. Нишон дода шудааст, ки "Рисолаи Цушайрия " фарогири мууимтарин матолиб ва масоили тасаввуфи назари ва амали ба шумор меравад, ки дар байни осори мансури ирфонии адабиёти классикии форси-тоцики нацши муцим дорад ва ба осори мансури ирфони, аз цабили "Кашфу-л-маццуб"-и Хуцвирй, осори Fаззолй, "Тазкирату-л-авлиё"-и Шайх Аттор ва гайра таъсир гузоштааст. Маълум аст, ки цар асари адаби мутассир аз осори пеш аз худ аст, аммо дар баробари ин вобаста ба цунару истеъдоди нависанда дар щр асар дигаргуни ба назар мерасад. "Рисолаи Цушайрй" цам аз осори пеш аз худ, аз цумла сарчашмацои араби ба монанди осори Абуабдуррацмони Суллами таъсир пазируфтааст. Дар баробари ин ба осори ирфонии баъд аз худаш цам таъсири зиёд гузоштааст.
Ключевые слова: Абулкасим Кушайри, "Рисалаи Кушайрия", Худжвири, "Кашфу-л-махджуб", сравнение, влияние, мистическая проза
В статье рассматривается влияние "Рисалаи Кушайрия" («Трактата Кушайрии») на мистические произведения и его сравнительный анализ с «Кашфу-л-махджуб» Худжвири. Отмечается, что одним из важнейших источников мистических прозаических произведений классической персидско-таджикской литературы является перевод «Трактата Кушайрии» Абулкасима Кушайри, оказавший значительное влияние на более поздние мистические произведения. Показано, что «Трактат Кушайрии» является важнейшим материалом по вопросам теоретического и практического мистицизма, играющего важную роль как в мистических произведениях классической персидско-таджикской литературы, так и в произведениях мистических мансуров, таких как «Кашфу-л-Махджуб» Худжвири, произведения Газзали, «Тазкират аль-Аулия» шейха Аттара и др. Известно, что каждое литературное произведение находится под влиянием своего предшественника, но в то же время в зависимости от мастерства и таланта писателя в каждом произведении происходят изменения. На трактат Кушайри повлияли его предшественники, в том числе арабские источники, такие как Абу Абдул Рахман ас-Суллами. В то же время он оказал большое влияние на мистическое наследие своего времени.
Key words: Abulkasim Qushayri, "Treasure of Qushayri", Hujviri, "Kashfu-l-mahjub", comparison, influence, mystical prose
The article dwells on the influence of "The Treasure of Qushayri" on mystical works and its comparative analysis with "Kashfu-l-mahjub" by Hujviri. It is underscored that one of the most important sources of mystical prose works of classical Persian-Tajik literature is considered to be the translation of " The Treatise of Qushayri" by Abulkasim Kushayri, which had a significant impact on later mystical works. It is shown that the relevant treatise is the most important material and issues concerned with
ТАЪСИРИ «РИСОЛАИ ЦУШАЙРИЯ» БА НАСРИ ИРФОНИИ ФОРСИ-ТОЦИКИ
ВЛИЯНИЕ "РИСАЛАИ КУШАЙРИЯ" НА ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКУЮ МИСТИЧЕСКУЮ ПРОЗ У
INFLUENCE OF "RISALAIKUSHAIRIA" ("THE TREASURE OF QUSHAYRI") ON PERSIAN-TAJIK MYSTICAL PROSE
theoretical and practical mysticism, which occupies an important role both in the mystical works of classical Persian-Tajik literature, and in the works of mystical mansurs, such as "Kashfu-l-mahjub" Hujwiri, GazzalVs "Tazkirat al-auliya" by Sheikh Attar and others. It is known that each literary work is influenced by its predecessor, but at the same time, depending on the skill and talent of the writer changes occur in each work. The former in question was influenced by his predecessors, including Arabic sources such as Abuabdul Rahman as-Sullami. At the same time, he had a great influence on the mystical heritage of his time, on the whole.
Тарчумаи «Рисолаи ^ушайрия»-и Абулкосими ^ушайрй дар радифи мухимтарин сарчашмахои осори мансури ирфонии адабиёти классикии форсй-точикй ;арор дорад, ки таъсири назаррасе ба осори ирфонии баъд аз худаш гузоштааст. Китоби Кушайрй фарогири мухдмтарин матолиб ва масоили тасаввуфи назарй ва амалй ба шумор меравад, ки дар байни осори мансури ирфонии адабиёти классикии форсй-точикй на;ши мухим дошта, аз зумраи мухимтарин сарчашмахои китобхои ирфонй, аз чумла "Кашфу-л-махчуб"-и Хучвирй, осори Fаззолй, "Тазкирату-л-авлиё"-и Шайх Аттор ва гайра мебошад. Бо вучуди ин то кунун дар адабиётшиносии точик ба андозаи кофй ин асар тах;и; нашудааст. Дар мавриди сохтору мухтаво ва мундаричаи "Рисолаи Кушайрия" метавон бахсхои фаровоне ба миён гузошт, аммо дар ин чо чун бештар тахкикоти мо дар заминаи таъсири "Рисолаи Кушайрия" ба осори ирфонй ва му;оисаи он бо "Кашфу-л-махчуб"-и Хучвирй мебошад, баррасии мо дар заминаи тахлили му;оисавй анчом пазируфтааст.
Табиист, ки хар асари адабй мутассир аз осори пеш аз худ аст, аммо дар баробари ин вобаста ба хунару истеъдоди нависанда дар хдр асар дигаргунй ба назар мерасад. Дар асоси ин муаллифи асари тоза бо дигаргунй дар осори пеш аз худ ва эчоди халло;ият метавонад асари адабии нав офарад. "Рисолаи Кушайрй" хам аз осори пеш аз худ, аз чумла сарчашмахои арабй ба монанди осори Абуабдуррахмони Сулламй таъсир пазируфтааст. Дар баробари ин ба осори ирфонии баъд аз худаш хам таъсири зиёд гузоштааст. Чунонки маълум аст, пас аз тарчума гардидани "Рисолаи Кушайрия" ба забони форсй дар тамоми гушаю канор орифону суфиён аз он истифода менамуданд ва дар як муддати кутохе байни ин тоифа шухрати зиёде пайдо намуд. Баъдан матолиби "Рисолаи Кушайрия" дар осори ирфонии баъд аз худ гохо айнан ва гохо бо тагйирот на;л шудаанд. Бештар хикоёту на;ли а;воли орифон аз "Рисолаи Кушайрия" ба осори манзуму мансури ирфонй тахвил шудааст.
Таъсири "Рисолаи Кушайрия"-ро ба осори ирфонй метавон дар масъалахои зерин баррасй намуд;
1. Айнан омадани як хикоят
2. Бо тагйирот дучор шудани хикоят
3. На;ли а;воли орифон
4. Шабохатхои мавзуй
5. Овардани оёту аходис
Хикояти зерин, ки дар боби сию шашуми "Рисолаи Кушайрия" омадааст, бо каме тагйир дар "Асрору-т-тавхид", "Кимиёи саодат", ва "Бустон"-и Шайх Саъдй омадааст. Дар "Рисолаи Кушайрия" омадааст: "Ва;те Абу Усмон ба куе мешуд, таште хокистар аз боме биандохтанд. Бар сари вай афтод. Шогирдон забон андар он кас гушоданд ва чизхо хамегуфтанд. Абу Усмон гуфт: Хичиз магуед уро. Хдр ки мустаха;;и он бувад, ки оташ ба вай резанд ва ба хокистар сулх кунанд, чои хашм набошад [4,с.398].
Дар "Асрору-т-тавхид" хамин хикоят ба каме тагйир чунин омадааст. Рузе Шайхи мо [Абусаид], ;аддас-ул-Лоху рух-ул-азиз, дар Нишопур ба махаллае фуру мешуд ва чумла мутасаввифа, беш аз саду панчох кас бозу ба хам. Ногох зане порахои хокистар аз бом бияндохт, нодониста, ки касе мегузарад. Аз он хокистар баъзе ба чомаи Шайх расид. Шайх фориг буд. Ва хеч мутаассир нагашт. Ч,амъ дар изтироб омаданд ва гуфтанд: «Ин сарой боз кунем». Ва хостанд, ки харакате кунанд. Шайхи мо гуфт: «Ором гиред. Касе, ки муставчиби оташ бувад, ба хокистар бозу (= бо у) ;аноат кунанд, бисёр шукр вочиб ояд). Ч,умла чамъро ва;т хуш гашт ва бисёр бигристанд ва наърахо заданд [7,с.209].
Шайх Саъдй дар «Бустон» хикояти мазкурро бо тагйир ва аз номи орифи маъруф Боязиди Бастомй чунин овардааст:
Шунидам, ки вацти сщарго.%и ид Зи гармоба омад бурун Боязид.
Яке ташти хокистараш бехабар
ФурУ рехтанд аз сарое ба сар.
Хрмегуфт шулида дастору муй,
Кафи даст шукрона молон ба руй,
Ки, эй нафс! Ман дархури оташам,
Зи хокистаре руй дар х,ам кашам? [9, с. 148].
Аз мисоли дар боло оварда маълум мегардад, ки 'Тисолаи Кушайрия" ба осори ирфонии баъд аз худ таъсири зиёд гузоштааст. Яке аз мухимтарин осори мансyри ирфонй китоби "^шфу-л-махчуб'^и Х^учвирй аст, ки дар баъзе маврид мyтассир аз 'Тисолаи Кушайрия" аст. Аз ин ру, дар макола кушиш шyдааст, ки ба тари;и му;оисавй таъсири "Pисолаи Кушайрия" ба осори ирфонй дар мисоли "^шфу-л-махчуб" мавриди баррасй ;арор дода шавад.
"^шфу-л-махчуб'^и Х^учвирй яке аз сарчашмахои мухими осори мансyри ирфонй мебошад, ки дар фосилаи каме баъдтар аз "Тисолаи Кушайрия" таълиф шудааст ва аз бархе чихат мутаассир аз ин китоб аст. Бояд ;айд намуд, ки дар баробари монандихо байни "Pисолаи Кушайрия" ва "^шфу-л-махчуб" тафовутхои зиёде низ миёни ин ду китоб ба назар мерасад. Аз баррасии мукоисавии ин ду китоб маълум мешавад, ки бештар тафовут дар сабки баён аст, зеро Кушайрй бештар ба на;ли а;воли машоих пардохта ва Х^учвирй ба навди оро ва андешаи суфия ахамият додааст.
Бетардид метавон гуфт, ки Х^учвирй аз китоби Кушайрй истифода кардааст ва аз ин ру, метавон ин ду китобро мавриди му;оиса ;арор дод. Абул;осими Кушайрй сабаби таълифи китоби худро бар он таъкид намуда, ки дар тари;ати суфия ихтилофу качфахмихои зиёд ба вучуд омадааст. Пас аз хамди Худованд ва соли таълифи китоб ба тавсифе дар хусуси суфиён, рафтору кирдори онон ва изгори таассуф аз он чи ки бар сари суфиён ва тасаввуфи во;ей омадааст, баён мекунад. Х^учвирй низ мисли Кушайрй дар му;аддимаи китоб пас аз хдмди Худованд сабаби таълифи китобро посух ба суоли дусташ Абусаиди Х^учвирй дар хусуси тари;ати тасаввуф ва кайфияти ма;омоти суфиён баён доштааст[11,с.10].
Бо таваччух ба муштаракоте, ки миёни ду китоб вучуд дорад, ба назар меояд, ки Х^учвирй дар таълифи китоби худ аз "Тисолаи Кушайрия" истифода кардааст. Дигар нукта, ки дар мавриди таъсирпазирии Х^учвирй аз Кушайриро метавон таъкид кард наздикии замони таълифи ин ду асар ва шинохте аст, ки Х^учвирй аз Кушайрй дорад ва дар китобаш аз у ёд мекунад. "Тисолаи Кушайрия" худ мутаассир аз китобхои пешин ва мубтанй бар а;воли машоих ва оёти Куръону аходиси аст. "^шфу-л-махчуб" низ илова бар истифода аз кутуби пешин ба монанди "Тисолаи ;ушайрия" саршор аз оёту аходис ва а;воли суфия аст. Х^учвирй бо Кушайрй низ ошной дошта ва бо таваччух ба ин ки бархе матолиби муштарак дар ин ду китоб вучуд дорад, ба назар меояд, ки Х^учвирй "Тисолаи Кушайрия"-ро мутолаа ва дар мавориде аз он суд бурдааст.
Аз назари сохтор хам ин ду китоб шабохатхое доранд, аз чумла хар ду китоб хам бо му;аддимахое OFOЗ мешаванд, ки ибтидои онхо чумлахои арабй дар тавхиди Худованд ва шукри У ва сипас наъти паЙFамбар аст. Хдмчунин мавзуоти китоб шабохатхои зиёде доранд, ба монанди; тавба, тавхид, ризо, маърифат, чуду сахо, вилоят, каромат, хайбату унс, тасаввуф, фа;р, ;абзу баст ва Fайра. Хдр ду китоб хам аз бобхои мухталиф ташкил шудаанд, монанди; боби фа;р, боби тасаввуф. Аммо тартиби мавзуии бобхо дар ин ду яке нест. Масалан боби фа;р дар "Pисолаи Кушайрия" чихилу якум аст, аммо дар "^шфу-л-махчуб" боби дувум аст. Хдр ду хам боберо ба муаррифии машоих ва аиммаи тасаввуф ихтисос додаанд.
Яке аз монандихои ин ду китоб дар ин нукта аст, ки хар ду дар OFOЗи китоб иллати таълифи онро зикр кардаанд. Кушайрй сабаби таълифи китобро аз байн рафтани тари;и машоихи аввалия ва дигаргун шудани тари;ат зикр мекунад ва мегуяд аз ин метарсад, ки гумон равад асли тари;ат хамин аст. Пас ин китобро навишт то сирати пиронро ёд кунад, то хама бидонанд, ки равиш ва одоби онон чй будааст.
Сабаби таълифи "^шфу-л-махчуб" низ дархости Абусаиди Х^учвирй аст, ки мехохад одобу русуми ин тоифа ва чигунагии тари;атро бидонад ва Х^учвирй инро дар ибтидои китоби худ навиштааст.
Аз мухимтарин монандихои ин ду китоб дар он аст, ки матолибе айнан дар хар ду дида мешавад. Ин шабохатхо иборатанд аз; оёту аходис, хикоёт, на;ли а;воли машоих, таърифи алфозу а;оиди муаллифон дар бораи вожаи суфй. Аз чумла ин ;авли паёмбар, ки мефармоянд: "Тоиб аз гунох монанди ин аст, ки тавба накардааст [4,с.136; 11,430]. Дар таърифи мухаббат низ
тандо чобачойии калимадо дида мешавад. Кушайрй гyфтааст: "Буязиди Бастомй гуяд: Мудаббат андак доштани бисёр бyвад аз худ ва бисёр доштани андак аз дуст [4,с.599]. Хучвирй чунин гyфтааст: "Мудаббат он бyвад, ки бисёри худ андак донй ва андаки дуст бисёр донй" [11,с.452].
Хар ду дам аз аввалин ма;омдои чуяндагонро тавба медонанд [4,с.137; 429]. Кушайрй дар таърифи тавба мегуяд: "Тавба дар лугат бозгаштан бувад ва тавба андар шаръ бозгаштан бувад аз накудидадо боз он чй писандидааст [4,с.137]. Аз назари Хучвирй чунин аст: "Бидон, тавба андар лугат ба маънии ручуъ бошад... пас бозгаштан аз надйи Худованд бад-он чи хуб аст аз амри Худованд да;и;ати тавба бувад" [11,с.43].
Кушайрй ва Хучвирй дар ду дам барои тавба се шарт гузоштаанд. кушайрй: "Шарти тавба то дуруст ояд се чиз аст. Пушаймонй бар он чи рафта бошад аз мухолифат ва даст бидоштани зиллат андар дол ва ният кардан, ки низ боз он маъсият нагардад [4,с.137]. Хучвирй: "Як шарти тавбаро асаф аст бар мухолифат ва дигар андар дол тарки зиллат ва се дигар азм нокардан ба муовидат ба маъсият" [11,с.430]. Кушайрй матлаберо дар хусуси тавба аз Садл ибни Абдо ва Ч,унайд меоварад, ки Хучвирй низ айнан онро зикр мекунад [11,с.142, с. 433]. Хамчунин аз ;авли Абудафс Кушайрй гуяд: "Бандаро аз тавба деч чиз нест, зеро ки тавба боз уст на аз у [4,с.144]. Хучвирй: "Аз тавба ба банда деч чиз нест, аз он чи тавба аз Ха; ба банда аст, на аз банда ба Ха;" [11,с.423].
Як бахши таъсирпазирии Хучвирй аз "Рисолаи Кушайрия" дар на;ли дикоёти ирфонй аст, ки айнан дар "Кашфу-л-мадчуб" омадааст. Дар боби ризо Кушайрй дикояти дазрати Мусоро на;л мекунад, ки айнан дар "Кашфу-л-мадчуб" омадааст: "Бор Худоё, маро род намой ба кирдоре, ки чун он бикунам ту аз ман розй гардй. Худованд гуфт: Ту он битавонй кард?! Мусо сачда карду тазаруъ намуд. Худованди таоло бад-у вадй фиристод. Ё писари Имрон ризо ва хушнудии ман аз ту андар ризои туст ба ;азои ман" [11, С.271;4,с.297].
Дар боби гайбату дузур Кушайрй дикояте аз Боязид на;л мекунад, ки Хучвирй дам овардааст: "Муриде ;асди Боязид кард. Чун ба дари савмаи вай расид дар бизад. Боязид гуфт: Кистй ва киро ходй. Гуфт: Боязидро. Гуфт: Буязид кй бошад ва кучост ва чй чиз аст? Ва ман муддате аст то Боязидро чустаму наёфтам" [4, С. 112; 11,с. 370]. Хучвирй дар боби тавдид дар ибтидои матлаб дикоятеро дар хусуси марде, ки деч кирдори нек надошт, илло тавдид баён мекунад [11,с.407], ки Кушайрй низ дар ибтидои боби тавдид айни дамон дикоятро овардааст [4,с.512].
На;ли а;воли машоих дар мавориде дар дар ду асар зикр ёфтаанд, аз чумла дар мавриди ва;т сухане муштарак аз Абуалии Да;;о; дар "Рисолаи Кушайрия" омадааст: "Ва;ти он аст, ки ту он чойй. Агар ба дунёи ва;ти ту дунёст ва агар ба у;бойй ва;ти ту у;бост" [4,с.88]. Хучвирй мушобеди дамин ;авлро дорад: "Андар дунё ё у;бо сабур ё сурур ва;т он бувад, ки андар онй" [22,с.543]. Ду на;ли ;авли муштарак дар хусуси тавдид: "Ч,унайд гуяд: Тавдид донистани ;адим бувад аз дадас [11, С.411; 4,с.517). "Хусрй гуяд: Усули мо андар тавдид панч аст: Хадас бардоштан ва ;адимро яке донистан ва аз бародарон буридан ва аз ватандои хеш муфори;ат кардан ва фаромуш кардан он чи донанд ва он чи надонанд [4, С.514; 11,с.412].
Бо вучуди ин дар бархе мавриддо Хучвирй ба тафсиру шарди матлаб низ пардохтааст. Аз он чумла аст ;авле дар бораи ишти;о;и лугати суфй, ки дар "Рисолаи Кушайрия" омада буд, ки аз сафо мушта; аст, аммо бар му;тазои лугат аз ин маонй баид аст [4,с.43]. Хучвирй илова бар на;ли ин матлаб бо мухтасаре тагйир ба тафсиру густариши он низ пардохта ва навиштааст: "Пас сафо дар чумлаи мадмуд бошад ва зидди он кадар бувад... [11,с.43].
Хамчунин дар мавриди адами ишти;о;и ин лугат аз чизе, чунонки Кушайрй гуфта буд, Хучвирй чизе дам ба он афзуда ва гуфтааст: "Бар му;тазои лугат ишти;о;и ин исм дуруст нагардад аз деч маънй аз он ки ин маънй муаззамтар аз он аст, ки инро чинс бувад, то аз он чо мушта; бувад, ки ишти;о;и шайъе аз шайъе мучонисат ходанд ва дар чи даст зидди сафост ишти;о;и шайъе аз зид накунанд" [11,с.48].
Аз ин ру метавон гуфт, ки Кушайрй матлабро бидуни навд ва тафсир аз машоих на;л мекунад, аммо Хучвирй дар зимни на;л тавзед медидаду тафсир ва годе навд низ мекунад.
Кушайрй ва Хучвирй барои мустанад кардани гуфтадои худ годе ба оёту адодис истинод мекунанд. Масалан ояи 273 аз сураи Ба;ара дар ибтидои боби фа;ри "Рисолаи Кушайрия" ва "Кашфу-л-мадчуб" омадааст. Тафовути корбурди ин оёт дар ду китоб ин аст, ки Хучвирй дар пайи оят бадси асдоби суфаро пеш оварда ва аз паёмбар на;ли ;авл карда, аммо Кушайрй пас аз оят ба на;ли а;воли машоих пардохта ва дидгоддои ононро дар бораи фа;р баён кардааст.
Хдмчунин дар боби "^абзу бает" хар ду нависанда ояи 245 аз сураи Ба;араро овардаанд [11, С.548; 4,с.96]. Дар ин маврид хар ду ба як нахв калимоти ;абзу бастро тавзех додаанд.
Дигар аз таъсирпазирии Х^учвирй аз "Pисолаи Кушайрия" дар на;ли а;воли машоих аст, ки айнан д ар "^тфу-л- махчуб" на;л шуда ё бо мухтасаре таFЙир ба сурати тарчума баён шудааст. На;ли ;авлхои муштараки ин ду китоб дар боби сабр иборат аст аз ;авли Бишрй Х^офй, ки мегуяд: "Фозилтарин ма;омхо эъти;оди сабр бар дарвешй то ба гур" [4,с.456]. Гуяд: Сифати дарвеш ором бувад ба ва;ти нестй ва исор бувад ба ва;ти хастй" [4, С.408; 11,с.38].
Дар "Pисолаи Кушайрия" аз ;авли Чунайд омадааст: "Чунайд рузе гуфт: Ё маъшаралфу;аро шуморо ба Худой мешиносанд ва барои Худо гиромй медоранд бингаред то бо Худойи худ чун бошед" [4,с.454]. Дар "Kашфy-л-махчyб" низ хамин ;авлро ба арабй навишта ва дар бораи он тавзех додааст.
Кушайрй аз Шиблй на;л мекунад, ки: "Уро аз ха;и;ати дарвешй пурсиданд. Гуфт: Он ки бидуни Худой азза ва чалла ба хеч чиз мyстаFнй нагардй" [4,с.460]. Х^учвирй мегуяд: "Шиблй гуяд, рахимахуллохи алайхи ал-фа;иру ло яш^нй бишайин дуналлох".
Дигар аз мавзуоти муштараки "Kашфy-л-махчyб" ва "Тисолаи Кушайрия" зикри машоихи тасаввуф аст. Кушайрй баён мекунад, ки касоне ки дар замони паёмбар зиндагй мекарданд ва саодати сухбати Pасyл (с) ро доштанд "асхоби Pасyл" номида мешаванд ва баъд аз асри паёмбар касоне ки бо асхоб сухбат карда буданд "тобеин" ва пас аз эшонро "аттабаа тобеин" ва пас аз он хар касе инояти бисёре ба кори дин дошт зухходу уббод ва пас аз он мутасаввифа падид омаданд. У пас аз ин му;аддимаи кутох ба зикри а;воли машоих бидуни тартиби хосе мепардозад. Аммо Х^учвирй зикри асхоб, аимма ва машоиху бузургонро таба;абандй мекунад.
Номи сию шаш шайх дар ин ду китоб ба сурати муштарак омадааст. Дар бархе маворид хикоят ё на;ли ;авли муштараке низ аз онон на;л шуда ва гох танхо зикри номашон муштарак аст.
Иброхими Адхам яке аз машоихе аст, ки дар хар ду китоб номи у омадааст. Хдр ду нависанда дар хусуси руй овардани у ба тасаввуф достони муштараке меоваранд: Дар "Тисолаи Кушайрия" омадааст: "Kай туро аз бахри ин офаридаанд ё туро бад-ин фармудаанд? [4,с.25]. Х^учвирй овардааст: "Pyзе дар пайи шикор хотифе ба у овоз дод, ки аз барои ин корат офаридаанд ё бад-ин кор фармудандат? [4,с.158]. Хдмчунин дар бораи Иброхими Адхам Кушайрй гуяд: "Ва аз касби дасти хеш хурдй" [4,с.25]. Хучвирй: "Андар хама умри худ ба чуз касби дасти худ нахурад" [11,с.159]. Хдр ду дар хусуси иртиботи у бо Хизр навиштаанд: "Хизрро дид" [4,с.25]. "Муриди Хизр паЙFамбар буд" [11,с.158].
Шеваи истифода аз а;воли машоих дар "Тисолаи Кушайрия" ва "Kашфy-л-махчyб" ба як равиш ба назар мерасад, ки ба сурати суолу чавоб ё муколама аст. Гохе аз шайх чизе мепурсанд ва посух медихад ва гох шайх худаш чизе мегуяд ва муридон дар борааш суол мекунанд. Гохе хам шайх бо худ гуфтугу дорад ва дар хар хол ин шева дар сафахоти ин ду китоб фаровон дида мешавад: кушайрй: "Чунайд гуяд: Сарй гуфт: Мехохам бимирам ва ба БаFдод набошам. Гуфтанд чаро? Гуфт: Тарсам, ки гурам напазирад ва фазихат шавам" [4,с.31]. Хучвирй: Чунайд гуфт: рахматуллохи алайхи, ки агар Худованд маро гуяд, ки маро бубин. Гуям набинам, ки чашм андар дустии Fайр бувад ва бегона ва Fайрати Fайрати маро аз дидор боз медорад, ки андар дунё бевосита чашм медидамаш [11,с.487].
Тафовути Хучвирй аз Кушайрй дар ин шева дар теъдоди а;вол аст. Кушайрй аз а;воли бештаре истифода карда ва дар хар сафха чанд бор феъли "гуфт"-ро такрор мекунад, аммо дар "Kашфy-л-махчyб" чунин нест. Масалан дар сафхаи 29 "Тисолаи ;ушайрия" понздах бор ин феъл ба сурати чамъ ё муфрад омада ва дар сафхаи 48 хашт бор, аммо дар "Kашфy-л-махчyб" бисёр камтар аст. Масалан дар сафхаи 36 се бор ва дар сафхаи 167 як бор омадааст ва ин му;оиса нишон аз зиёд омадани а;вол дар "Тисолаи ;ушайрия" аст.
^икоёти зиндагй ва сираи машоих низ яке аз матолиби муштарак миёни ин дуст, ки дар бархе сафахот дида мешавад. Ин хикоёт FOлибан марбут бо мавзуъи мавриди бахс хастанд ва барои таъкид бар сихати матлаб оварда мешаванд. Аз намунахои он дар "Тисолаи Кушайрия" метавон ба хикоёти хоб дидани Абулаббоси Сарич ишора кард [4,с.203] ва хикояти Чаъфари Насир бо Чунайд [4,с.229] ва хикояти Шиблй [4,с.347]. ^амчунин хикояти обиди бани Исроил [4,291] Хобидани амиралмуъминин дар чойи паёмбар [4,с.290] хикояти Шиблй [4,с.519] "Kашфy-л-махчуб" аз ин навъанд.
Бархе матолибро Хучвирй бо каме таFЙироте аз "Рисолаи Кушайрия" на;л намудааст. Монанди суханоне, ки дар "Рисолаи Кушайрия" аз машоих на;л шуда ва Хучвирй бо истифода аз он а;вол матолибе дигарро баён кардааст. Дар боби мудаббат ва мутаалли;оти он ки рочеъ ба риштаи мудаббат ва анвои мудаббати Худо нисбат ба бандагон ва мудаббати дустони Худо нисбат ба уст аз "Рисолаи Кушайрия" мутаассир аст. Лекин шеваи тартиби муаррифии машоих мутафовит аст, Кушайрй бидуни тартиби хосе ба зикри а;воли машоих мепардозад, вале Хучвирй ондоро дар таба;абандии мушаххасе ;арор медидад, ки аз хулафои чадоргона OFOЗ ва ба ричоли суфия хатм мешавад ва дар ин миён аз садоба ва тобеини аимма ва асдоби суфа ёд мекунад.
Хамчунин боиси ;айд аст, ки Кушайрй фа;ат ба шарди алфоз мепардозад, вале Хучвирй алфозро дастабандй мекунад: 1. Ибороте, ки истиорот пазирад андар калом ва ба тафзилу шард мушкилтар шавад. [11,с.559]. 2. Алфозе, ки андар тавдиди Худованд истеъмол кунанд бе истиорат [11,с.561]. 3. Иборте, ки ба шард дочатманд бошад [11,с.563].
Дар шарди алфози "талвину тамкин" Кушайрй менависад: Талвин сифати арбоби адвол аст ва тамкин сифати асдоби да;ои;" ва дар тавзеди он мегуяд: "касе ки дар род аст содиби талвин ва он ки расида аст содиби тамкин аст" [4,с.121]. Хучвирй низ менависад: "Тамкин иборате аст аз и;омати муда;;и;он дар мадалли камол ва дарачати аълой паси адли ма;омотро аз ма;омоти гузар мумкин бувад ва аз тамкин гузари мадол. Аз он чи ин дарачати мубтадиён аст ва он ;ароргоди мунтадиён" [11,с.545].
Дар мадву исбот низ ташобедоти зиёде байни ду китоб аст ва Кушайрй ин ду калимаро ба маънои бардоштани сифоти бад ва чойгузинии сифоти хуб медонад: "Мадв бардоштани сифатдои одатй бувад ва исботи ;иём кард бувад ба адкоми ибодот" [4,с.116]. Хучвирй низ дар дамин маврид мегуяд: "Пас бояд, ки то нафйи сифати мазмум бошад ба исботи хисоли мадмуд" [11,с.554].
Дар мачмуъ аз баррасии мавзуъ маълум мегардад, ки "Рисолаи Кушайрия" ба осори ирфонии баъд аз худаш таъсири зиёд гузоштааст. Орифону шоирони мутасаввифа бо бардошт аз дикоёт ва а;воли суфиён, ки дар "Рисолаи Кушайрия" на;л шудааст, матолиби худро дар бобати ирфону тасаввуф баён доштаанд. Бештар мушодида мешавад, ки дикоёту а;воли орифону суфиён аз "Рисолаи Кушайрия" ба осори ирфонй айнан ва ё бо таFЙирот накл шудааст.
Баррасии мукоисавии "Рисолаи Кушайрия" бо "Кашфу-л-мадчуб"-и Хучвирй нишон медидад, ки дар ду китоб дар ;арни Х! навишта шудаанд, ки пас аз ин ду китобдои дигаре дар боби ирфону тасаввуф таълиф гардида ва а;оиди ин гуруд вусъати бисёре пайдо кардааст. Агар ин ду китобро бо кутуби пешин му;оиса кунем гуводи гуфтадои ононро дар батни навиштадои дигарон ходем ёфт. Албатта бо таваччуд ба ин ки муаллифи "Кашфу-л-мадчуб" бо Кушайрй ошност ва дар чойе аз у сарехан ном бурда ва мушаххас мегардад, ки "Рисолаи кушайрия" мавриди мутолааи Хучвирй ;арор гирифтааст. Монандии ин ду китоб бештар дар сабки адабии ондост, вале нисбат ба дачм байни хам мутафовит аст. Мудимтарин тафовути ин ду китоб дар ин аст, ки Кушайрй аз а;вол ва дикоёти машоих бештар истифода карда ва китобаш бар мабнои гуфтори машоих аст, аммо Хучвирй бино ба му;тазо аз а;вол ва дикоёт истифода мекунад ва назароти худро низ баён мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ансорй, Абдуллох. Табакот-ус-суфия/Тасхехи Мухаммадсарвари Мавлой. - Техрон: Тус, 1362. - 968 с.
2. Аттор, Фаридуддин. Тазкират-ул-авлиё / Бо мукаддима ва тасхехи Мухаммади Истеъломй. -Техрон: Заввор, 1384. - 914с.
3. Бертельс, Е.Э. Тасаввуф ва адабиёти тасаввуф / Тарчумаи Сирус Эзадй. - Техрон: Амири кабир, 1387.- 723с
4. Кушайрй, Абул;осим. Рисолаи Кушайрия. (мутарчим Абуалй Хасан ибни Адмади Усмонй). /Бо тасдеди Бадеуззамон Фурузонфар. -Тедрон, 1374. -84+835с.
5. кушайрй, Абулкосим. Рисолаи кушайрия. Тарчумаи Абуалй Х,асан ибни Ахмади Усмонй. /Му;аддима, тасдед ва таъли;оти Маддии Мудаббатй. - Техрон, 1390. - ёздад+625с.
6. Мавлоно Нуриддин Абдуррахмони Ч,омй. Нафахот-ул-унс мин хазарот-ил-кудс". Тахиягарони матн, муаллифони мукаддима ва фехристхо Муътабар Окилова, Бахром Мирсаидов /М.Н.А.Чрмй. -Душанбе: Пайванд, 2013.-865с
7. Мухаммад ибни Мунаввари Механй. Асрору-т-тавхид фи ма;омоти Шайх Абусаид. Ч,.1. /Му;аддима, тасхех ва таъли;оти Мухаммадризо Шафеии Кадканй. - Техрон:Огох, 1381. -дусаду сию нух + .430с.
8 . Салимов, Н. Мархалахои услубй ва тахаввули анвоъи наср дар адабиёти форсу точик (асрхои IX - XIII) / Н.Салимов - Хучанд:Нури маърифат, 2002.-396 с.
9. Саъдии Шерозй. «Бустон»/Мураттиб:Сахобиддин Сиддиков Х,озиркунандаи чоп: Мубашшир Акбарзод. - Душанбе, «Маориф ва фарханг»,2008. -292 с.
10. Х,асан,Ануша.Донишномаи адаби форсй. Ч,.2.-Техрон,1376
11. Х,учвирй,Алй ибни Усмон.Кашф-ул-махчуб/Тасхехи Махмуди Обидй Техрон,Суруш, 1385. -хафтоду чахор+610 с.
REFERENCES:
1. Ansori, Abdullah. Tabaqat-us-sufiya / under the editorship of Muhammadsarvari Mavlavi. -Tehran: Tus, 1362. - 968 p.
2. Attar, Fariduddin. Tazkirat-ul-awliyya / Introduction and correction by Muhammad Istelami. -Tehran: Zavvor, 1384. - 914 p.
3. Bertels, E.E. Sufism and Sufi literature / translated by Sirus Ezadi. - Tehran: Great Amir, 1387. -723 p
4. Qushairi, Abul Qasim. The treatise of Qushayria. (Translated by Abu Ali Hasan ibn Ahmad Usmani). / under the editorship of Badeuzzamon Furuzonfar. - Tehran, 1374. - 84 + 835 p.
5. Qushayri, Abul Qasim. The treatise of Qushayria. Translated by Abu Ali Hasan ibn Ahmad Usmani. / Introduction, corrections and interpretations of the Mahdi of love. - Tehran, 1390. -eleven - 625 p.
6. Mavlono Nuriddin Abdurrahmoni Jomi. Nafahat-ul-uns min hazarat-il-quds" / compilers of the text, authors of the introduction and catalogs Mutabar Akilova, Bahrom Mirsaidov / MNA Jomi. -Dushanbe: Payvand, 2013. - 865 p
7. Muhammad ibn Munawwar al-Mekhani. Asroru-t-tawhid by the authority of Sheikh Abu Sa'id. V.1. / Introduction, corrections and interpretations by Muhammadrizo Shafei Kadkani. - Tehran: View, 1381. - two hundred and thirty-nine + .430 p.
8. Slimov, N. Stylistic stages and evolution of prose in Persian and Tajik literature (IX-XIII centuries) / N. Salimov - Khujand: Light of Enlightenment, 2002. - 396 p.
9. Saadi Sherozi. "Buston"/compiler: Sahobiddin Siddikov Presenter: Mubashir Akbarzod. -Dushanbe: Education and Culture, 2008. - 292 p.
