CC BY
4TILSHUNOSLIKNING RIVOJLANISH TAMOYILLARI Beknazarova Iroda Yormamatovna
Samarqand davlat chet tillar instituti, E-mail: irodabeknazarova77@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10806524
Annotatsiya. Tilshunoslik tarixida tilni turlicha ta'riflash fanningpredmetini ham turlicha tasavvur qilishga sabab bo'lgan. Bu muommolarning tilshunoslik tarixida etaplarida qanday hal etilganligini ko'rib chiqish zaruriyari faydo bo'ladi. Shu maqsadda mazkur maqolada tilshunoslikning rivojlanish tamoyillari muhokama qilgan.
Kalit so'zlar: ma'no, shakl, sanskrit, dixotomiya, g'oya, jumla, tamoyil, diaxronik
Abstract. In the history of linguistics, the different definition of the language caused the subject of the science to be imagined in different ways. It will be useful to consider how these problems were solved at various stages in the history of linguistics. For this purpose, this article discussed the principles of development of linguistics.
Keywords: meaning, form, Sanskrit, dichotomy, idea, sentence, principle, diachronic
Til kishilar o'rtasidagi munosabatning eng muhim quroli bo'lib, jamiyat taraqqiyoti jarayonida shakllangan va umuminsoniy manfaatlarga xizmat qiladi. Tilning paydo bo'lishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyoti bilan bog'liq ekan, inson kamoloti haqida fikr yurituvchi barcha fanlarning o'rganish manbai tilga aloqador hisoblanadi. Tilning tabiati, mohiyati kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasi, strukturasi va bu strukturani tashkil etgan elementlarning o'zaro munosabati, uning ichki mexanizmi, ishlash prinsiplari kabi muhim masalalarni ilmiy o'rganishni, tilni har taraflama tadqiq qilishni talab qiladi.
Til kishilik jamiyati mahsulidir. Tilsiz hech bir voqelik va hodisani, insonning tabiatda, jamiyatda tutgan o'rnini, jamiyat taraqqiyoti yo'llarini bilish, o'rganish mumkin emas. Tilshunoslik fanining asosiy problemalaridan biri tilning ushbu fanning predmeti sifatidagi ta'rifidir. Ma'lumki, tabiiy inson tili faqat tilshunoslikda emas, balki yana bir qator fanlar tomonidan o'rganiladigan murakkab obyekt bo'lib, har bir fanning tilga bergan ta'rifi ham turlicha bo'lishi mumkin. Hattoki, tilshunoslik fanining o'zida ham tilning yagona ta'rifi yo'q. Tilning ta'rifi masalasi tilshunoslik fani tarixidagi eng muhim masalalardan biri bo'lib, fan tarixida turlicha talqin qilingan va hozirgi kunda ham turli ilmiy maktablar va oqimlar orasida keskin bahslarga sabab bo'lmoqda. Darhaqiqat, tilshunoslikda mavjud bo'lgan har bir nazariya, avvalo tilni qanday tushunishga asoslanadi. Tilni qanday tushunishning til haqidagi nazariyani yaratishda ahamiyati katta. Tilshunoslik fanining obyekti, predmeti va tilni ilmiy o'rganish metodlari kabi masalalar ma'lum darajada tilni qanday tushunishga bog'liqdir. Tilshunoslik tarixida tilni turlicha ta'riflash fanning predmetini ham turlicha tasavvur qilishga sabab bo'ldi. Shuning uchun bu masalaning tilshunoslik tarixi asosiy etaplarida qanday hal etilganligini ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Tilshunoslik fanining pridmeti, o'rganish manbai o'z ichki qonuniyatlariga ega bo'lgan murakkab tizim —tildir. Tilning o'ziga xos xususiyatlarini, taraqqiyot qonuniyatlarini o'rganish mazkur ijtimoiy hodisaga har tomonlama to'liq ta'rif berish imkonini yaratadi. Til umumiy qonuniyatga bo'ysunuvchi o'ziga xos ramzlar tizimi bo'lib, kishilik jamiyatidagi aloqa -munosabatning eng muhim quroli, fikr ifodasi hamda fikr yuritish asosi , voqelikni avloddan avlodga yetkazuvchi , insoniy kechinmalarni, his -tuyg'ularni ifoda etuvchi vositadir. Tilshunoslik tarixida tilga turlicha yondashuvlarni kuzatish mumkin [1].
Biz hozirgi zamon tilshunosligi deb ataydigan narsa asrning boshida vujudga kelgan. XX asr shveytsariyalik tilshunos Ferdinand de Sossyur nomi bilan bog'liq bo'lib, u 1907-1911 yillar oralig'ida Jenevada o'qigan bir qator ma'ruzalarida tilni tavsiflashning muhim tamoyillarini o'rnatgan. Tilshunoslik fanining asoschisi mashhur shveysariyalik olim F. de Sossyur (1857-1913) [2] nazariyasi ta'sirida tilshunoslik fanining predmeti masalasi ham yangicha tus oldi. F. de Sossyurning fandagi asosiy xizmati shundan iboratki, u birinchilar qatori tilning murakkab hodisa ekanligini aniqlagan holda, yangi mukammal va aniq, shakllangan umumiy tilshunoslik nazariyasiga asos soldi. Albatta, tilni o'rganish ancha uzoq tarixga ega. Uning kelib chiqishi nafaqat Yevropada, balki dunyoning Arabiston yoki Hindiston kabi boshqa qismlarida ham yotadi. Qadimgi Yunonistonda Aristotel tilning tabiatini tavsiflash bilan shug'ullangan. Ular ishlab chiqqan g'oyalarni Donatus (milodiy IV asr) va Priskian (milodiy 500-yillar) kabi lotin grammatikachilari davom ettirgan va O'rta asrlar va Uyg'onish davrigacha ta'sirchan bo'lib kelgan tilni tasvirlash an'anasini o'rnatish sifatida ko'rish mumkin. Darhaqiqat, bizning hozirgi so'z turkumlari tizimi qadimgi yunon faylasuflarining munozaralariga, xususan, Dionisiy Trax (birinchi yunon grammatika asoschisi va grammatika bo'yicha "Techne Grammatike" (Grammatika san'ati) yoki "Hodegos" (Qo'llanma) deb nomlangan birinchi kitobning muallifi)ning (miloddan avvalgi 100 yillar) g'oyalariga zamonaviy jumlalar tahlilining o'rnatilgan tushunchalariga o'xshash g'oyalarni Apollonius Diskol asarida topish mumkin [3]. Uning lotin an'analariga asoslangan lotin va boshqa tillarni o'rgatish uchun ishlab chiqilgan grammatikalari shu nuqtai nazardan juda muhim manai bo'ldi.
XVIII va ayniqsa XIX asrda tarixga qiziqish va tillarni taqqoslash markazi sanskrit tilini o'rganish bilan rivojlandi. XIX asr tarixiy tilshunoslik ilmiy fan sifatida paydo bo'lgan davr bo'lib, bu rivojlanish Yakob Grimm (1785-1863) singari nomlar bilan bog'liqdir[3]. Shuni ta'kidlash joizki, de Sossyur ishini qiyosiy filologiyaning o'rnatilgan fanining qiyosida ko'rish mumkin. [4]. Darhaqiqat, o'sha paytda Junggrammatiker (yosh grammatikachilar) ning tarixiy yo'naltirilgan maktabining markazi bo'lgan Germaniyadagi Leypzig universitetida tahsil olgan de Sossyurn o'zi ham u yerda o'qituvchilik qilishdan oldin Hind Evropa va Sanskrit tillarida nashr etilgan va Parij va Jenevada sanskrit va tarixiy tilshunoslikdan dars olgan [5].
De Saussur tilshunoslik tamoyilining bir nechta masalalarini juda tizimli tarzda ochib berdi va tilshunoslik fanining vazifalari haqidagi umumiy savolga javob berdi. Uni tilshunoslik tarixidagi muhim bosqich deyish mumkin. Dar-haqiqat, bugungi kunda samarali foydalanilayotgan ko'plab g'oyalar mavjud ularning ildizlari de Sossurgacha bo'lgan tilshunoslikka borib taqaladi: masalan, XX asrning ikkinchi yarmidagi yetakchi amerikalik tilshunos Noam Chomskiy o'z g'oyalarini nemis faylasufi Vilgelm fon Gumboldt (1767-1835) bilan bir necha bor bog'laganligini misol qilib keltirish mumkin[5].
De Sossyur hozirgacha noma'lum tizimlilik bilan zamonaviy tilshunoslik tamoyillarini belgilab berdi, ularning aksariyati bugungi kunda ham keng qabul qilinmoqda. Ular quyidagilarni o'z ichiga oladi:
> lingvistik belgining xarakteri belgi va dixotomiya (dichotomy) o'rtasidagi ma'no (signifié) va shakl (signifiant)
> tilni sinxronik va diaxronik o'rganishni farqlash kabi tilni tavsiflash tamoyillari
> til va nutq (parole) o'rtasidagi farq
> tilni tuzilishga ega bo'lgan va tuzilmani o'rnatuvchi elementlarning munosabat-lari nuqtai nazaridan tahlil qilinadigan tizim sifatida qarash.
De Sossyur tomonidan aniqlangan lingvistik tavsifning asosiy birliklaridan biri lingvistik belgi bo'lib, u ikki komponentdan iborat ularni significant (shakl) va signifié (ma'no) deb belgilagan va ularni turli atamalarda qo'llagan.
significant / form (shakl)
signifié / meaning (ma'no)
Lingvistik belgining uchta xususiyatlari de Sossyur tomonidan ta'riflanganligini ko'rib chiqamiz:
- til belgisining shakli chiziqli tartibda aytiladigan va idrok qilinadigan tovushlar zanjiridan tashkil topganligi
- lingvistik belgining konventsionalligi, ya'ni shakl (significant) va ma'no (signifié) nutq birligida konventsiya bilan bog'langan va natijada til belgisi shaxs tomonidan o'zgartirilmaydi.
- lisoniy belgining asosizligi ya'ni shakl va ma'no o'rtasida asosli bog'liqlik yo'q, ya'ni u yoki bu ma'noni ma'lum bir ma'no bilan ifodalash mumkin, masalan,
"orol" tushunchasi ingliz tilida island, nemis tilida Insel, fransuz tilida île sifatida ifodalanishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, asossizlik nafaqat shakl va ma'no o'rtasidagi munosabatlar, balki turli tillarning ma'no jihatidan voqelik spektrini bo'lish usuli bir tildan boshqasiga farq qiladi.
REFERENCES
1. M.T.Irisqulov Tilshunoslikka kirish. - Toshkent, 2009. 96-bet
2. F. de Saussure: 'Letter of 4 January 1894', in 'Lettres de F. de Saussure à Antoine Meillet', Cahier Ferdinand de Saussure 21 (1964: 95); quoted in Culler (1976: 15).
3. Cf. Robins (1967: 171). For a more detailed account of the history of linguis tics see Robins (1967), Helbig (1970) or Sampson (1980).
4. Cf. Culler (1976: 9; 13-15). For a discussion of de Saussure's view of lin guistics after 1800 see Culler (1976: 53-79).
5. Palmer (21981: 5-6) points out that the term sign is often used to refer to the signifier in de Saussure's sense. For an outline of de Saussure's concept of the linguistic sign see Lipka (32002: 55-56).
