Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИ АТАМАЛАРИНИНГ ТЕМАТИЛК ГУРУХЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕК ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИ АТАМАЛАРИНИНГ ТЕМАТИЛК ГУРУХЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

286
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Терминалогик тизим / терминология мактаблари / техник терминлар / қўшма термин / темир йўл терминалогияси / бирикма терминлар / қисқартма терминлар. / Terminological system / schools of terminology / technical terms / compound terms / railway terminology / compound terms / abbreviations

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дилором Убайдуллаевна Мирсагатова

Ушбу мақола ўзбек темир йўл транспортига оид атамаларининг тематик гуруъларга бўлинишдаги ўзига хос хусусиятлари хвқида маълумот беради. Умумий адабий тилда тематик (лексико-семантик) гуруҳ сўзлари каби саноат терминологиялари терминлари "тил билан эмас, балки тилга ташқи хусусиятга кўра бирлашади . Улар ўша воқелик, тушунчаларнинг бирлиги, яқинлиги, номлари билан боғлиқдир. Лексико-семантик ва тематик гуруҳлар учун характерли хусусият гуруҳ элементлари ўртасида иерархик структура ва семантик боғланишларнинг мавжудлигидир. Сўзларни тематик гуруҳларга бирлаштириш асосида темир йўл соҳаси қандай шаклланганлигини кўришимиз мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article provides information on the peculiarities of the Uzbek terms of railway transport in the division into thematic groups. In the general literary language, terms of industrial terminology, such as thematic (lexico-semantic) group words, are “combined not by language but by the external nature of the language, characteristic feature for semantic and thematic groups is the presence of hierarchical structure and semantic connections between group elements.We can see how the railway field is formed on the basis of combining words into thematic groups.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИ АТАМАЛАРИНИНГ ТЕМАТИЛК ГУРУХЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-746-754

УЗБЕК ТЕМИР ЙУЛ ТРАНСПОРТИ АТАМАЛАРИНИНГ ТЕМАТИЛК ГУРУХЛАРИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Дилором Убайдуллаевна Мирсагатова

УзДЖТУ таржимонлик факультети

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола узбек темир йул транспортига оид атамаларининг тематик гуруъларга булинишдаги узига хос хусусиятлари хвкида маълумот беради. Умумий адабий тилда тематик (лексико-семантик) гурух сузлари каби саноат терминологиялари терминлари "тил билан эмас, балки тилга ташки хусусиятга кура бирлашади . Улар уша вокелик, тушунчаларнинг бирлиги, якинлиги, номлари билан богликдир. Лексико-семантик ва тематик гурухлар учун характерли хусусият гурух элементлари уртасида иерархик структура ва семантик богланишларнинг мавжудлигидир. Сузларни тематик гурухларга бирлаштириш асосида темир йул сохаси кандай шаклланганлигини куришимиз мумкин.

Калит сузлар: Терминалогик тизим, терминология мактаблари, техник терминлар, кушма термин, темир йул терминалогияси, бирикма терминлар, кискартма терминлар.

ABSTRACT

This article provides information on the peculiarities of the Uzbek terms of railway transport in the division into thematic groups. In the general literary language, terms of industrial terminology, such as thematic (lexico-semantic) group words, are "combined not by language but by the external nature of the language, characteristic feature for semantic and thematic groups is the presence of hierarchical structure and semantic connections between group elements.We can see how the railway field is formed on the basis of combining words into thematic groups.

Keywords: Terminological system, schools of terminology, technical terms, compound terms, railway terminology, compound terms, abbreviations

КИРИШ

Фан-техника сохасида илмий тушунчаларни номлаш ва баён этишда терминлар алохида урин тутади, хеч бир фан сохасини терминларсиз

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-746-754

тасаввур килиб булмайди. Дуне тилшунослигининг терминология мактаблари, хусусан, Австриядаги «Вена терминология мактаби», Россиядаги «Россия терминология мактаби», Чехословакиянинг «Прага терминология мактаби» кабилар терминларнинг фан сохаларида накадар мухим урин тутишидан далолат беради. 1Шунингдек, INFOTERM, TERMNET, ISO, ISO 860 каби бутунжахон терминологияни стандартлаштириш кумиталарининг иш олиб бораетгани, уларнинг сайъ-характлари билан тузилган ISO 704 - халкаро терминология стандартининг фаолият юритаетгани хам терминларнинг кишилик жамиятида урни бекиес эканини курсатади.

Маълумки,жамият хаетида юз берган хар кандай техник-технологик жараен,яратилган кашфиет,илим фан сохаларидаги янгиликлар муайян терминлар билан ифода этилиб,бунинг натижасида тилнинг терминологик аппарати бойиб боради.Бошкача айтганда,борлик ходисаларнинг лисоний онгда махсус ифодавий шакилга кириши ва тургунлашуви тилда терминларнинг вужудга келишига сабаб булади2.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Биз ушбу ишимизда терминларни тематик гурухларга семантик хусусиятлар тахлили асосида таксимладик. Бутун темир йул терминологик суз туркумлари узаро боглик, тизимли ташкил этилган гурухлар, синфлар, терминларнинг уялари, семантик майдонлар тизимидир. Шу билан бирга "терминлар факат эркин тартибда эмас, балки махсус парадигма хосил килувчи маълум бир фан еки соханинг систематикасига асосланган холда гурухланади". Анъанавий тилшуносликда тилнинг систематик бирликлари тамойилини биринчи булиб Ф. де Сауссуре киритган булиб, уларни "sistema, уларнинг барча кисмлари синхроник узаро богликлигида каралиши мумкин ва лозим" деб атаган. Амалий жихатдан Л. M. Босова томонидан тизимли суз бирикмаси муаммоси куриб чикилди. У семантик майдон назариясини лексик таркибнинг системавий богланишларини урганиш йулларини излашнинг окибати деб хисоблайди. Бундай ендашув табиийдир, чунки " хар бир суз бошка сузларнинг маъноси билан куплаб йуллар билан боглик. Тилнинг лексик тизимини

:Temmerman R. Questioning the inivosity ideal. The difference between socio-cognitive terminology and traditional terminology.-Amsterdam-Rodopi.2000.-P.3.

2KyHHMOB ffl.H. XyKYKHH HopMa^apHH y36eK TH^nga u^oga^amHHHr H^MHH-Ha3apHH MyaMMO^apn (^HHrBoropngHK Taxing): $aH. goKT. ...gncc. - T., 2004. - 280 6.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-746-754

урганиш, одатда, турли тип ва хажмлардаги лексик гурухларни аниклаш хамда уларнинг бир-бири билан алокаларини урнатиш шаклида амалга оширилади". Шуни таъкидлаш керакки, "семантик майдон" атамаси биринчи марта 1942 да Г. Ибсен томонидан киритилган. Шундан буен бу атама турли мамлакатлар ва тилшуносликнинг турли сохаларидаги асарларига мустахкам урнашиб колди. Замонавий тилшуносликда семантик майдон умумий мазмун билан бирлаштирилган ва белгиланган ходисаларнинг концептуал, объектив еки функционал ухшашлигини акс эттирувчи лингвистик бирликлар мажмуи сифатида тавсифланади ва куйидаги асосий хусусиятлар билан тавсифланади:

1) уни ташкил этувчи сузлар уртасида семантик муносабатларнинг (корреляцияларнинг) мавжудлиги;

2) ушбу муносабатларнинг тизимли табиати;

3) лексик бирликларнинг узаро богликлиги ва узаро муайянлиги;

4) майдоннинг нисбий мухити;

5) унинг семантик фазосини белгилашнинг узлуксизлиги;

6) бутун лексик тизим (бутун лугат) ичидаги семантик майдонларнинг муносабати .

Майдон назарияси умумий гоянинг турли версиялари - сузларнинг бир-бири билан семантик алокаси гоясини ифодаловчи турли нуктаи назарларни камраб олади. Ушбу тадкикотнинг вазифаси барча нуктаи назарларни куриб чикиш ва тахлил килишни уз ичига олмайди, шунинг учун семантик майдоннинг анъанавий таърифига таянамиз. Семантик майдон томонидан биз Гринев-Гриневич, инсон тажрибасида ажратилган ва автоном лексик тизим шаклида тилда езишмаларга эга булган вокеликнинг бир кисмини назарда тутамиз. Бошкача килиб айтганда, майдон атаманинг мавжудлик сохаси булиб, унинг ичида уни ифодаловчи барча хусусиятлар мавжуд булиб, у бошка атамалар-сузлар мажмуи булиб, у шу фан доирасида бирлаштирилиб, унинг асосида узи шаклланади ва узининг лисоний шакли билан таъсир курсатади . Шундай килиб, темир йул транспортининг семантик майдони маълум бир фаолият сохасини камраб олувчи сузларнинг энг умумий бирлашмаси булиб, у тематик гурухлар еки лексико-семантик гурухлардан иборат булиши мумкин. Семантик майдонни аниклаш учун ишлатиладиган хусусиятлар икки гурухга булинади. Уларнинг биринчиси кандайдир лексик маъно билан боглик булган белгилардан иборат; бу белгиларни лингвистик деб аташ мумкин. Иккинчи гурух консептуал, предмет-тематик сохага каратилган белгилардан иборат;

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-746-754

уларни экстралингвистик деб аташ мумкин. Лекин майдон учун биринчи ва энг мухими экстралингвистик йуналиш булиб, унга кура лисоний ифода воситалари уюшади .

Тилшуносликда термин турлича тащил килинади.Ш.Кучимовнинг кайд этишича,"термин касбий маъно билдирувчи.касбий тушунчани ифодаловчи ва шакиллантирувчи айрим объектлар ва улар уртасидаги алокаларни муайян касблар нуктаи назаридан билиш хамда узлаштириш жараёнида ишлатиладиган суз ёхуд бирикмадир ".

Х.Норхужаева терминга хос куйдаги хусусиятларни санаб курсатган:

1) термин -умумадабий тилнинг махсус вазифа бажарувчи бир тури булган ишлаб чикариш,фан ва техника тилига мансуб лисоний бирлик,суз ёки бирикмадир;

2) термин - аник нарса-предмет,ашё,мавхум тушунчаларнинг махсуслаштирилган номидир;

3) термин учун таъриф (дефенция) зарурки,унинг ёрдамида тегишли тушунча мазмунини аникрок ифодалаш, тушунчадан бирини иккинчисидан чегаралаб ажратиш имконини берувчи,айни махалда,маълум тушунчани муайян таснифий каторга жойлаштиришга йул куювчи, фаркловчи белгиларни равшвнрок курсатиш мумкун.

Бу уринда шуни хам кайд этиш лозимки,тилнинг терминалогик тизими бирликлари кайд этилган умумий хусусиятларга эга булиш билан бирга, сохавий хосланганлиги билан хам характерланади.Айникса, ижтимоий -гуманитар, иктисодий - сиёсий,табиий, аник фанлар ва техник-технологик сохаларда кулланувчи куплаб терминлар алохида белгилари билан ажралиб туради.Биз буни темир йуллари сохасида кулланувчи терминлар тизимида хам кузатамиз. Узбек техник терминологиясининг ривожланишига муносиб хисса кушган олим Р.Дониёров терминларни тузилишига кура узига хос таризда таснифлайди.У бирдан ортик лексик узвдан ташкил топган терминларни синтактик йул билан хосил булган термин сифатида карайди.Олимнинг фикрича, узбек тилининг техник терминалогиясида якка сузли терминларга нисбатан синтактик усул билан хосил булган терминлар салмокли уринни эгаллайди.Бунинг сабаби шундаки,синтактик усул билан ясалган

3Х.Норхужаева Узбек тилида жараёни англатувчи терминларнинг лингвистик хусусиятлари.. Филол. фан. докт. ...дисс. - Т., 2017 - 87 б.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-746-754

терминлар,барча тилларда булганидек,узбек тилида хам мухим номинатив манба саналади.4

Англашиладики, Р.Дониёров бу масалада рус тилшуноси А.Н.Кожиннинг "терминларда ифодаланаётган нарсанинг белгиси шундоккина ифодаланиб туради, улар билиш сари харакат жараёнида ижтимоий маълумотларни мустахкамлашда суздан иборат тусикни ошиб утишгаёрдам беради "деган фикирга методологик асос сифатида таянган.

Р.Дониёров синтактик усул билан хосил булган техник терминларни от+от, нисьий сифат +от, сифатдош +от,жараён номи +от типидагикуринишларга ажратган. Олим от+от типдаги терминларни I тип изофали. II тип изофали III тип изофали турларга булган.У бундай терминларни ясалиш жихатдан синтактик усул билан ясалган терминлар сифатида,тузилиши жихатдан эса кушма терминлар сифатида бахолаган. Умуман олганда,Р.Дониёров техник терминларни тузилиши жихатдан анъанавий таризда содда ва кушма турларга ажратади.

НДосимов "Узбек тили илмий-техникавий терминологияси масалалари "(Суз узлаштириш ва аффиксация масалалари ) деб номланган асарида бирдан ортик компонентли илмий техник терминларни кушма,жуфт ва гибрид каби турларга ажратган.У кушма суз ва кушма термин хакида фикир юритар экан,куйдагиларни : "Узбек тили лексикасида илмий техникавий тушунчаларни ифодаловчи кушма терминлар салмокли урин эгаллоайди.... Умумтилшуносликдаги "кушма сузлар "(собственно-сложные слова)терминига киёсан терминологик системалардаги худди шу типдаги,яъни икки ва ундан ортик мустакил термин ёки терминоэлементларнинг узаро кушилиб хосил килинган янги лексик бирлик-янги яхлит терминга "кушма термин" бирикмасини куллаш максадга мувофикдир"

Куринадики, НДосимов В.В.Виноградовнинг куйдаги хулосасига таянган холда иш тутган: "...суз ясаш сохасида тилнинг ички ривожланиш конунлари, айникса, яккол куринади. Янги сузларнинг ясалиши тилда аллакачон баркарорлашган ёки янги узакларнинг ажралиши ва янги аффиксал унсурларнинг кулланиши билан, шунингдек, суз ясаш системасининг ривожланиши ва такомиллашуви билан боглик холда янгидан вужудга келаётган моделлар хамда суз ясаш типлари буйича амалга ошади"5

4Дониеров Р.Узбек техник терминларининг айрим масалалари.-Тошкент: Фан, 1977- Б.97

5Н.Крсимов "Узбек тили илмий-техникавий терминологияси масалалари Тошкент,1985.-Б.78 Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-746-754

НДосимов кушма терминларнинг кушма сузлардан фаркданишини куйдагича изохлаган: "Масалан, кушма сузлар барча мустакил суз туркумлари доирасида амал килиши мумкин. Кушма терминлар эса асосан от туркуми доирасида амал килади,кушма сифатлар факат терминэлемент,яъни бирикма терминнинг аникловчи компоненти сифатидагина каралади.Бу ерда шуни кайд этиш керакки,отдан бошка суз туркумларининг термин була олиши потенцал булиб, улар айрим олинган холда, термин була олмайди.Унинг терминологик характери контекстда аникланади, масалан,феъллар бирикмалар таркибида хам термин була олмайди"

Олим темир йул, устцурма, учбурчак, гидролиз, антиоксидловчи, антикосинус, электростанция каби терминларни кушма терминлар сифатида кайд этган.Унинг фикрларига кушилган холда ва эътироз сифатида терминосистемаларда феъл терминлар хам куплаб учрашини айтиб утишни лозим топамиз. Масалан темир йул терминалогиясида бузирлаш ,текслаш, шиббалаш,пайвандлаш каби феъл терминларнинг терминологик мохиятга эгалигини куриш мумкин.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Шуниси характерлики,НДосимовнинг курсатилган асарида кушма терминларнинг бир куриниши сифатида гибрид терминлар хам ажратилган.Унинг фикрича,"гибрид терминлар узбек илмий -техникавий терминологиясида кейинги йилларда пайдо булган янги типдаги кушма терминлар.Гибрид сузи кенг маънода "турли тил элементларидан тузилган "дурагай" сузлар. Демак,узбек терминалогиясидаги гибрид кушма терминлар асосан интернационал термин элементлар сифатида грекча ва лотинча префиксал характердаги боглик морфемалар иштрок

этади.Масалан,авиасаноат,аэрофотосурат,гидротузлар,улътратовуш сингари гибрид кушма терминларнинг биринчи компонентлари (авиа-, аэро-,гидро, ультра -)"ана шундай интернационал терминэлементлар,иккинчи компонентлар эса узбекча сузлардир"6

Бизнингча,мазкур гибрид терминларнинг иккинчи компонентларининг барчаси хам,албатта,узбекча сузлар эмас.Масалан,саноат,сурат,зарра каби сузлар узлашма катлам бирликлари.Иккинчи узви узбекча сузлардан ташкил

6Н.Крсимов "Узбек тили илмий-техникавий терминологияси масалалари Тошкент,1985.-Б.148

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 751 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-746-754

топган гибрид терминлартемир йул терминасистемасида хам куп. Масалан,йулсозлик,автохаракат,автохалокат кабилар.

НДосимов тадкикотда жуфт терминларни хам ажратган .Унинг фикрича,"икки мустакил лексик маъноли компонентларнинг тенг богланиши асосида ташкил топиб,умумлаштириш,жамлик каби маъноларни ифодаловчи суз- жуфт терминдир.Жуфтлашувчи кисимлар орасидаги тенглик муносабати ёзувда дефис билан курсатилади.Талаффузда бу кисмлар тенг фонетик чуккига эга булади,айни вактда,иккинчи ягона лексик ургу ёрдамида лексема булиб бирлашади"Китобда электрон-оптик,зичлагич планка,туцима-трикотаж каби терминлар жуфт терминлар сифатида кайд этилган.

Жуфт шакилдаги терминлар темирйул терминологияси тизимида хам куп учрайди.Масалан,битумли-грунтли,цемент- тупроцли,шлак -тупроцли,цатрон -бетонли каби терминларшу турга мансуб.Биз бундай терминларга нисбатан бирикма атамасини кулашни маъкул курамиз. Бу типдаги терминларга нисбатан мураккаб сузини куллаш маъкул эмаслигига бир неча сабаб мавжуд.

Бирирнчидан,сузлар каби терминлар хам шакил ва маъно бирлигидан иборат.Шу боис мураккаб сузи куллаганда термининг шайланмасклида хам маъносида хам мураккаблик белгиси тушунилиши мумкун.Бу эса масала мохиятиниг яккол ифодаланмаслигига сабаб булади. Иккинчидан, мураккаб атамаси кулланганда,асосий эътибор таркибий кисимлар микдорига каратилади.Бу холда бирдан ортик компонентдан ташкил топган кушма суз холатидаги терминлар хам,суз бирикмаси шакилдаги терминлар хам англашилиши мумкун.Х,олбуки,куп холларда мураккаб сузи остида бирикма шаклидаги терминлар назарда тутилади.

Форис тилидаги транспорт терминларини структур тузилиши ва ясалиши муаммосини урганган Х.Мирзахмедова ам уз тадкикотида бирикма термин атамасини куллаган.У форис тилидаги транспортга оид терминларни куйдаги турларга булиб урганган:

1.Синтактик бирикма терминлар.

2.Фразеологик бирикма терминлар

Мазкур тадкикотда мураккаб бирикма терминларидан кискартмалар (аббревиатура)ни ясаш масаласига хам этибор каратилган.

Узбек темирйул терминологиясида хам кискартма терминлар мавжуд,аммо фразеологик терминлар кузатилмайди. Масалан,ИХХ(Йул харакати хафсизлиги),ТЙТ( темирйул тиркамалари), ТЙЕ(темирйул тугуни),

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-746-754

НЙБК(нефтли йул битумлари кайишкоклиги) каби терминлар кискартма терминлар сирасига киради.

Айтилганлар асосида темирйул терминларини структур жихатдан куйдаги гурухларга ажратишни маъкул курамиз:

1) Содда терминлар;

2) Кушма терминлар;

3) Бирикма терминлар ;

4) Кискартма терминлар.

Содда терминлар.Содда терминлар бир асосли,уларда шаклий маъновий яхлитлик кузга ташланади .Мисоллар: шиббалаш, планировкалаш, режалаш, шоссе,штир,активатор,арматура, кувур,изол.

От туркумига мансуб содда терминларнинг аксарияти узлашма катламга оид. Феъл туркумига мансубларигина уз катлам бирликдир. Бирок феъл термин-лексемаларнинг асос кисимлари аксар холларда узлашма катламга оид булади. Шу асосида узбек терминосистемасида мавжуд йулсозликка оид содда терминларни дериватив хусусиятлари асосида икки гурухга булиш мумкун:

A) содда туб терминлар:шоссе,штир,присадки,чувик,прогон,прогал кабилар

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

B) содда ясама терминлар:бетонлаш,чувукли, шиббалаш, кштарма,ковлагич, йулсоз.

Кушма терминлар.Кушма терминлар бирдан ортик асоснинг узаро бирикиб,тула - тукис кушма сузга айланишидан хосил булади.Темирйул терминлари тизимида кушма терминлар куп .Мисоллар : цаламтусин, яримкуприк, сувтусиц, пардевор,тагтиралма, девустун кабилар.

Жуфт терминлар .Йулсозлик терминлари тизимида жуфт терминлар кам учрайди.Мисоллар:темир -бетон,термос -бункер,цемент -тупрокли кабилар.

Бирикма терминлар. Айтилганидек,барча терминосистемаларда бирикма тероминлар куп микдорни ташкил килади.Бу холат йулсозлик терминосистемасига хам дахилдор.

Бирикма терминлар бошка мураккаб лексемалар каби бирдан ортик лексик бирликлардан ташкил топадива куп холларда бирикма холатида булади.Мисоллар:ей биссектрисаси, пландаги эгрилик чизиги,ёрдамчи ей, йулнинг кундаланг кесим юзи.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-746-754

Кискартма терминлар.Темирйул терминосистемасида бирикма терминлардан ясалган кискартма терминлар хам мавжуд.бундай терминлар, асосан , куйдаги тартибда шакллантирилган:

1)бирикма итермин компонентларининг бош харифи асосида хосил килинади.Масалан: АБТ(автоматлаштирилган бошкарув тизими) ВТХКП (вагонларга техникавий хизмат курсатиш пунктлари) кабилар;

2) бирикма терминнинг биринчи компоненти биринчи бугини вакейинги компонентларини тулик куллаш асосида хосил килинади. Масалан: КИШ АСБОБИ(КИШ- "Колсо и шар")

ХУЛОСА

Биз ушбу ишимизда терминларни тематик гурухларга семантик хусусиятлар тахлили асосида таксимладик. Бутун инглиз темир йул терминологик суз туркумлари узаро боглик, тизимли ташкил этилган гурухлар, синфлар, терминларнинг уялари, семантик майдонлар тизимидир. Шу билан бирга "терминлар факат эркин тартибда эмас, балки махсус парадигма хосил килувчи маълум бир фан ёки соханинг систематикасига асосланган холда гурухланади" .

REFERENCES

1. Дониёров Р.Узбек техник терминларининг айрим масалалари.-Тошкент: Фан, 1977- Б.97

2. Кучимов Ш.Н. Хукукий нормаларни узбек тилида ифодалашнинг илмий-назарий муаммолари (лингвоюридик тахлил): Филол. фан. докт. ...дисс. - Т., 2004. - 280 б.

3. Мирахмедова З. Узбек тилининг анатомия терминологияси ва уни тартибга солиш муаммолари. - Т., 2010.

4. Норхужаева Х. Узбек тилида жараёни англатувчи терминларнинг лингвистик хусусиятлари.. Филол. фан. докт. ...дисс. - Т., 2017 - 87 б.

5. Косимов Н. Узбек илмий-техникавий терминологияси масалалари. - Т., 1985.

6. Temmerman R. Questioning the inivosity ideal. The difference between socio-cognitive terminology and traditional terminology.-Amsterdam-Rodopi.2000.-P.3.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.