Научная статья на тему 'ТІЛДІК ҚАТЫНАС ЖӘНЕ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІК'

ТІЛДІК ҚАТЫНАС ЖӘНЕ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІК Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
216
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЯЗЫКОВАЯ КОММУНИКАЦИЯ / КОММУНИКАЦИЯ / РАЗГОВОР / ЯЗЫКОВАЯ КОМПЕТЕНТНОСТЬ / КОММУНИКАТИВНОЕ ОБУЧЕНИЕ / КОММУНИКАТИВНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ / СРЕДСТВА ОБЩЕНИЯ / LANGUAGE COMMUNICATION / COMMUNICATION / CONVERSATION / LANGUAGE COMPETENCE / COMMUNICATIVE TRAINING / COMMUNICATIVE ACTIVITY / MEANS OF COMMUNICATION

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Турабаева Л.К.

В данной статье рассматривается деятельность языка как средства общения. Речь идет о коммуникативных особенностях и видах речи. В настоящее время особое внимание уделяется вопросам коммуникативного обучения языку. Новая технология обучения языку предполагает овладение коммуникативно-познавательной деятельностью языка с учетом коммуниктивной деятельности. Особое внимание уделяется роли устной речи в достижении коммуникативных целей в обучении казахскому языку. Потому что через устную речь люди понимают друг друга, высказывают, доказывают свои мысли. А также выражают свои эмоции к озвученному, слышавшему сообщению. В статье эти проблемы рассматриваются с точки зрения языкового общения.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТІЛДІК ҚАТЫНАС ЖӘНЕ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІК»

используются графемы Л, sh 4. На самом деле, несложно заметить, что Гази Алим имел ввиду принцип «одна буква для одного звука» .

6.«В образовании, - отмечает Гази Алим Юнусов, ввиду легкости и экономики заглавная и маленькая, печатная и прописная формы букв приняты только в одном виде».

Итак, латинский алфавит, с удовлетворением основанный Гази Алимом, мог не соответствовать традициям мировой практики, в нем отсутствовали заглавная и маленькая, печатная и прописная форма букв. Как известно, существуют графики, основанные на подобных принципах, в частности, арабский графика. Как видно, Гази Алим -сторонник использования латинской графики для узбекского и других тюркских народов по таким принципам. Конечно, дифференциальные свойства букв в образовании могут повлечь за собой определенные легкости, но этим можно нарушить систему сигналов мышления в письме, считается уместным выделять начало предложения, собственные имена и различные слова с акцентами. На самом деле, психологические стороны данного вопроса невозможно было требовать от Гази Алима. Употребление одной формы вместо четырех тоже не имело отношения к экономике, ведь какая бы форма не употреблялась, она занимала бы лишь одно место. Наряду с

УДК 8123

положительными фрагментами, в данной статье Гази Алима о латинском алфавите для тюркских народов, были и некоторые неточности. Они следующие:

1. Сопоставляя звуки языков тюркских народов Средней (ныне Центральной) Азии, приведены односторонние мнения, то есть говорится, что вместо звуков З (на кириллице это ш) в узбекском и киргизском языках в казахском языке употребляется буква S (на кириллице с), однако не говорится о наличии в казахском языке самостоятельной согласной буквы «с» . Здесь, скорее всего, имеется ввиду совпадение звуков ш -с 5.

2. Сам отмечает обеспечение легкости в образовании, но говорится, что в глухих словах (то есть слова с гласными переднего ряда) ставится знак V. Это, в свою очередь, вызвало бы трудности в письме.

3. В ряду гласных отсутствует а (гласная переднего ряда, в транскрипции- э). Никто не может подтвердить тот факт, что в тот период в узбекском, казахском, каракалпакском языках не было этой гласной. унлиси куринмайди.

Несмотря на это, взгляды Гази Алима касательно общетюркского алфавита были важны для того периода, но позднее этот план не нашел своего подтверждения.

Т1ЛД1К КАТЫНАС ЖЭНЕ КОММУНИКАТИВТ1К КУЗЫРЕТТГЛГК

Турабаева Л.К.

филология зылымдарыныц кандидаты, доцент М.Эуезов атындагы ОцтYстiк Казацстан мемлекеттж yHueepcumemi, Шымкент ц. Казахстан

ЯЗЫКОВАЯ КОММУНИКАЦИЯ И КОММУНИКАЦИОННАЯ КОМПЕТЕНЦИЯ

Турабаева Л.К.

кандидат филологических наук, доцент Южно-Казахстанский государственный университет им. М.Ауэзова

г.Шымкент, Казахстан DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2020.3.76.908

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассматривается деятельность языка как средства общения. Речь идет о коммуникативных особенностях и видах речи. В настоящее время особое внимание уделяется вопросам коммуникативного обучения языку. Новая технология обучения языку предполагает овладение коммуникативно -познавательной деятельностью языка с учетом коммуниктивной деятельности.

Особое внимание уделяется роли устной речи в достижении коммуникативных целей в обучении казахскому языку. Потому что через устную речь люди понимают друг друга, высказывают, доказывают свои мысли. А также выражают свои эмоции к озвученному, слышавшему сообщению. В статье эти проблемы рассматриваются с точки зрения языкового общения.

ABSTRACT

This article discusses the activities of the language as a means of communication. We are talking about communicative features and types of speech. Currently, special attention is paid to the issues of communicative

4Каранг:Жамолхонов X,., Сапаев К. Имло 5Серебрянников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-

муаммолари.-Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, историческая грамматика тюркских языков. -2008. -Б.161. Москва: Наука, 1986. - С. 59.

language teaching. The new technology of language teaching involves mastering the communicative-cognitive activity of the language, taking into account communicative activity.

Particular attention is paid to the role of oral speech in achieving communicative goals in teaching the kazakh language. Because through oral speech people understand each other, express, prove their thoughts. They also express their emotions to the voiced, heard message. In the article, these problems are considered from the point of view of language communication.

Ключевые слова: языковая коммуникация, коммуникация, разговор, языковая компетентность, коммуникативное обучение, коммуникативная деятельность, средства общения.

Key words: language communication, communication, conversation, language competence, communicative training, communicative activity, means of communication.

Тщдк катынас - тш аркылы байланыс, сейлеу тш аркылы адамдардьщ бiр-бiрiмен карым-катынас жасауы; когамдык ^штык тш аркылы ^гынысу, тYсiнiсу; ягни адамзаттыц тш аркылы катынаска тYсуi тглдак катынас дегендi бiлдiредi. Б^л жерде сейлеу тiлi деген пркесп ерекше белiп айтуга тура келедг вйткенi ол ауызекi сейлеу деген магынаны емес, жалпы адамзаттын сейлесу к¥ралы, сейлеу к¥ралдарынын кызметi, адамнын тiлi, адамнын тiлдiк катынас к¥рады деген KOFамдык-элеуметтiк мэнi бар :рымды жеткiзуi тиiс. Сондыктан осындай нактылы ^гымды бiлдiру Yшiн, бiз сейлеам тiлi деген тiркестi колданамыз. Себебi "сейлеам", "сейлеу" тYбiрi аркылы жасала келш, сейлеу процесiнiн тек адамзатка тэн екенiн дэлелдейдi. "Сейлеу" деген сездщ езi адамнын ойын жарыкка шыгару касиетiн бiлдiретiндiктен, кебiнесе бiржакты эрекет ретiнде кабылданады. Тiлдiк катынас жузеге асу Yшiн, айтылган не жазылган хабардын кабылданып, оган жауап кайтарылуы, ягни iстiн ортак аткарылуы - басты шарт.

Тiлсiз карым-катынаста тYсiнiсудiн бэрi тiлдiк т^лгалардын (сез, сейлем, т.б.) катысынсыз жYредi. М^нда тш катынас к¥ралы ретiнде кызмет аткармайды. Дегенмен, тiлсiз катынас пен онын тYрлерi когамда да, емiрде де белгш орын алады. Б^лар адамдардын карым-катынасына кызмет ете келiп, тYсiнiсудiн карапайым жолы болып табылады.

Лингвистикадагы тглдак катынас мэселесiн жан-жакты карастырып, белгш бiр т^жырымга келген автордын бiрi - Э.П.Шубин.

Э.П.Шубин шет тгвдерш окытудын кагидалары мен эдiстемелерiн сез ете отырып, жалпы тiлдiк катынастын к¥рамын, олардын аткаратын кызметiн, окытудын максаты мен мазм^нын, тiлдiк к¥ралдарды аяктауга тырысады.

Ауызша катынас адамдардын бiр-бiрiмен тiкелей карым-катынасы нэтижесiнде юке аса келiп, белгiлi бiр хабардын дыбысталуы аркылы сыртка шыгады. Адамдардын арасындагы ауызша тiлдiк катынас - ете ертеден пайда болып, когаммен бiрге емiр CYрiп келе жаткан к¥былыс. Ауызша катынас - ойдын тiл аркылы сыртка шыгуы, ол тглдгк т^лгалардын сезге, сейлемге айналып, дыбысталуы аркасында жYзеге асады. Дегенмен, тшаз катынас пен онын тYрлерi когамда да, емiрде де белгш орын алады. Б^лар адамдардын карым-катынасына кызмет ете келш, тYсiнiсудiн карапайым жолы болып табылады.

Коммуникация сезшщ негiзгi мазм^ны жалпы карым-катынас, араласу, хабарласу, байланыста болу секiлдi магыналарды бiлдiредi. Айтулы ^гым адамдардын тш аркылы сейлесу процесiнде болатын тшдесу ерекшелiктерiн айгактай отырып, тiлдiн элеуметпк мэнi мен когамдык кызметш жан-жакты ангартады [1].

Тiлдiк коммуникация сейлесу аркылы ^гынысу, тYсiнiсу, карым-катынас жасау дегендi бiлдiредi де адамнын екiншi бiреуге жеткiзейiн деген ойын жарыкка шыгаруды кездейдi. Когамнын дамуы Yшiн ен кажетгi когамдык-элеуметпк акпараттарды эрекетке косу аркылы ол адамдардын бiр-бiрiмен пiкiр алмасуына, бiрiн-бiрi байытуына мYмкiндiк тудырып, карым-катынастын сейлеу, ойлау, тYсiнiсу кенiсгiгiн калыптастырады.

Казак гiлiнiн коммуникагивгiк ерекшелiгiн зерттеуде адамнын вдниетанымы мен казак гiлiнiн когамдык мэнiн жете гYсiнудiн мацызы зор. Б^л жалпы вдниеге деген когамдык-гылыми кезкарастын негiзiнде калыптасады. Сонымен катар казак тшнщ коFамдык-элеуметгiк кенiсгiкгегi катынас к^ралы ретiндегi мiндетiн аныктайды. Тшдщ коммуникативтiк касиетi - онын барлык ерекшелiктерiнiн iшiндегi маныздысы эрi бастысы деп айтуга болады. Мысалы, лингвист-галым В.М.Солнцев тiлдiн аныктамасын эр тYрлi кырынан т^жырымдай отырып, онын касиеп мен ерекшелiгiн карастыру Yшiн эуелi аныктаманы да сол тшдщ езгешелiгiне карай корыту керек деген тшр айтады. Ол: «а) с точки зрения функции языка: язык есть средство общения людей и, как таковое, есть средство формирования, выражения и сообщения мысли; б) с точки зрения устроиства (механизма) языка: язык есть иабор некоторых единиц и правил использоваиия этих единиц, т.е. комбинирования единиц; эти единицы «использования этих единиц, т.е. комбинирования единиц; эти единицы «делаются» говорящими в данный момент; в) с точки зрения существования языка; язык есть результат социального, коллективного навыка «деления» единиц из звуковой материи путем сопрежения некоторых звуков с некоторым смыслом; г) с семиотической точки зрения: язык есть система знаков, т.е. материалъных предметов (звуков), наделенных свойством обозначать того, существующее вне их самих; д) с точки зрения информации: язык есть код, с помощью которого кодируется семантическая информация»,-дейдi [2]. Б^л аныктамалардын кай-кайсысы да тшдщ нактылы ерекшелжтерш корытындылауга, онын (плдщ)

жан-жакты, эрi курдет кубылыс екенiн айкындауга квмектеседi. Сонымен катар, бул тiлдiк коммуникациянын тжелей зерттеу объектiсi бола келiп, казiргi кезенде взектi болып отырган казакша свйлеуге Yйретудiн тиiмдi жолдарын табуга квмектеседi. Бул мэселенi зерттегендер катарына тiлшiлер, галымдар Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов, F.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектуров, К.Сариева, А.ЖYнiсбеков, Ф.Оразбаева, Ф.Р.Ахметжанова, КБшбаева т.б. жатады. Булардын эркайсысы эр тYрлi мэселелердi карастыра келiп, казак тiлiн окыту саласынын дамып, жетiлуiне Yлес косты [3].

Казiрri кезде тiлдi коммуникативпк окыту мэселесiне ерекше назар аударуда. Тiлдi окытудын жана технологиясы плдщ коммуниктивтiк кызметш ескере отырып, оны коммуникативтiк танымдык жагынан менгертудi квздейд^

Коммуникативтiк бiлiктiлiк мынадай оку максаттарын камтиды:

1. Когнитивп магыналык максат, ягни окушы коммуникативтiк жагдаяттарды энгiмелесу, свйлесу, карым-катынас туындайтын жагдайларды таба бiлуi керек. Ол взшщ iс-эрекетiнiн, свйлесуiнiн, карым-катынас жасауынын барысында осы жайттарды ескеруге дагдылануы, Yйренуi кажет.

2. Элеуметпк максат оны жузеге асыру кезшде окушы взiн-взi калай устайтынын бше отырып, вз iс-эрекетiне жауап бере алады. Алга койган максатына баскалармен бiрге жетуге умтылады, сондай-ак карым-катынас жасайтын эрiптесiмен жеке тулга репнде тен жагдайда болуга тырысады.

3. Лингвистикалык бiлiктiлiк максат. Бул максатка сэйкес окушы ойларын, iс-эрекетiн свйлеп жетшзе алуга ынталы болады. Г.Нойнердщ пайымдауынша, бул Yш компонент бвлек-бвлек емес, керганше, взара тыгыз байланыста болады [4].

Казак тiлiн окытуда коммуникативтiк максатка жетуде ауызша свйлеудщ манызы зор. Свйлеуге Yйрету Yшiн окыту эдiсi ситуативтi болуы керек, себебг ситуативтiлiк свйлеу эрекетiнiн табиги касиетi болып табылады.

Коммуникативтi окыту технологиясы окыту процеанде манызды рвлге ие. ЭртYрлi эдк-тэсiлдердi, окушыларга тын мэлiмет, кызыкты тапсырмалар берш отыру муFалiмнiн уйымдастыру кабiлетiне байланысты. Окушыларга калайда казак тiлiн жаксы менгертсем деген устаз окытудын тYрлi тэсiлдерiн колданады. Кандайда бiр эдю болмасын, онын взiне тэн артьщшыльщтары мен кемшiлiктерi болады. Коммуникативтi окыту технологиясы негiзiнде акпаратты инновациялык

технологияларды колдану барысында квптеген артыкшылыктарга квз жетшзуге болады.

Адам вмiрiндегi ен басты, ен негiзгiсi - баска адам. Сол баска адамдардын айналасында адамнын элемi калыптасады. Баска адамдармен карым-катынас жасау - адам вмiрiнiн взегi. Кез келген адам баскалармен карым-катынассыз вмiр сYре алмайтындыгы белгiлi. Карым-катынастын калыптасуына сол адамдардын бiр-бiрiмен свйлесу,

тiл табысуы эсер етедi [5]. Жогарыда айтылгандардын барлыгындагы ортак ойды тYЙiндейтiн болсак, адам взшщ бойындагы барлык мYмкiндiктерiн тек когамда, карым-катынас барысында жузеге асырады. Адам вмiрiндегi сухбаттасуы, ойын, кунды пiкiрлерiн жеткiзуi, бiлiмi, тэж1рбиеамен бвл1су1 - бэр1 де баска адамдармен плдж катысым жасау барысында юке асатыны белгш. Коршаган адамдармен нэтижел1 карым-катынас орнату жэне оны Yзбей жалгастыру - коммуникативтж кузыреттшкке жетелейдг Коммуникативтж кузыреттшк туралы мэселеш арнайы карастырган тшшьэдюкер Е.И.Пассовтын п1к1р1 бойынша коммуникативтж к¥з^1ретт1л1кт1н непзп максаты - свйлеам эрекетшщ тYрлерiн (айтылым, жазылым, тындалым, окылым) менгерте б1лу.

Коммуникативтж к¥з^1ретт1л1к - YЙретiп жаткан тшдщ зандылыктарын жаттанды Yйретпей, сол тшд1 плдж жэне катысымдык тэс1лдерд1 орынды колданумен байланыстыру.

Коммуникативтж кузыфеттшк жеке тулганын рухани всуш калыптастырады, адамдарды тYсiне б1лу1не квмектеседг Ал казак тшнщ коммуникативтж багытта окытылуына байланысты жэне т1лд1 игертудеп тупкi максат коммуникативтж кузыреттшкп калыптастыру деп тани отырып, тш YЙренушiнiн бойында жалпы адамзаттык кундылыктарга жэне ойлауга непзделген элемге деген жанаша квзкарасын калыптастырады. Ол вз кезепнде казак тшнен бершетш бшм мазмунына манызды Yлес косады. Казак тшн игеру Yдерiсi тш YЙренушiнiн тулгалык калыптасуынын пэрмендi тетiгi де болып табылады. Ал казак тш сабактарында максатты тYрде свйлеу дагдыларын, бшпн, калыптастыру тiл YЙренушiнiн есте сактау, ойлау жэне баска да психикалык Yдерiстерiн калыптастыруга мYмкiндiк бередi.

Казак тiл бiлiмiнде тiлдiк катынас (коммуникация) мэселесш теориялык тургыдан да, эдютемелж жагынан да арнайы зерттеген алгашкы галымдардын бiрi - профессор Ф.Ш.Оразбаева. Fалымнын пайымдауынша, тiлдiк катынаста взшдж орны мен манызы бар катысымдык тулгалар: свз, фразеологиялык тiркестер, свйлем жэне мэтш. Свздiн негiзгi еш касиетi: формасы мен мазмуны, ягни дыбыстык танбасы мен магынасы да катысымдык процесте карастырылады [6].

Fалымдар атап кврсеткендей, жеке свйлемдер де мэтш кызметш аткара алады. Бул орайда свйлемдi коммуникативтiк бiрлiк репнде карастыратын лингвистикалык зерттеулер квнiл аудартады. Fалым М.В.Никитин коммуникативтiк бiрлiктiн мазмуны репнде свйлем Yш бвлiктен турады деп кврсетедi: 1. Коммуникативтiк бiрлiктiн когнитивтiк магынасы (свйлемнiн терен курылымы, онын референциалды, денотативтiк, пэндж-логикалык магынасы); 2. Коммуникативтж бiрлiктiн мазмунына прагматикалык магыналар енедi жэне олар кез келген денгейдеп номинативтiк бiрлiктiн когнитивтж мазмунын толыктырады; 3. Коммуникация курылымына жэне максаттарына

катысты коммуникативтж магыналар.

В.А.Звегинцевтщ niKipi бойынша, жеке сейлемде магына болмайды.

Кррьпынды. Кдзак тiлiн окытуда коммуникативтi максатка жетуде ауызеш сейлеу дщ релi ете зор. Ce6e6i, ауызша сейлеу аркылы адамдар 6ip-6ipiH тYсiнедi, ез ойларын айтады, дэлелдейда, естiген, айтылган хабарга ез кецш-куй катынасын бiлдiредi.

Тiлдi мецгерту жуйеа алдында тiл Yйренушiлердi мэдени, маманданган жэне жеке тiл иесi ретщдеп екiлдерiмен, баска элеуметтiк дэстYрмен, когамдык жэне тгщдк мэдениетпен катынас жасауга дайындау мiндетi тирады. Кдзак тшн мецгертуде диалогтарды елтанымдьщ багытта колдану тiл мецгеру YДерiсiн уэждейтiн жагдай жасайды, сондай-ак тiл Yйренушiлердiц танымдык эрекетiнiц аясын кецейтуге жэне терецдетуге мумшндж тудырады.

Эдебиеттер:

1. Максакова В.И. Педагогическая антропология. - М.:Издательский центр «Академия», 2007, -208 с.

2. Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению. - М.,1991.

3. Рахметова С.Р. Казак тшн окыту методикасы. -Алматы: Ана тш,1991.

4. Кадашева К. Казак тшн окыту эдютемеа. -Астана, 2005.

5. Хасанулы Б. Язык - средство общения или коммуникации? // Жизнь языка и язык в жизни: сб. статьей \ под общ. ред. Н.Ж.Шаймерденовой. -Алматы: Казак университет^ 2005. -480 с.

6. Оразбаева Ф.Ш. Тшдш катынас теориясы мен эдютемеа. -Алматы, 2000ж. -168б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.