Научная статья на тему 'ТИЛШУНОСЛИКДА ТЕРМИН: ТАҲЛИЛ ВА ТАДҚИҚ'

ТИЛШУНОСЛИКДА ТЕРМИН: ТАҲЛИЛ ВА ТАДҚИҚ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
41
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТЕРМИН / ЛЕКСИКА / қАРАШЛАР / ЁНДОШУВЛАР

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Пўлатова У.С.

Ушбу мақолада терминга берилган кўплаб таърифлар, терминни ўрганишга, унинг ўзига хос хусусиятлари, қўлланиш соҳаларига, терминологик луғатларни яратишга оид назарияларнинг хилма-хиллиги ёритилиб берилган. Терминларни ўзига хос жиҳатлари, уларни кенг ва тор қамровдаги лексик-семантик, грамматик, стилистик маъноларини ажратиш, тил меъёрларини сақлаган ҳолда тўғри қўллаш ва тўғри таржима қилишни таъминлашга аҳамият қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TERM IN LINGUISTICS: ANALYSIS AND RESEARCH

This article highlights many definitions of the term, a variety of theories related to the study of the term, its specific features, areas of application, the creation of terminological dictionaries. The emphasis is on distinguishing the specifics of terms, their broad and narrow lexico-semantic, grammatical, stylistic meanings, correct application and correct translation, while observing language norms.

Текст научной работы на тему «ТИЛШУНОСЛИКДА ТЕРМИН: ТАҲЛИЛ ВА ТАДҚИҚ»

DOI 10.5281/zenodo.7680493

Пулатова У. С.

Андижон давлат тиббиёт институты Хорижий тиллар кафедраси

ТИЛШУНОСЛИКДА ТЕРМИН: ТА^ЛИЛ ВА ТАДЦЩ

Аннотация. Ушбу мацолада терминга берилган куплаб таърифлар, терминни урганишга, унинг узига хос хусусиятлари, цулланиш соуаларига, терминологик лузатларни яратишга оид назарияларнинг хилма-хиллиги ёритилиб берилган. Терминларни узига хос жщатлари, уларни кенг ва тор цамровдаги лексик-семантик, грамматик, стилистик маъноларини ажратиш, тил меъёрларини сацлаган уолда тугри цуллаш ва тугри таржима цилишни таъминлашга ауамият царатилган.

Калит сузлар: термин, лексика, царашлар, ёндошувлар.

Polatova U.S. Andijan State Medical Institute Department of foreign languages

TERM IN LINGUISTICS: ANALYSIS AND RESEARCH

Abstract. This article highlights many definitions of the term, a variety of theories related to the study of the term, its specific features, areas of application, the creation of terminological dictionaries. The emphasis is on distinguishing the specifics of terms, their broad and narrow lexico-semantic, grammatical, stylistic meanings, correct application and correct translation, while observing language norms.

Key words: term, lexicon, views, approaches.

Инсоният тараккиёти динамик жараён хдсобланиб, мунтазам хдракатдан иборатдир. Илм-фан ва техника, ишлаб чикариш ривожланишининг тез суръатлар билан юкорилаб бориши тараккиёт жараёнининг бир кисмидир. Маълумки, ривожланишнинг х,ар кандай куриниши муайян тартиб, интизом ва кичик стратегик мезонлар билан амалга оширилади. Шу катори, сунги йиллар давомида тилшунослик сохдсининг ривожланиб бориши мутаххассислар томонидан бир канча омиллар ёрдамида уз ифодасини топиб келмокда. Сох,аларнинг тараккий этиши ва ишлаб чикариш ривожланишининг жадаллашуви, жах,он мамлакатларида руй бераётган тараккиётнинг глобаллашув ва интеграллашув жараёнлари курраи заминимиздаги мавжуд тилларнинг узаро интенсив таъсирида эканлиги тиллар сатхдни кенгайтиради ва унинг луFат бойлигини муттасил усишига асосий омил булади.

Х,озирда тилшунос мутахассислар томонидан турли тизимли тилларда муайян терминологик системаларнинг шаклланиши, ривожи ва тараккий этиши хамда узига хос хусусиятларини урганиш максадида кенг куламли тадкикотлар олиб борилмокда. Лекин терминологиядаги мунозарали муаммолар ханузгача уз ечимини кутмокда. Шу маънода термин тушунчаси атрофида содир булаётган турли хил янгиликлар, ишлаб чикилган илмий-назарий мезонлар хамда уларнинг ижобий ва салбий натижалари нафакат тилшуносларни, балки бошка: иктисод, медитцина, спорт, журналистика каби сохаларни хам бирдек узига жалб килмокда ва долзарб масалалардан бири булиб колмокда. Шундай экан ушбу параграфда термин хакидаги карашлар, ёндашувлар ва олиб борилган тадкикотлар устида суз юритамиз.

Термин тушунчаси илк истеъмолда чегаралар илоуийлиги, вакт утиши билан чегара тоши, сунгги ёки тугалланган жой, манзил каби бир канча маъноларда кулланилган. Урта асрларга келиб эса terminus сузи (бирор бир нарсани) аницлаш ва белгилаш маъносида кулланилган18. Шу каби манбалар асосида термин сузининг турли тизимли тилларда пайдо булиши тарихини тахминий тарзда аниклаштирсак-да, урта асрларда пайдо булган лотинча terminus сузи ва кадимги юнонча logos ("тушунча", "таълимот" маъносини билдирган) сузларининг узаро бирикишидан хосил булган терминология сузининг пайдо булишини термин сузига нисбатан энг мукобили дея кайд этишимиз мумкин19. "Терминус" - урта асрлардаги лотин тилида "аниклаш, белгилаш", - деган маънони англатганлиги боис Катта Оксфорд луFати муаллифларининг фикрига кура, айнан ушбу маъно таъсири остида инглиз тилида "term" - "термин" сузи шаклланган20.

Инглиз тилида яратилган ракамли электрон etymonline.com луFатига асосланиб шуни кайд этиш лозимки, 1200 йилда К,адимги Француз тилида ушбу атама "terme" - белгиланган вацт ёки вацт чегараси маъносида кулланилган. Кейинчалик 1300 йилда инглиз тилида termen - давр маъносида кулланган21. Мазкур тушунча тилшунослик сохасида немис тилшунос олими Шултц томонидан илк бор 1786 йилда кулланилган22. Океан ортида эса утган асрнинг 70-йилларида юзага келган "The World Encyclopedia Dictionary" луFатида эса терминга куйидагича таъриф берилган: "Terminology - the special words or terms used in science, аН, business and economy"23. Тржимаси: терминология - фанда, санъатда,

18 Узбек тилининг изохли луFати. 5 жилдли. 1-5- жилдлар. -Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008.

19 Tim T. Sports, history and culture. Sport and politics: From Thatcher to Cameron. Who will be next?- 2015.-Р. 4-5.

20Ткачева Л.Б. Основные закономерности английской терминологии. Томск, Омск, Изд-во гос. ун-та 1987. - 198 с.

21 Etymonline.Com

22 Саримсоков Х.А. Инглиз ва узбек тилларида спорт терминларининг чоFиштирма тадкики: Филол. фан. д-ри (PhD) дисс. - Тошкент, 2020. - 12 б.

23 The World Book Encyclopedia Dictionary.Volume k-z, Chicago: Copywrite, 1964.-P. 2018.

бизнес ва ицтисодда ишлатиладиган махсус сузлардир. Шундай килиб, "термин" тушунчаси муайян бир маънога, узининг аник дефиницияси (таърифи)га эга булган сузга айланди. Европада эса илк бор шотланд лексикограф ва этнограф олими Ж.Мюррей бошчилигида (олим вафотидан сунг 1919 йилда) нашр этилган инглиз тили Оксфод ЛуFатида, термин сузига илк бор "word or phrase used in a limited or precise sense" - тарж. "чегараланган ёки аниц маънода ишлатиладиган суз ёки ибора", - дея ёзма таъриф берилган24.

Дунё тилшунослари учун, утган асрнинг учинчи декадасидан бошлаб, терминлар лингвистика сохаси таркибида алохида урганиш объектига айланди. Терминологиянинг назарий муаммоларининг муваффакиятли ривожланиши, терминнинг яратилиши омиллари ва амалиётда ишлаш конуниятларини шакллантиришга каратилган янги илмий "терминшунослик" фанининг пайдо булишига сабаб булди25. Натижада катта кичик тилшунос олимлар терминлар хакида узининг кимматли фикрларини билдира бошлади.

В.Н. Шевчук уз тадкикотида терминга куйидагича таъриф беради: "Термин" - бу суз булиб, урта асрларда "аниклаш", "ифодалаш" деган маъноларни ифодалаган. К,адимги француз тилида мавжуд булган "terme" лексемаси суз деган маънони англатади .

A.A. Реформатский эса уз илмий ишида бироз бошкачарок, батафсилрок таърифлайди: "Термин - бу суз булиб, узининг алохдда ва махсус белгилари билан чегараланади, фан, техника, иктисодиёт, сиёсат ва дипломатия сохаларида бир маъноли, аник суздир. У экспрессивликдан холи, муайян предмет ёхуд тушунчани ифода этувчи, узининг катъий ва аник мазмуний чегарасига хамда изохига эга булади".27

Ф.П. Сороколетовнинг, "лексиканинг хар бир аник катлами айрим жихатларининг ривожланишини синчиклаб урганмасдан жиддий умумлаштиришлар килиш мумкин эмас, акс холда, бундай умумлаштиришлар реал вокелик билан биринчи тукнашувдаёк инкирозга учраши табиий"28, дея кайд этган фикрига асосланиб, биз уз ишимизда термин ва терминология таърифи учун берилган фикрларни икки гурухга булиб таснифлашни лозим деб билдик.

Жумладан:

1)Шаклий карашлар;

2)Фалсафий карашлар.

24 www.oxfordlearnersdictionaries.com

25Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. - М.: Высшая школа, 1972. -370 с.

26 Шевчук В.Н.Производные военные термины в английском языке. - М.: 1983.-198 с.

27 Реформатский A.A. Что такое термин и терминология?. В сб: "Вопросы терминологии"- М.:1961.-248 с.

28 Ткачева Л.Б. Основные закономерности английской терминологии. Томск, Омск, Изд-во гос. ун-та 1987. - 198 с.

Шаклий карашлар. Мазкур ёндашувлар жараёнида изланувчилар, тадкикотчилар, олимлар томонидан терминология сохасига ва термин юзасидан баён этилган фикрлар уларнинг структураси, шакли - шамойили, ташки хусусияти, кулланилишига асосида берилган. Масалан, Н.В.Крумевский узининг илмий тадкикотида терминларни табиатшунослик фани билан узаро боFлаган урганган. Олим тилнинг табиатшунослик сохасига доир терминологияси асосида, аста-секин, узгарувчи хайвонлар ва усимликлар номини кайд этади ва шу билан бирга "табиий терминология" асло "сунъий терминология"га уз урнини бермаслигини таъкидлайди29.

Х,озирги замонавий тараккиёт ампуласидан (нуктасидан) унинг кайдларига назар солсак, олим билдирган фикр жуда оддий ва примитив хисобланади. Бизнингча, замонавий терминшунослар томонидан фан ва техника тараккиётининг хозирги даражасида бу каби фикрлар кабул килинмайди. Боиси фан ва технология асридан баъзан суъний терминларнинг вужудга келиши, жумладан, ифодалар, ишоралар хам замонавий тилшуносликда темин сифатида уз тасдиFини топмокда. Жумладан, И.А.Бодуэн де Куртене "онгли алмашувлар туфайли куплаб янги ифодалар, ишоралар, илмий ва бошка технологик терминлар факат сунъий йул билан пайдо булади", - дея кайд этган30.

Терминлар нисбатига шаклий карашлардан бири, инглиз олимлари, Гринаф Ж.Б. (Greenough J.B.) ва Китриж Л.Дж. (Kittredge L.G.) тегишли булиб, улар терминларни математик формулалар билан таккослаб: "Терминлар одамлар маълум бир максадда мулокот килаётганларида ишлатилади"31. Унинг фикрлари уз даврида оммалашган булиши мумкин, бирок хозирда нуткий мулокотнинг кулами жуда кенг ва турли сохаларни камраб олади. Натижада терминлар кундалик умумистеъмолидаги сузлар билан уЙFунлашиб кетади ва узининг субстансионал хусусиятини йукотади. Баъзи манбаларда берилишича, терминлар адабий тил суз бойлиги таркибидан ажратилади, "алохида турувчи" объект тарзида бахоланади ва нуткнинг турлари (шева, жаргон, жонли сузлашув)га тенглаштирилади.

Ларс Гурмунднинг терминлар таърифига нисбатан баён этган ёндашуви оригиналлиги билан ажралиб туради. Олимнинг терминни айнан бир фан доирасида фойдаланиладиган "курол"га киёслайди. Кушимча равишда, хар бир фан терминологик системасининг тузилиши ушбу фаннинг ички тузилишига муайян даражада мувофик булишини кайд

32

этади32.

29 Мирзоев З. Спортивные термины в таджикском и английском языках: Дис. ... канд. филол. наук. -Душанбе, 2005. 28 бет.

30Боуден де Куртуне В.А., Избранные труды по общему языкознанию. Слово и " слово", Том 1. ЛГК. 2015. 205 ст.

31Greenough J.B., Kittredge L.G., English Words Their Meaning in English speech. - London, 1923. - Р.21-39.

32 Lieber R., Pavol S. The Oxford Handbook of Compounding - Oxford University Press, 2009. - Р. 141.

Уз илмий ишларини терминларни урганишга баFишлаган швейцариялик тилшунос олим, Ш. Балли тилшуносликнинг мазкур булимига куйидагича таъриф беради: "Умумий тилга кирмайдиган, нарса -буюмларни мутлако аниклик билан, маълум объектив ва мантикий томонларини ифодаловчи сузлар туплами". Тахлилларимизга кура, олим илмий терминлар махсус сузлигини, бошка сузларга нисбатан нейтраллигини, уларда ранг-баранглик, эмотивлик, тасвирийлик каби стилистик характерлар, колаверса, лингвистик хусусиятлар ва меъёрлар мавжуд эмаслигини яъни улар субстансионал хусусиятга эга эканлигини

33

таъкидлайди .

Хулоса. Жахон тилшунослиги ва мамлакатимиз тилшунослигида терминология ва терминлар туFрисидаги фикрларнинг шаклланиши бугунги кунгача булган даврда терминология фан сифатида каттагина тарихий эволюцион йулни босиб утганини курсатади. Тадкикотлар асосида терминларга нисбатан ёндашув икки гурухга ажратиш лозимги, жумладан, шаклий карашлар ва илмий карашлар назарий ассланади. Терминга берилган куплаб таърифлар, терминни урганишга, унинг узига хос хусусиятлари, кулланиш сохаларига, терминологик луFатларни яратишга оид назарияларнинг хилма-хиллиги фикримизнинг тасдотидир. Гарб ва шарк тилшунослигида куплаб фикрлар, мунозаралар мавжуд: термин махсус маънога эга булган лексик бирлик ва терминология лексикологиянинг булими сифатида каралади.

Терминни урганишда турлича ёндашувлар мавжуд. Терминларни таърифлашнинг турли аспектларини хисобга олган холда, уларга таъсир килувчи ижтимоий-иктисодий мухит, термин хосил килишнинг узига хосликлари, терминларни сохалараро интеграциясидаги иштирокини инобатга олган холда тизимлаштириш ва ягона илмий таснифини ишлаб чикилишига олиб келди. Терминологик бирликларининг узига хос жихатлари, уларни кенг ва тор камровдаги лексик-семантик, грамматик, стилистик маъноларини ажратиш, тил меъёрларини саклаган холда туFри куллаш ва туFри таржима килишни таъминлаш мухим ахамиятга эга.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1.Узбек тилининг изохли луFати. 5 жилдли. 1-5- жилдлар. -Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006-2008.

2. Tim T. Sports, history and culture. Sport and politics: From Thatcher to Cameron. Who will be next?- 2015.- Р. 4-5.

3.Ткачева Л.Б. Основные закономерности английской терминологии. Томск, Омск, Изд-во гос. ун-та 1987. - 198 с.

4.Etymonline. Com

33 Балли Ш. Французская стилистика. - М.: Наука, 1998. - 215с.

5. Саримсоков Х.А. Инглиз ва узбек тилларида спорт терминларининг чоFиштирма тадкики: Филол. фан. д-ри (PhD) дисс. - Тошкент, 2020. - 12

6.

6.The World Book Encyclopedia Dictionary.Volume k-z, Chicago: Copywrite, 1964.-P. 2018.

7.www.oxfordlearnersdictionaries. com

8.Крысенко С.М. Новейший Англо-русский, Русско-английский словарь. -Киев, 2007. - 426 c.

9. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. -М.: Высшая школа, 1972. - 370 с.

10.Шевчук В.Н.Производные военные термины в английском языке. - М.: 1983-198 с.

11. Реформатский А.А. Что такое термин и терминология? В сб: "Вопросы терминологии" - М.:1961-248 с.

12. Ткачева Л.Б. Основные закономерности английской терминологии. Томск, Омск, Изд-во гос. ун-та 1987. - 198 с.

13.Мирзоев З. Спортивные термины в таджикском и английском языках: Дис... канд. филол. наук. - Душанбе, 2005. 28 бет.

14. Боуден де Куртуне В.А., Избранные труды по общему языкознанию. Слово и " слово", Том 1. ЛГК. 2015. 205 ст.

15.Greenough J.B., Kittredge L.G., English Words Their Meaning in English speech. - London, 1923. - Р.21-39.

16.Lieber R., Pavol S. The Oxford Handbook of Compounding - Oxford University Press, 2009. - Р. 141.

17. Балли Ш. Французская стилистика. - М.: Наука, 1998. - 215с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.