ҚұНДЫЛЫқТАРДЫң ұЛТТЫқ БОЛМЫСТАғЫ КөРНіСі Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Язык и ментальность

181

Ц¥НДЫЛЬЩТАРДЬЩ ¥ЛТТЬЩ БОЛМЫСТАГЫ К0РН1С1

© ToFbic6aeBa Б.Ш.*

I. ЖансYгiров атындагы Жетiсу Мемлекетпк Университету Талдыкорган к.

Статья посвящена проблеме межкультурной коммуникации, роли национальной культуры в самовыражении личности.

The article is devoted to the problems of cross-cultural communication, the role of culture in personal behavior.

Клт создер: кундылык; коммуникативп кабшет; мэдениетаральщ карым-катынас.

Казакстанда шетел тшн окыту баска да элеуметпк турмыс аясы сиякты тупкшкп кайта куру мен кундылыктарды кайта айкындау, максат мшдет-тердi, эдас пен материалдарды кайта карастыру непзщде кyрделi де киын кезендi бастан кешуде. Белгiлi элеуметгiк - тарихи себептермен казiр бул салада болып жаткан eзгерiстер туралы, когамдык кызыгушылыктыц куат-ты серпiлiсi мен шетел тш (ШТ) пэнiне деген кезкарастыц тYпкiлiктi езге-руi туралы сез козгамаса да бодады. Туындаган жаца мезгiл мен жагдайда ШТ окытудыц эдю-тэсшдерш тез арада жэне тупкшкп турде кайта карастыру кажеттшп туындайды.

Казакстан Республикасыныц элемдiк кауымдастыкка танылуы мен ш-руi, саяси, экономика мэдениет, идеология саласындагы езгерютер, халык-тар мен тiлдердiц козгалысы мен араласуы казакстандыктар мен шетелдш-тердiц карым-катынастарыныц дамуы, катынастарга жаца максаттардыц койылуы - ШТ окытудыц теориясымен практикасында жаца проблемалар туындатары сезсiз.

Шетел тшнде коммуникацияга тусу процесi - ^ai устанушылардыц емiр салтын, ездерiн устау Yлгiлерi туралы бiлiмдi кажет етедТ Мэдениет пен тiлдiц аракатынасы социолингвистика саласында еткен гасырдыц 60 жылдарынан терецiнен зерттелуде. Коммуникативтi дагдыны жогары дэре-жеде мецгеру дегенiмiз - тш устанушымен эртyрлi элеуметтiк жагдайда ка-тынастыц тиiмдi жэне сол жагдайга орай дурыс жолын бшу болып табыла-ды. Соган орай тш Yйренушi ШТ сабагында ауыз ек1 карым - катынаска ка-жетгi тiлдiк «формулалар» игеруге тшс. Мысалы: амандык - саулык сурас-каннан кейiн эцгiменi одан эрi кай арнада ербгту, эцгiменi аяктап, коштасу жолдарын, мэлiмет алу, тамак барысындагы езара карым - катынас т.б. Со-нымен катар дурыс дискурс стилш, дене кимылы мен бет ширатын колда-ну, жагдайга орай эцпме такырыбын тындай бшу мэдениет аспекпсшщ же-

* Старший преподаватель кафедры Иностранных языков и переводческого дела.

182

ЯЗЫК И КУЛЬТУРА

ке тургадан жэне тшда колдану тургысынан да, т1вд окытудын мацызды аспекпа бола тура, карым-катынас дагдысын дамытуга багытталган. Бупн-ri танда ШТ окыту урдасше мэдениет acпeктiciн eHri3y кажеттшпн галым-дар мен эд1скерлер мойындауда.

Мэдениеттщ жеке адам eмiрiндe де, когамда да аткаратын рел1 зор. Онын нeгiзiндe карым-катынас аркылы маглумат алынады, элeумeттiк ка-тынастар тобеп орнатылады, ceзiм мен эмоция калыптасады, т.б. Сонымен мэдениет заттарга, кубылыска, окигага, процеске кезкарас. Мэдениет адам-нын ойлау ерiciнiн алуан турда мотивтeрiнe жэне жалпы адамзаттын про-блеманы шешу жолындагы ic - эрекеттерге багдар бeрeтiн курделу белгш жолдармен топтастырылган принциптер жиынтыгы.

Адамзат санасында бiрдeн кептеген кундылыктар орын алган, сондык-тан кундылыктар жуйеа туралы сез етсек, онда кундылыктар рeтciз дуние емес, кeрiciншe олар бiр-бiрiмeн бeлгiлi турде реттелген жуйе.Рон мен Сюзанне Сколендерд1н пайымдауынша коршаган ортанын кундылыктарын игерген-де, адам ез мэдениетщдеп салт - дэстурлерге, нормаларга суйенед1 [1, 27]. Онын непзшде, адамнын емiр бойы устанатын жалпы кундылыктар жYЙeci калыптаскан. Кундылык жYЙeci олардын мацыздылыгына орай, есу саты-сымен орналаскан кубылыс. Бул жуйеге орай мэдeниeттiн бiртутacтыFы, онын кайталанбас керiнici, кажетт тэртш сатылары камтамасыз eтiлeдi.

Егер кундылыктарды адамзат пен когам Yшiн мацыздылык рeтiндe ка-растырсак, онда бул туашк cубъeктивтi мазмунмен толыгады, ейткеш бук1л элемде барлык адамга бiрдeй манызды кубылыс жок. Бeлгiлi бiр топка не-месе жас аралыгына тэн жеке сипаттагы кундылыктар бар эр дэуiрдeгi, эр мeмлeкeттeрдeгi кундылыктар, осылай жалпы адамзаттык кундылыктарга дешн. Осы себеппен гылымда мэдени кундылыктар ек1 нeгiзгi жуйеге бе-лшген. Бiрiншici - бул интеллектуалдык, керкем жэне дши шыгармашы-лыктык уздж eнбeктeрi. Бул топка сонымен катар архитектура гимараттары, енерд1н бiрeгeй туындылары, археологиялык жэне этнографиялык раритет-тер треда. Мэдени кундылыктардын eкiншi тобына эдет - гурып, езiн-езi устау, сана, бага беру, тир, тусЫктеме беру cтeрeотиптeрi к1ред1. Екiншi топтагы кундылыктар когамды ынтымактастыруга адамдардын езара тусь нушiлiгiн арттыруга жeтeлeйдi. Бул мэдени кундылыктар ею мэдени топта да, ю жYзiндe кез келген мэдeниeттiн нeгiзiн курайды, онын кайталанбас ез-гeшiлiгiн сипаттайды.

Мэдениетаралык байланыстарда бiр кундылыктын езiн эр турл1 мэдениет екiлдeрi эр калай кабылдайтыны керiнeдi. Дегенмен де, алуан турл1 кубылыстардын арасынан бeлгiлi бiр топ кундылыктарды бел1п алуга бола-ды. Бул топка бага беру мен мазмуны жагынан бiр тектес кундылыктар ю-ред1. Бул тектес кундылыктар эмбебабтык немесе жалпыадамзаттык кунды-лыктар болып саналады.

Язык и ментальность

183

Бул кундылыктардын эмбебабтыгы адамзаттын биологиялык табигаты-на жэне элеуметтiк карым-катынастын ортак тенденциясына байланысты.

Мысалы: жер жYзiне Kiri елпруге, eтiрiкке, урлыкка позитивтi жагымды бага беретiн бiрде-бiр мэдениет жок. Тек эр мэдениетте осы кубылыстарга тезiмдiлiк аясы эртYрлi, бiрак бул кубылыстардын жалпы жагымсыз (нега-тивп) багаланатыны сезсiз.

Кундылыктардын кай тYрi болсын адамдар Yшiн манызды жэне ыкпалы зор, керiсiнше кайсысынын назарга iлiнбей калатыны мэдениетке байланысты. Олардын курылымы мен маныздылыгы мэдениеттщ езгешелiгiн, ерек-шелiгiн аныктайды. Мэдениет екш ез мэдениетiнiн кеп ерекшел1ктерш бiле бермейдi. Мэдениеттi саналы турде емес, калыптаскан тYрiнде кабылдайды. Дональд Хендон мен Ребекка Хендон ез енбектервде адам iс-эрекетiн эр тYрлi мэдениет екiлдерiнiн эркилы проблемасын кетере отырып, мэдениетаралык катынаста темендеп жетi мэселеге баса кенiл аудару кажеттшн айта-ды [2, 79-82]. Тел мэдениеттщ кундылыгы саналы турде тек баска мэдениет-пен салыстырган кезде кундылыктардын айырмашылыгы шыгады. Осын-дай жагдайдан абыржушылык, дэрменйздщ ашулану сиякты келенсiз дуни-елер орын алып, олар жэбiр, кынжылыс, жатсыну, шеттену, корлану сезiм-дерiн тугызады. Осы сезiмдер ез негiзiнде мэдениетаралык тYсiнбеушiлiкке экеп согады. Бундай тусшбеушшк жагдайды жою Yшiн мэдениетаралык байланыста партнердiн кундылык багдары туралы б^ кажеттiлiгi туын-дайды. Осындай бшм коры калыптаскан жагдайда коммуникация ез макса-тына кедерггаз жетедi. Бундай бшм коры партнердщ максатын, тшеттн, езiн устау мэнерiн, ниетiн алдын ала болжауга кемектеседi. Осындай бшм коры карым-катынастын табысты болуын камтамасыз ететiнi сезсiз.

Аталмыш бiлiм корын калыптастыру Yшiн мэдениет кажетп аспекте -рiн оку материалдарына енгiзу мэселесше келсек, онда кептеген киындык-тар туындайтыны сезсiз.

Будан аз уакыт бурын бiздiн елiмiзде ШТ окытудын дэстyрлi жолы мэ-тiндi оку мен аудару, ал ШТ пайдаланып кунделжт карым - катынаска ту-су, оган эрине устаздар мен окушылардын энтузиазмы жетсе, «Асханада», «Дукенде», «Мектепте» деген турмыстык такырып тещрепнде болды. Бел-гiлi топиктердi окып жаттау бар бiлiмдi практикалык тургыдан пайдаланбай ТОЕ емiр салтына еш катыссыз жагдайда жyргiзiлiп - тшдщ хабарлау, ягни информативтi кызметш гана жузеге асып отырды.

Коммуникативтi кабшетп жогаргы денгейде дамыту бYгiнгi ШТ окыту-шыларынын алдында турган непзп де, кYрделi мiндет. Бул мiндеттi шешу жолында тiл катынасынын терт турш дамытуга багытталган ШТ окытудын жана эдiстерiн менгерiп кана коймай, сонымен бiрге коммуникативтi кабь летп дамыту Yшiн жана оку материалдары кажет. Эрине, бул ескi эдкте-меден толыгымен бас тарту емес, олардын тштнен ШТ окыту практикасы елегiнен еткен ен пайдалы да raimi жолдарын укыптылыкпен тандау.

184

ЯЗЫК И КУЛЬТУРА

Кептеген окытушылардьщ ездерш, тш уйренушшер алдымен непзп лингвистикалык материалды игерсе, мэденит аспекпсш кей1н уйрене жатады деген оймен жубатады. Б1рак та тш - б1рЫш1, мэдениет - екшш1 кезкарасы, тщщ мэдениет аспекпа аркылы окыту, тш аркылы белгш мэдениет аясына тэн к-эрекетп керсету сиякты интерактивп эдаске карама-кайшы келедт

Мэдениет аспекпсш окытудыц тагы б1р киыншылыгы кептеген окыту-шылардыц ездер1 тшн окитын елдщ мэдениетш жеткшкп бше бермейд1 жэне окытушылар плд1 мэдениет аркылы мецгертудщ теориясы мен прак-тикасына уйреплмеген. Сондыктан, мэдениет такырыбы айналасындагы «эрекет» эр окытушыныц осы такырыпты каншалыкты бшепндише байла-нысты болады.

Сонымен катар Брукстщ пайымдауынша мэдениет дегешм1з адам ем1р-щдеп барлык кубылыстар. «Culture is everything in human life» (Brooks). Олай болса мэдениет аспекпсш ШТ окыту ироцесше енг1зуд1ц тагы б1р киын-дыгы - оку процесшде мэдениетпц кай саласын камту мэселес1. Бупнп оку-лыктар мэдени мазмунды материалмен жабдыкталмаган сиякты тагы да баска мэдениетп т1л аркылы жэне т1лд1 мэдениет аркылы окытуда кептеген киындыктар мен кедерг1лерд1 кездеспруге болады.

Мэдениет жуйес1нде кундылыктарды карастыру уш1н оныц турлер1 мен тараган ер1с1 туралы маглуматты кажет етедг Мэдени ангропологияда мэдени кундылыктардыц терт тур1 белг1л1: турмыс, идеология, дш, керкем шыгарма (енер). Фрэнсис Хсюдыц пайымдауынша мэдениетаралык карым-катынас тургысынан осылардыц 1ш1нен ец мацызды орын алатыны турмы-стык сфера. вйткеш бул сфера пайда болу жэне жузеге асу тургысын алган-да б1р1нш1 тарихи сфера [3, 46].

Идеологияныц, д1нн1ц жэне енердщ мацызд^1л^1гына карамастан тур-мыстык мэдениет жеке тулганы калыптастырудыц нег1з1 болады, ейткен1 бул калыптасу балалык кезецнен, адам идеология, дш, енер мэдениетш иге-руге каб1летс1з кез1нде орын алады. Турмыс мэдениет1 карым - катынаска кажетт1 кундылыктарды тудырумен ерекшеленд1редг Мэдениетт1ц тарихи естел1ктер1 б1зге турмыс аркылы жетедр ейткеш ол идеологиялык жэне д1ни мэдениеттен анагурлым орныкты, туракты жэне оларга караганда баяу езгеред1. Сондыктан турмыстык мэдениет ез бойына жалпыадамзаттык, эт-никалык, «мэцгшк» кундылыктарды! с1ц1ред1. Турмыстык кундылыктар не-г1з1нде идеология, д1н, енер дамиды. Турмыстык мэдениетт1ц нормалары мен кундылыктары ез1не жетк1л1кт1 болып табылады. Тек адам белгш орта-да ем1р суру уш1н турмыстык, мэдениет кундылыктарын игер1п ез1не кажет багдар ала алады. Турмыстык мэдениетке мэдениетаралык байланыста ко-салкы мацыз берет1н оныц стихиялык езгешел1г1.

Турмыстык мэдениетт1ц кундылыктары кунделшп турмыстагы тэжри-бе аркылы туып, практикага суйенген. Сондыктан оларды нег1здеп, дэлел-деуд1ц кажет1 жок. Белг1л1 мэдениет иес1 оны орынды табиги жолмен кабыл-

Язык и ментальность

185

дайды. Жека тулганыц белгш мэдени ортада ecyi онын сол мэдениетп ciHipyiHe жеткшктг

Сондыктан ШТ Yйpeнyшiлep (ек1 жакты) лингвистикальщ, жэне экстра-лингвистикалык кунделжп турмыска кажет мэлiмeттepмeн камтамасыз етшсе, онда мэдениет аcпeктiciн ШТ окыту пpоцeciнe eнгiзyдiн 6ip83 мэсе-леа шeшiлep eдi. Мундагы экстролингвистикалык маглуматтар деп отырга-нымыэ жагдайга уйлеамда паралингвистикалык ic-эpeкeт, ал лингвистика-лык мэлiмeттep коммуникативл ниeттi icкe асырудыц карым-катынас улп-лepi болып табылады. Мысалы «ГатЛу» такырыбын ету барысында лин-гвистикалык мэлiмeттep peтiндe жануядагы сыйласым, тэyлiктiн эр мезп-лшдеп амандасу, коштасу, жаксы тiлeк тшеу, кeшipiм сурау, рахмет айту, мактау ceздepiнiн Yлгiлepi окытылса. Экстралингвистикалык маглумат ре-тлнде бала тэpбиeci, жануя мYшeлepiнiн карым - катынасы, уакытты етк1зу, тамактану, уй курал - жабдыгы, уйлену дэcтypi сиякты маглуматтар кам-тылганы дурыс.Сонымен катар тшн окитын елде, мыс. Америкада казipгi жануя жатдайы, бурынгымен салыстырганда кундылыктардыц eзrepyi сиякты мэлiмeтгep косымша бершп отырса нур устше нур болар еда [4, 241-242]. Тш мен мэдениеттщ бул сабактастыгы

- эpтYpлi мэдениет eкiлдepiнiн бip-бipiнe деген жагымды кезкарас калыптастыруга;

- тел мэдeниeтiмiз бен кундылыктарымызды тYciнyгe, курметтеуге;

- баска мэдениет пен кундылыктарга толерантты кезкарас орнатуга;

- мэдениаралык катынаста коммyникативтi киындыктарды жоюга кемектесед1.

Эдебиет:

1. Ron Scollon and Suzanne Wong Scollen. 1995 Intercultural Communication: A discourse Approach Cambridge MA: Blackwell Publishes.

2. Donald W. Hendon and Rebecca Angeles Hendon. How to Negotiate Worldwilde. A Practical Handbook Gower House, Hampshire, England, 1989.

3. Francis Hsu 1995, American Core Value and National Character in Philological Anthropology. New York: John Wiley and Sons.

4. Making America The Soriety and Culture of the United States. Edited by Luther S. Luedtke Washington D.C.