Научная статья на тему 'ТЕРМИН, ТЕРМИНОЛОГИЯ ВА НОМЕНКЛАТУРАЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА ҚЎЛЛАНИЛИШИ'

ТЕРМИН, ТЕРМИНОЛОГИЯ ВА НОМЕНКЛАТУРАЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА ҚЎЛЛАНИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
268
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
термин / терминология / номенклатура / тузилма / атама / техника

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Хамидов Мирмухсин Миролимович

Ушбу илмий тадқиқот ишимизда соҳаларда термин, терминология ва номенклатураларнинг қўлланилиши кўриб чиқилган. Яна мақоламизда терминологиянинг ажралмас қисми бўлган номенклатура тушунчаси ўз функцияси жиҳатидан “термин”ларга жуда ўхшашлиги ва натижада бу икки тушунчани фарқлашда айрим чалкашликларга йўл қўйилиши мумкинлиги очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕРМИН, ТЕРМИНОЛОГИЯ ВА НОМЕНКЛАТУРАЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА ҚЎЛЛАНИЛИШИ»

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

ТЕРМИН, ТЕРМИНОЛОГИЯ ВА НОМЕНКЛАТУРАЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧЩИШИ ВА ЦУЛЛАНИЛИШИ Хамидов Мирмухсин Миролимович Тошкент давлат аграр университети "Тиллар" кафедраси катта укитувчиси mirmuhsinagrar@yahoo. de АННОТАЦИЯ

Ушбу илмий тадкикот ишимизда сохаларда термин, терминология ва номенклатураларнинг кулланилиши куриб чикилган. Яна маколамизда терминологиянинг ажралмас кисми булган номенклатура тушунчаси уз функцияси жихатидан "термин"ларга жуда ухшашлиги ва натижада бу икки тушунчани фарклашда айрим чалкашликларга йул куйилиши мумкинлиги очиб берилган.

Калит сузлар: термин, терминология, номенклатура, тузилма, атама, техника

Х,озирги замон узбек тилшунослигида термин, терминология ва номенклатура тушунчаларининг маъноларини, колаверса, улар тугрисида айтилган турли фикрларни фарклаш энг мухим муаммолардан бири булиб хисобланади. Тилшунос терминологларнинг бу муаммо устида олиб борган илмий изланишлари кенг доирани камраб олса хам, бу тушунчаларнинг келиб чикиши борасида яхлит фикрлар билдирилмаган.

"Термин" сузи лотинча "terminus" сузидан олинган булиб, унинг биринчи лугавий маъноси "чек, чегара" дир. Термин - билим ёки фаолиятнинг махсус сохасига доир тушунчани ифодаловчи суз ёки суз бирикмаси. Термин умумхалк тилига муайян терминологик тизим оркали утади, бинобарин, термин ва умумистеъмолдаги сузлар бир-бирини тулдирадиган лексик бирликлардир. Систем характерга эгалик, уз терминологик майдонида бир маъноликка мойиллик, хис-тугу ифодаламаслик, услубий бетарафлик кабилар терминга хос хусусиятлардир (1, 396).

Аммо бу сузнинг келиб чикиши хозирги даврдаги термин тушунчасини тула ифодаламайди. Чунки термин маълум маънога эга булиб, бошка лексик бирликлар билан семантик жихатдан алокада булади ва бир яхлит терминологик тизимни ташкил этади.

Гарбий Европа тиллари материалида олиб борилган илмий изланишларда "terminius "нинг - "чегара" маъносидан ташкари, бошка маъноларни англатиши хакида айрим фикрлар айтиб утилган. Масалан, бу лексик бирлик француз тилида "terme " - "суз", ундан сунг эса хозирги даврда тушунилаётган "термин" тушунчасини ифодалайди. Инглиз тилида эса "term" сузи тугридан-тугри "термин" сузининг маъносини англатган. Узбек тилига бу суз XX асрнинг 40-50

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. йилларида кириб келган. Бу давргача "истилоу" ва "атама" сузларидан фойдаланилган (2, 26).

"Терминология" сузи лотинча "terminius" ва грекча "logos" сузларидан ташкил топган булиб, "терминлар хакидаги фан" маъносини англатади. А.Д. Хаютин инглиз тилининг этимологик лугатига асосланиб мазкур суз илк бор немис олими С. Шютз (C.G. Shutz) томонидан 1786 йилда кулланилганини таъкидлайди. Унинг аникдашича, мазкур суз инглиз, француз тилларида XVIII аср охирларидан, рус тилида эса XIX аср бошларидан истеъмолга кирган (3, 4).

Илмий тадкикот ишларида терминология сузи куйидаги икки маънода кулланилади:

1. Терминология бу махсус предмет ва тушунчаларни ифодаловчи суз ва суз бирикмаларининг йигиндиси, мажмуи.

2. Терминология бу терминлар, уларнинг грамматик тузилиши ва тилда амал килиши билан боглик конуниятларни урганиш билан шугулланувчи тилшунослик фанининг бир булимидир (4, 8).

А.А.Реформатскийнинг таъкидлашича, термин доимо муайян терминологик майдонга тегишли булади ва ана шу майдон ичида у биргина маънога эга булади (5, 52). Демак, маълум бир сохага оид предмет ёки тушунчаларни ифодаловчи терминлар бир-бири билан маъноси, лексик-грамматик структураси ва бошка хусусиятлари билан узвий боглик холда терминологияни ташкил килади.

Терминологиянинг ажралмас кисми булган номенклатура тушунчаси уз функцияси жихатидан "термин"ларга жуда ухшаб кетади. Натижада бу икки тушунчани фарклашда айрим чалкашликларга йул куйилиши мумкин. "Номенклатура" сузи лотин тилидан келиб чиккан булиб, "номларни ёзиш, аташ" деган маънони англатади. А.Д.Хаютиннинг таъкидлашича, мазкур суз илк бор ботаник олим Линней томонидан кулланилган ва унга усимликлар классификациясини яратишда хизмат килган. "Номенклатура" сузининг узи эса бир хил бошка куринишга эга булган предмет ва у ёки бу фан объектини билдириш учун кулланилган атамалар, номлар системасининг маъносини англатади. (3, 6).

Терминология билан номенклатура тушунчалари уртасидаги алокага А.А. Реформатский узининг муносабатини билдириб, бу икки тушунчани синоним деб аташга карши чикади. Унинг таъкидлашича, географик тушунчани ифодаловчи "денгиз", "дарё", "тог", "шахар" кабилар географик термин, "Каспий", "Волга", "Помир", "Москва" каби сузлар эса географик номенклатура хисобланади (5, 49).

Номенклатурага одатда турли ускуналар, техника махсулоти турларининг номлари киритилади. В.М. Лейчикнинг фикрича, номенклатурага бир хил турдаги предметларни ифодалаш учун хизмат киладиган сузларни киритиш

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. керак. Шу нуктаи назардан олим номенклатурани терминлар билан атокли отлар уртасидаги богловчи катлам деб изохлайди (6, 24).

Баъзи олимлар уз ишларида терминология билан номенклатура тушунчалари уртасидаги чегарани аник белгилаб олиш мухимлигига эътиборни каратадилар. А.Д.Хаютин уз навбатида терминология билан номенклатурани узаро карама -карши куйиб урганиш максадга мувофик деб билади (3, 27). Бирор предмет ёки вокеликка куйилган термин аввало шу предмет ёки вокеликка таъриф ва тавсиф беради. Номенларда эса бу нарса кузатилмайди. Уларнинг функцияси нарса ва предметларни номлаш билан чегараланади.

Хулоса килиб айтганда, "термин" номенклатурага нисбатан кенг маънода булиб, махсус вазифадаги суз маъносини берса, "номенклатура" эса терминга нисбатан тор маънода кулланиб, узаро ухшаш булган предмет ва тушунчаларни номлаш учун хизмат килувчи атамаларни ифодалайди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистон миллий энциклопедияси. 8- жилд. Т.: Давлат миллий нашриёти, 2004.

2. Ахадова М. Терминми, атамами, истилох? Филология масалари. - Тошкент, 2007. - №4. - Б. 24-27.

3. Хаютин А.Д. Термин, терминология, и номенклатура. - Самарканд. 1971. - 129 с.

4. Ражабов А.Н. Вопросы узбекской лингвистической терминологии в сопоставлении с русской: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Ташкент, 1993. -20 с.

5. Реформатский А.А. Что такое термин и терминология. В сб: «Вопросы терминологии». - М., 1961. - С. 46-54.

6. Лейчик В.М. Номенклатура - промежуточное звено между терминами и собственными именами. Вопросы терминологии и лингвистической статистики. - Воронеж, 1974.

7. Хакимова Г.А. Способы словообразования ветеринарной терминологии в немецком языке. Филологические науки. Вопросы теории и практики Тамбов: Грамота, 2018. № 10(88). Ч. 1. C. 183-192

8. Bazarova U. M. Improvement of mechanisms of moral and aesthetic education of students in foreign language lessons of a technical university //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. - 2021. - Т. 11. - №. 11. - С. 7-9.

9. Saloydinov, S. Q. (2021). Paxta tozalash zavodlarida energiya sarfini kamaytirishning texnik-iqtisodiy mexanizmini yaratish. "Academic research in educational sciences", 2(9), 886-889. https://doi.org/10.24412/2181-1385-2021-9-886-889

10. Saloydinov, S. Q. (2021). Creation of feasibility studies to reduce energy costs in ginneries. "Экономика и социум", 9(88), 147-149.

11. Caлойдинов, C. К. (2021). Образовательные кредиты в Узбекистане. "Экономика и социум", 12(91), 470-472.

12. Caлойдинов, C. К. (2021). Спрос на рынке дифференцированных продуктов. "Экономика и социум", 12(91), 473-476.

13. Салойдинов, С. К. (2022). С паровой турбиной 471 МВт на Талимарджанской ТЭЦ расчет электрических режимов при максимальной зимней нагрузке. "Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)", Special issue, 116-121.

14. Сaрдoржoн Кoдиржoн YraH Сaлoйдинoв. (2022). Иннoвaциoннoе решение для пoлyчения биoгaзa. "Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)", 2(3), 280-285. https://doi.org/10.24412/2181-2454-2022-3-280-285

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.